in gesprek over: Posttraumatische stress-stoornis Als verwerking niet lukt
|
|
- Andrea Aalderink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 in gesprek over: Posttraumatische stress-stoornis Als verwerking niet lukt
2 Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer Publicatie: Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie Drukkerij en distributie: Secrass, Schoolstraat 24, 3451 AD Vleuten Grafisch ontwerp: Studio PXL, Maastricht, Copyright Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 1994
3 Posttraumatische stress-stoornis (PTSS) Als verwerking niet lukt. Eén blik in de kranten is voldoende om een indruk te krijgen van de narigheid die een mens zoal kan overkomen. Om een paar voorbeelden te noemen: rampen, zoals natuurrampen, vliegrampen, oorlogen, overvallen, kapingen, maar ook meer individuele rampen zoals slachtoffer zijn van een ongeluk, van lichamelijk en seksueel geweld, incest, huis en haard verliezen, vluchteling zijn. Alle problemen hebben gemeen dat ze normale menselijke ervaringen ver te boven gaan en dat iemands gevoel van basisveiligheid er ernstig door kan worden aangetast; eenmalig ofwel langdurig. Het letsel dat een zodanige gebeurtenis bij een mens aanricht, zowel op lichamelijk als geestelijk (psychisch) gebied wordt trauma genoemd. Trauma betekent letterlijk ernstig letsel, verwonding. Een ramp of een rampzalige gebeurtenis kan leiden tot lichamelijk en/ of geestelijk letsel. Nogal eens wordt een combinatie van beide gezien, maar psychisch letsel kan ontstaan zonder gelijktijdig lichamelijk letsel. Hoewel er tussen mensen verschillen bestaan, kan gesteld worden dat mensen best tegen een stootje kunnen. Het is soms verbazingwekkend hoeveel narigheid mensen kunnen doorstaan en dit op eigen kracht zodanig kunnen verwerken, dat er geen blijvende schade ontstaat. Verwerken betekent dat men het een plaats kan geven in zijn leven of er een betekenis aan kan geven, waarmee men verder kan. Soms echter lukt het proces van verwerken niet of niet goed. Dan spreken we van een posttraumatische stress-stoornis (PTSS). Dat wil zeggen een stoornis die ontstaat na het oplopen van lichamelijk en/of geestelijk letsel. Deze stoornis gaat gepaard gaat met forse stress verschijnselen die zowel van lichamelijke als psychische aard kunnen zijn. Geestelijk letsel wordt ook psychotrauma genoemd. 3
4 Posttraumatische stress-stoornis is een stoornis, die ontstaat als een trauma om de een of andere reden niet goed verwerkt kan worden. In Nederland is PTSS na de oorlog vastgesteld bij mensen, die in concentratiekampen verbleven en die, soms pas vele jaren erna, allerlei klachten kregen. Dit werd bekend als het concentratiekampsyndroom of KZ-syndroom, ook een vorm van PTSS. Tegenwoordig wordt de diagnose PTSS in verband gebracht met de verschillende soorten trauma s als boven omschreven, maar ook met mishandeling, verwaarlozing en seksueel misbruik van kinderen en jeugdigen. In Nederland zijn geen exacte cijfers bekend over het vóórkomen van PTSS, maar men meent dat circa 20% van de mensen die ernstig psychisch trauma hebben ondervonden in meerdere of mindere mate gaat lijden aan verschijnselen die bij PTSS passen. Het komt voor op alle leeftijden, ook bij kinderen en bejaarden. Oorzaken Hoewel de oorzaak van de posttraumatische stress-stoornis duidelijk is, namelijk de traumatische ervaring, is het moeilijk te zeggen waarom sommige mensen wel en andere niet aan PTSS gaan lijden. Niet alleen aard, ernst en duur van het trauma spelen hierbij een rol. Van groot belang voor het ontstaan van PTSS zijn ook: de betekenis van het trauma voor het individu op dat moment in diens leven; deze betekenis is onder andere leeftijdsgebonden; de al of niet ervaren steun en erkenning door de omgeving; de wijze waarop iemand geleerd heeft zich te weer te stellen of opgewassen is tegen problemen. 4
5 Verschijnselen Verschijnselen van PTSS ontstaan per definitie na de traumatische gebeurtenis. Ze kunnen direct na het trauma ontstaan, maar ook pas maanden of zelfs jaren later tot uiting komen. Dit geldt ook bij zich herhalende traumatische gebeurtenissen (zoals bijvoorbeeld mishandeling of incest). De verschijnselen die zich voordoen zijn in feite een normale reactie op ernstige dreiging. Het is een combinatie van lichamelijke en psychische verschijnselen. We spreken van PTSS als de verschijnselen niet overgaan na beëindigen van het trauma of als ze, veel later, alsnog beginnen. De symptomen kunnen dan beginnen (of verergeren) als iemand situaties meemaakt die lijken op de oorspronkelijke gebeurtenis. Bijvoorbeeld het zien van mensen in uniform door iemand met een concentratiekampsyndroom, het ruiken van brandlucht door iemand die een ernstige brand heeft meegemaakt, of ruw benaderd worden door iemand die seksueel misbruikt is. Er zijn drie groepen van verschijnselen die typisch zijn voor PTSS. 1. Toegenomen gevoelens van spanning of opwinding die vóór de traumatische gebeurtenis niet aanwezig waren met: prikkelbaarheid of woede-uitbarstingen; slecht slapen; concentratieproblemen; overmatige waakzaamheid; heftige schrikreacties; psychische en lichamelijke reacties bij gebeurtenissen die lijken op de traumatische gebeurtenis. 2. Herbelevingen van de gebeurtenis(sen): nachtmerries; details van de gebeurtenis niet uit het hoofd kunnen zetten, als het ware opnieuw beleven, soms als in een film (flashbacks); plotseling handelen alsof men nog midden in de gebeurtenis zit waarbij de werkelijkheid, het hier en nu, min of meer wegvalt (dissociëren). 5
6 3. Vermijding van prikkels die in verband gebracht kunnen worden met de gebeurtenis(sen): vermijden van situaties of activiteiten die met het trauma verband houden of eraan doen denken; niet durven stilstaan bij het trauma vanwege de mogelijke emoties; geheugenverlies voor het trauma of delen ervan, terwijl het geheugen verder normaal functioneert (psychogene amnesie). Typische verschijnselen voor de posttraumatische stress-stoornis zijn: verhoogde prikkelbaarheid herbelevingen in de vorm van nachtmerries (gepaard met slecht slapen), herinneringen, flashbacks en dissociatie vermijding van prikkels of verdoofd reageren op de omgeving. Overige klachten: verminderde belangstelling voor gebruikelijke activiteiten; minder goed gevoelens kunnen uiten; een gevoel van vervreemding, er niet bij horen; geen belangstelling voor de toekomst meer hebben. PTSS kan, om uiteenlopende redenen, gepaard gaan met ernstige schuldgevoelens. Zo kan iemand zich schuldig voelen over het overleven van een ramp, terwijl anderen zijn omgekomen. Schuld- en minderwaardigheidsgevoelens komen ook veel voor bij mensen die mishandeld en/of seksueel misbruikt zijn. Als PTSS-verschijnselen langdurig voorkomen kunnen andere psychische stoornissen ontstaan, zoals depressie, angststoornissen en dergelijke. (Zie de folders Depressie, Paniekstoornis en fobieën, Dwangstoornissen in deze serie.) Wanneer iemand op jonge leeftijd langdurig getraumatiseerd wordt kan dit op zijn hele persoonlijkheidsontwikkeling van invloed zijn. Bij sommige mensen treedt een persoonlijkheidsverandering op, waardoor ze bij voorbeeld vijandiger of achterdochtiger worden. Ook kunnen mensen met PTSS te veel alcohol, medicijnen of drugs gaan gebruiken om de heftige emoties even te vergeten. 6
7 PTSS kan gepaard gaan met heftige schuldgevoelens en minderwaardigheidgevoelens. Soms komen er andere psychiatrische stoornissen bij. Kinderen hebben deze klachten ook, maar uiten het op een andere manier. Bijvoorbeeld met: problemen op school; lichamelijke klachten zoals buikpijn, hoofdpijn. Daarnaast zijn er ook de verschijnselen van: het hebben van nachtmerries; stilletjes of juist extra prikkelbaar zijn. Verschijnselen van PTSS bij kinderen verschillen van die bij volwassenen. Verloop van de PTSS Sommige mensen zijn in staat lichtere vormen van acuut trauma goed te verwerken door erover te praten met familie of vrienden. De ernst of de aard van het trauma kunnen het echter onmogelijk maken over de ernstige gebeurtenissen te spreken. Om te overleven moet de narigheid diep weggestopt worden. Bij kindermishandeling en incest wordt het erover spreken met de omgeving verhinderd door schaamte en het taboe dat erop rust. Men moet als het ware de ogen ervoor sluiten, zich ervoor afsluiten en het maar vergeten. Soms zijn de gebeurtenissen zo onverdraaglijk dat men zich beschermd door ze niet tot het bewustzijn en/of geheugen te laten doordringen. Zo kan bijvoorbeeld iemand die is verkracht wel exact vertellen hoe de verkrachting begon en eindigde, maar zich van het moment van de feitelijke verkrachting niets meer herinneren. Het is een natuurlijk beschermingsmechanisme van de mens dat verdringing wordt genoemd. Als schokkende gebeurtenissen voor de mens onverdraaglijk zijn, kan een beschermingsmechanisme ervoor zorgen dat de gebeurtenissen als het ware verdrongen worden. 7
8 De emoties die met een trauma gepaard gingen kunnen soms lang worden verdrongen. Nieuwe gebeurtenissen kunnen maken dat ze, soms vele jaren later, alsnog te voorschijn komen. Er is weinig bekend over het verloop als geen behandeling volgt, maar bij veel slachtoffers blijven de klachten langdurig bestaan. Behandeling Behandeling kan een positief resultaat geven, maar het resultaat en de duur van de behandeling zijn afhankelijk van de ernst van de problematiek. De behandeling is meestal pijnlijk en moeizaam. Jeugdtrauma s zullen een langerdurende behandeling vragen. Een persoonlijkheidsverandering bemoeilijkt de behandeling. De kern van de behandeling is dat de traumatische gebeurtenis onder ogen wordt gezien. Als de herinneringen boven komen geeft dat veel pijn en verdriet. Toch zijn de resultaten vaak de moeite waard. Afhankelijk van de ernst van de stoornis is een aantal wegen te bewandelen. Rust Indien de symptomen van herbelevingen ernstig zijn, moet er eerst rust komen; men moet leren de controle over zichzelf terug te krijgen. Daarvoor is vooral veel steun nodig. Medicijnen Bijkomende problemen als depressie of angstklachten zijn soms zo ernstig dat psychotherapeutische behandeling (nog) niet mogelijk is. Medicijnen kunnen dan nodig zijn. Voorzichtigheid met medicijnen is echter belangrijk, omdat de bijwerkingen van de medicijnen soms ongewenste gevoelens of herbelevingen teweeg kunnen brengen. Psychotherapie Als de situatie van de patiënt het toelaat, kan begonnen worden met verwerken van de traumatische ervaring(en) in de vorm van psychotherapie. Dat wil zeggen op een systematische wijze erover spreken met een behandelaar. 8
9 Het doel van psychotherapie is traumatische gebeurtenis(sen) bespreekbaar maken. Niet als koele feiten, maar met de bijbehorende emotionele en lichamelijke reacties, zoals angst, pijn en verdriet. Voelen van deze tot dan toe diep weggestopte emoties is nodig om de problematiek te kunnen verwerken. Pas dan kunnen de gebeurtenissen een plaats in iemands leven krijgen. Pas dan zal blijken dat ze het hele leven niet hoeven te beheersen. En pas dan kunnen ze echt voltooid verleden tijd worden. Als voor het trauma of onderdelen ervan geheugenverlies bestaat, moet met professionele hulp worden onderzocht of dit geheugenverlies veilig kan worden opgeheven of dat het beter zo kan blijven. Zoals gezegd, het is een belangrijk beschermingsmechanisme voor te heftige emoties, die men niet kan verdragen. Soms is het veiliger voor de patiënt ernstige trauma s weggestopt te houden. De therapie kan individueel zijn of in groepsverband plaatsvinden. Dat is afhankelijk van de aard en de ernst van de problematiek. Werken in een groep kan heel steunend zijn, omdat men er lotgenoten treft. Men is niet langer alleen met het probleem. Lotgenoten kunnen elkaar goed begrijpen en steunen. Het proces van traumaverwerking dient aangepast te worden aan het tempo van de patiënt. Het mag nooit sneller gaan dan de patiënt aan kan. Hulpmiddelen die de psychotherapie kunnen ondersteunen zijn schrijfopdrachten en hypnose. 9
10 Tips voor patiënten en hun naasten Het is lang niet altijd mogelijk om PTSS te voorkómen. Toch kan men maatregelen nemen om de kans erop te verkleinen: Indien men een schokkende gebeurtenis heeft meegemaakt, is het belangrijk erover te praten. Vele malen vertellen wat men heeft meegemaakt en wat men daarbij heeft gevoeld. Indien men over het meegemaakte trauma niet kan of durft te praten met naasten of verwanten, is het van belang buitenshuis hulp te zoeken, bijvoorbeeld via de huisarts of hulpverlenende organisaties. (Zie adressen hieronder). Soms lijkt het nodig dat naasten de patiënt steunen bij het vragen om hulp, als er bij voorbeeld veel schaamte bestaat. Indien verschijnselen van PTSS zich voordoen, is het van belang professionele hulp te zoeken. Dan kan erger worden voorkómen. Folders en boeken over PTSS Swinkels, J. : Psychotrauma in: Gek zijn is zo gek nog niet. Uitgeverij Kosmos Utrecht/Antwerpen. Veer, G. van der : Politieke vluchtelingen. Psychische problemen en de gevolgen van onderdrukking in ballingschap. Uitgeverij Intro, Nijkerk. Hulpverlenende organisaties Federatie Opvang, Kromme Nieuwegracht 7, 3512 HC Utrecht, Tel De federatie is een landelijke organisatie van instellingen op het terrein van de maatschappelijke opvang. Bij de federatie zijn ruim 100 instellingen aangesloten. Aandachtsgebieden zijn: Blijf van m n Lijf-huizen, (crisis)opvangcentra, thuislozenzorg, FIOM-huizen, vrouwen opvangcentra, sociale pensions, zwerfjongeren. federatie@opvang.nl; Website: 10
11 Federatie van SOS Telefonische Hulpdiensten in Nederland. Bisonspoor 6008, 3605 LW Maarsen. Tel Website: Kindertelefoon (gratis & anoniem) elke dag van 2 tot 8 uur. Website: Pharos, Kenniscentrum Vluchtelingen en gezondheid. Herenstraat 35, Postbus 13318, 3507 LH Utrecht, Tel pharos@pharos.nl Slachtofferhulp Nederland, Maliesingel 38, 3581 BK Utrecht, Postbus 14208, Tel info@slachtofferhulp.nl Website: Stichting Centrum 45 is het landelijk centrum voor medischpsychologische behandeling van verzetsdeelnemers, oorlogsgetroffenenen en slachtoffers van georganiseerd geweld. Er zijn 4 locaties: Centrum 45 te Oegstgeest De Vonk te Noordwijkerhout De Vonk te Amsterdam De Schalm te Amsterdam; Website: Informatie- en Coördinatie Orgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen (Icodo), Maliebaan 83, 3581 CG Utrecht, Tel Stichting Korrelatie, Willem Dreeslaan 18, Postbus 9484, 3506 GL Utrecht. Tel.hulplijn: (kosten 0,10 per minuut). vraag@korrelatie.nl Website : 11
12 Deze folder maakt deel uit van een serie folders, bedoeld om informatie te geven over psychiatrische ziekten en de behandeling ervan. Deze serie is bestemd voor mensen met psychiatrische klachten, voor mensen uit hun omgeving en hulpverleners. Bekendheid met psychiatrische problematiek kan leiden tot een meer gerichte hulpvraag. Het kan ook helpen taboes rond psychiatrische ziekten te doorbreken. Door de beperkte omvang kan deze folder geen uitvoerige informatie over de ziekte geven. Praat er daarom verder over met uw behandelend arts. Uitgave 2003 Beschikbare titels in de serie In gesprek over zijn: Als uw kind te druk is (ADHD) ADHD bij volwassenen Autisme Borderline persoonlijkheidsstoornis Dementie Depressie Dwangstoornissen Eetstoornissen Elektroconvulsietherapie (ECT) Manisch-depressieve stoornis Medicijnen tegen depressies Paniekstoornis en fobieën Posttraumatische stress-stoornis Schizofrenie Slaapstoornissen Stemmingsstabilisatoren Verslaving Bestelinformatie De verschillende folders zijn los of als serie bestelbaar. Ze kunnen schriftelijk, per fax of per worden aangevraagd bij: Secrass, Schoolstraat 24, 3451 AD Vleuten, fax , Prijs per folder 0,35 incl. BTW en excl. verpakkings- en portokosten.
in gesprek over: Posttraumatische stress-stoornis Als verwerking niet lukt
in gesprek over: Posttraumatische stress-stoornis Als verwerking niet lukt Colofon Auteurs: J.E.J.M. Hovens I.M. van Vliet A.J.L.M. van Balkom Redactie: E. van Meekeren (voorzitter) M.A.V. van Verschuer
Nadere informatiein gesprek over: Psychotherapie
in gesprek over: Psychotherapie Colofon Auteur: E. Willemsen Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) R. Hoekstra E.A.M. Knoppert-van der Klein E. van Meekeren M. van Verschuer Publicatie: Nederlandse
Nadere informatiein gesprek over: Paniekstoornis en fobieën
in gesprek over: Paniekstoornis en fobieën Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer
Nadere informatiein gesprek over: Elektroconvulsietherapie (ECT)
in gesprek over: Elektroconvulsietherapie (ECT) Colofon Auteurs: M. van Verschuer W.W. van den Broek Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein
Nadere informatiein gesprek over: Depressie
in gesprek over: Depressie Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer Publicatie:
Nadere informatiein gesprek over: Borderline persoonlijkheidsstoornis
in gesprek over: Borderline persoonlijkheidsstoornis Colofon Auteur: E. van Meekeren Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R.
Nadere informatiePOSTTRAUMATISCHE STRESS STOORNIS (PTSS)
POSTTRAUMATISCHE STRESS STOORNIS (PTSS) PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Wat is een psychotrauma? Schokkende gebeurtenissen zoals ongelukken, lichamelijk of seksueel geweld, huiselijk geweld, incest, natuurrampen
Nadere informatiein gesprek over: Paniekstoornis en agorafobie
in gesprek over: Paniekstoornis en agorafobie Colofon Auteurs: I.M. van Vliet A.J.L.M. van Balkom Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B.
Nadere informatiein gesprek over: Psychiatrie rond zwangerschap en bevalling
in gesprek over: Psychiatrie rond zwangerschap en bevalling Colofon Auteur: M.P. van den Berg Met dank aan de patiënten van de afdeling psychiatrie van het Erasmus MC. Redactie: M.A.V. van Verschuer (eindredacteur)
Nadere informatiein gesprek over: Dwangstoornissen
in gesprek over: Dwangstoornissen Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer Publicatie:
Nadere informatieTrauma en verslaving. Mondriaan. Verslavingszorg. Informatie voor patiënten
Verslavingszorg Trauma en verslaving Als u naast uw verslaving ook last heeft van een nare of ingrijpende gebeurtenis uit uw verleden Informatie voor patiënten Mondriaan voor geestelijke gezondheid Trauma
Nadere informatiein gesprek over: Schizofrenie
in gesprek over: Schizofrenie Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer Publicatie:
Nadere informatiein gesprek over: Delier (acute verwardheid)
in gesprek over: Delier (acute verwardheid) Colofon Auteur: I. Klijn Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier
Nadere informatieTrauma en verslaving. Patiënten
Trauma en verslaving Patiënten Trauma en verslaving Informatie voor patiënten Als u naast uw verslaving ook last heeft van een nare of ingrijpende gebeurtenis uit uw verleden Trauma en verslaving 1 Trauma
Nadere informatiePTSS - diagnostiek en behandeling. drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren
PTSS - diagnostiek en behandeling drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren Opbouw Diagnose PTSS Prevalentiecijfers PTSS en arbeid Preventie van PTSS Behandeling
Nadere informatiePosttraumatische stress-stoornis
Cure + Care Solutions is hèt landelijk behandel- en expertisecentrum voor complexe psychische aandoeningen en werkt nauw samen binnen een landelijk netwerk van zorginstellingen door het hele land. Cure
Nadere informatieEMDR. Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring
EMDR Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring EMDR betekent: Eye Movement Desensitization and Reprocessing. EMDR is een behandeling voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van
Nadere informatieSOCIALE COMMUNICATIE 3. Les 5: Thema 9 Reageren op onvoorzien en crisissituaties
SOCIALE COMMUNICATIE 3 Les 5: Thema 9 Reageren op onvoorzien en crisissituaties Vorige les/ vandaag Hoofdstuk 13 Intimiteit en ongewenste intimiteit Hoofdstuk 19 tot en met 19.5 Reageren op onvoorziene
Nadere informatiein gesprek over: Sociale fobie
in gesprek over: Sociale fobie Colofon Uitgave 2009 (herdruk) Auteurs: J.F. van Veen I.M. van Vliet A.J.L.M. van Balkom Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) E.A.M. Knoppert-van der Klein
Nadere informatie...de draad weer oppakken
...de draad weer oppakken Na de schok... Volwassenen Informatie voor volwassenen die betrokken zijn geweest bij een schokkende gebeurtenis Betrokken raken bij een schokkende gebeurtenis, dat laat niemand
Nadere informatieEen kind helpen. na een misdrijf of verkeersongeluk. Slachtofferhulp 0900-0101. (lokaal tarief) na een misdrijf of een verkeersongeluk
Een kind helpen na een misdrijf of verkeersongeluk Slachtofferhulp H E L P T na een misdrijf of een verkeersongeluk 0900-0101 (lokaal tarief) Een misdrijf of een verkeersongeluk kan een diepe indruk bij
Nadere informatiein gesprek over: Oorzaken van psychiatrische stoornissen
in gesprek over: Oorzaken van psychiatrische stoornissen Colofon Auteur: E. van Meekeren Met dank aan diverse mensen voor de waardevolle bijdrage aan de tekst van de folder: vanuit ervaringsdeskundig perspectief
Nadere informatiePosttraumatische stress-stoornis. De klap die pijn blijft doen
Posttraumatische stress-stoornis De klap die pijn blijft doen Een ontwrichtende schok Inbraken, overvallen, aanrandingen en verkrachtingen, auto-ongelukken, een vliegtuig dat neerstort, gijzelingen en
Nadere informatieE M D R een inleiding
E M D R een inleiding Lucinda Meihuizen GZ-psycholoog Zorgpartners Midden-Holland lucinda.meihuizen@zorgpartners.nl Wietske Soeteman GZ-psycholoog Pro Persona w.soeteman@propersona.nl Wat haal je uit deze
Nadere informatiePosttraumatische stressstoornis na uitzending
Posttraumatische stressstoornis na uitzending Factsheet Inleiding Een ruime meerderheid van de Nederlandse bevolking (ongeveer 80%) krijgt ooit te maken met één of meer potentieel traumatische gebeurtenissen.
Nadere informatieOud worden en sterven met de oorlog
Oud worden en sterven met de oorlog Mede mogelijk gemaakt door de Stichting 1940-1945 1 Oud worden en sterven met de oorlog Over wie gaat het Schokkende gebeurtenissen Kenmerken en stressreacties Verwerking
Nadere informatiein gesprek over: Depressie
in gesprek over: Depressie Colofon Uitgave 2009 (herziene druk) met dank aan T. Birkenhäger Redactie: M. van Verschuer (eindredacteur) E.A.M. Knoppert-van der Klein E. van Meekeren L. van Lin Publicatie:
Nadere informatieTerrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag?
Terrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag? Publieksversie Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie. Dit is ook
Nadere informatiejongeren vanaf 12 jaar
Na de schok... de draad weer oppakken Informatie voor jongeren vanaf 12 jaar die betrokken zijn geweest bij een schokkende of ingrijpende gebeurtenis. Na de schok de draad weer oppakken Informatie voor
Nadere informatieSoms gebeurt het toch...
Soms gebeurt het toch... Informatie over stressreacties na schokkende gebeurtenissen K E N N I S E R VA R I N G K U N D E 25 jaar kennis, ervaring, kunde Verbijsterd, machteloos, angstig, verdrietig en
Nadere informatiein gesprek over: Gegeneraliseerde angststoornis
in gesprek over: Gegeneraliseerde angststoornis Colofon Auteurs: A.J.L.M. van Balkom I.M. van Vliet Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein
Nadere informatiein gesprek over: Psychose
in gesprek over: Psychose Colofon Auteur: C.R. van Meer Redactie: W. Smith van Rietschoten (eindredacteur) E.A.M. Knoppert van der Klein E. van Meekeren C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer Publicatie:
Nadere informatieEMDR. Eye Movement Desensitization and Reprocessing
EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing Wat is EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing, afgekort tot EMDR, is een therapie voor mensen die last houden van de gevolgen van een schokkende
Nadere informatieTSCYC. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. HTS Report. Julia de Vries ID Datum Ouderversie
TSCYC Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen HTS Report ID 15890-3156 Datum 18.07.2017 Ouderversie Informant: Jeroen de Vries Vader INLEIDING TSCYC 2/8 Inleiding De TSCYC is een vragenlijst
Nadere informatieHulp bij het herstel. Als slachtoffer kunt u bij. Slachtofferhulp Nederland terecht. voor kosteloze ondersteuning op
Hulp bij het herstel Als slachtoffer kunt u bij Slachtofferhulp Nederland terecht voor kosteloze ondersteuning op emotioneel, praktisch en juridisch gebied. Bent u slachtoffer van een misdrijf, zoals een
Nadere informatieNa de schok... de draad weer oppakken. Informatie voor volwassenen die betrokken zijn geweest bij een schokkende of ingrijpende gebeurtenis.
Na de schok... de draad weer oppakken Informatie voor volwassenen die betrokken zijn geweest bij een schokkende of ingrijpende gebeurtenis. Na de schok de draad weer oppakken Informatie voor volwassenen
Nadere informatieEMDR. Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie
EMDR Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is EMDR? Eye Movement Desensitization and Reprocessing, afgekort tot EMDR, is een therapie voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van
Nadere informatiein gesprek over: Persoonlijkheidsstoornissen
in gesprek over: Persoonlijkheidsstoornissen Colofon Auteur: E. van Meekeren Redactie: W. Smith van Rietschoten (eindredacteur) R. Hoekstra E.A.M. Knoppert van der Klein E. van Meekeren M. van Verschuer
Nadere informatiein gesprek over: Verslaving
in gesprek over: Verslaving Colofon Auteur: A.G.M. Wijdeveld Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M.
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Depressies
Praktische opdracht ANW Depressies Praktische-opdracht door een scholier 1714 woorden 27 februari 2002 7,9 16 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding: Deze brochure gaat over depressies. Op het moment hebben
Nadere informatiePraktische informatie. Oud worden met de oorlog. Herinneringen die pijn blijven doen. http://www.cogis.nl/ouderen/
Praktische informatie Oud worden met de oorlog Herinneringen die pijn blijven doen Oorlogservaringen In Nederland leven nog ongeveer drie miljoen mensen voor wie de Tweede Wereldoorlog een deel van hun
Nadere informatieHulp bij het herstel. Als slachtoffer kunt u bij. Slachtofferhulp Nederland terecht. voor kosteloze ondersteuning op
Hulp bij het herstel Als slachtoffer kunt u bij Slachtofferhulp Nederland terecht 0900-0101 (lokaal tarief) voor kosteloze ondersteuning op emotioneel, praktisch en juridisch gebied. Bent u slachtoffer
Nadere informatieNa de schok... de draad weer oppakken. Informatie voor verwijzers met betrekking tot een schokkende of ingrijpende gebeurtenis.
Na de schok... de draad weer oppakken Informatie voor verwijzers met betrekking tot een schokkende of ingrijpende gebeurtenis. Na de schok de draad weer oppakken Informatie voor verwijzers met betrekking
Nadere informatieTSCYC Ouderversie. Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen. Jeroen de Groot. ID 256-18 Datum 24.12.2014. Informant:
TSCYC Ouderversie Vragenlijst over traumasymptomen bij jonge kinderen ID 256-18 Datum 24.12.2014 Informant: Mieke de Groot-Aerts moeder TSCYC Inleiding 2 / 10 INLEIDING De TSCYC is een vragenlijst die
Nadere informatieGGzE centrum psychotrauma
GGzE centrum psychotrauma GGzE centrum psychotrauma Mensen helpen met complexe traumaproblematiek en het (her)vinden van hun weg in de samenleving. Algemene informatie >> COMPLEXE TRAUMA S KUNNEN GROTE
Nadere informatiein gesprek over: Medicijnen tegen angststoornissen
in gesprek over: Medicijnen tegen angststoornissen Colofon Auteurs: A.J.L.M. van Balkom I.M. van Vliet Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein
Nadere informatieDepressie bij verpleeghuiscliënten
Doen bij Depressie zorgprogramma Informatiefolder voor cliënt en naasten Depressie bij verpleeghuiscliënten Folder 3 Inleiding Deze folder bevat informatie over de klachten die bij een depressie horen
Nadere informatieHoe verwerk je een. schokkende gebeurtenis? Informatie voor leerkrachten
Hoe verwerk je een schokkende gebeurtenis? Informatie voor leerkrachten Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen
Nadere informatieSlaapstoornissen. in gesprek over:
in gesprek over: Slaapstoornissen Colofon Auteur: A.L. van Bemmel Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier
Nadere informatiein gesprek over: Slaapstoornissen
in gesprek over: Slaapstoornissen Colofon Auteur: A.L. van Bemmel Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier
Nadere informatiein gesprek over: Autisme en verwante stoornissen
in gesprek over: Autisme en verwante stoornissen Colofon Auteur: R.J. van der Gaag Redactie: W. Smith-van Rietschoten J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier
Nadere informatiein gesprek over: Dwangstoornis
in gesprek over: Dwangstoornis Colofon Auteurs: A.J.L.M. van Balkom I.M. van Vliet Redactie: E. van Meekeren (voorzitter) M.A.V. van Verschuer E.A.M. Knoppert-van der Klein A.W.M.M. Stevens Met dank aan
Nadere informatieTerrorisme en dan verder
Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.
Nadere informatieDirecte Hulp bij Huiselijk. U staat er niet alleen voor!
Directe Hulp bij Huiselijk Geweld U staat er niet alleen voor! U krijgt hulp Wat nu? U bent in contact geweest met de politie of u heeft zelf om hulp gevraagd. Daarom krijgt u nu Directe Hulp bij Huiselijk
Nadere informatiePERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Wat is een persoonlijkheidsstoornis? Ieder mens heeft een persoonlijkheid. Een persoonlijkheid is de optelsom van hoe u als persoon bent, hoe u zich
Nadere informatiein gesprek over: Dementie
in gesprek over: Dementie Colofon Auteurs: R.M. Kok T.J. Heeren Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier
Nadere informatieGGzE centrum psychotrauma
GGzE centrum psychotrauma GGzE centrum psychotrauma Mensen helpen met complexe traumaproblematiek en het (her)vinden van hun weg in de samenleving. Algemene informatie >> Complexe trauma s kunnen grote
Nadere informatieAardbevingen en psychische klachten
Aardbevingen en psychische klachten (Karin Folkers, Klinisch Psycholoog) Jantien Mast, Verpleegkundig Specialist Peter Pijper en Coosje Klootwijk, verpleegkundigen Bouke Koopmans, psychiater Loppersum,
Nadere informatieStabilisatiecursus Scelta Nijmegen
Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen Informatie voor cliënten Inleiding Als iemand zich onveilig heeft gevoeld tijdens de jeugd of later in een intieme relatie, kan dat in zijn of haar verdere leven klachten
Nadere informatieDe gevolgen van trauma en stress in de volwassenheid en uitgestelde klachten
De gevolgen van trauma en stress in de volwassenheid en uitgestelde klachten Cogis Symposium Trauma: late gevolgen voor kinderen en volwassenen 12 oktober 2011 Geert Smid Paul Celan: late gevolgen van
Nadere informatieDebriefing. Opvang na een schokkende gebeurtenis. Geert Taghon 2013
Debriefing Opvang na een schokkende gebeurtenis Geert Taghon 2013 Definitie schokkende gebeurtenis Een gebeurtenis die buiten het patroon van gebruikelijke menselijke ervaringen ligt en duidelijk leed
Nadere informatieMaar wat als het toch gebeurt? TRAUMAVERWERKING BMW MEDIATION COACHING TRAININGEN
Maar wat als het toch gebeurt? Bedrijfspresentatie D.O.e.N. Hoe te handelen bij Cor van Alderwegen Hulpverlener / Coach / Trainer Doel van Directe Opvang en Nazorg: Het verminderen van psychische problemen
Nadere informatieBorderline. Als gevoelens en gedrag snel veranderen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline
ggz voor doven & slechthorenden Borderline Als gevoelens en gedrag snel veranderen Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline Herkent u dit? Bij iedereen gaat wel
Nadere informatieNa de schok... Informatie voor leerkrachten
Na de schok... Informatie voor leerkrachten Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen met kinderen een aangrijpende
Nadere informatieEen oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten
Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten GecombinEErde behandeling bij dubbele diagnose Onderdeel van Arkin Hebt u, naast een verslavingsprobleem, last van psychische klachten, zoals
Nadere informatieNA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS
NA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS Betrokken raken bij een schokkende gebeurtenis laat niemand onberoerd. Je bent er meestal niet op voorbereid en als het gebeurt kan dat ingrijpende gevolgen hebben voor
Nadere informatieNA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS
NA DE SCHOK INFORMATIE VOOR OUDERS Betrokken raken bij een schokkende gebeurtenis laat niemand onberoerd. Je bent er meestal niet op voorbereid en als het gebeurt kan dat ingrijpende gevolgen hebben voor
Nadere informatieOver leven na een schokkende gebeurtenis
Over leven na een schokkende gebeurtenis Inleiding U heeft deze brochure van uw behandelend arts of van een van de andere medewerkers van het HagaZiekenhuis of Medisch Centrum Haaglanden ontvangen, omdat
Nadere informatiein gesprek over: ADHD bij volwassenen
in gesprek over: ADHD bij volwassenen Colofon Auteur: J.J.S. Kooij Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier
Nadere informatieDepressie. Informatiefolder voor cliënt en naasten. Zorgprogramma Doen bij Depressie UKON. Versie 2013-oktober
Depressie Informatiefolder voor cliënt en naasten Zorgprogramma Doen bij Depressie Versie 2013-oktober Inleiding Deze folder bevat informatie over de klachten die bij een depressie horen en welke oorzaken
Nadere informatieNa de schok... Informatie voor ouders
Na de schok... Informatie voor ouders Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat voor iedereen ingrijpende gevolgen. Als kinderen samen met hun ouders een aangrijpende
Nadere informatiein gesprek over: Manisch-depressieve stoornis
in gesprek over: Manisch-depressieve stoornis Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer
Nadere informatieEMDR Therapie voor mensen met een traumatische ervaring
EMDR Therapie voor mensen met een traumatische ervaring Wat is EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing, afgekort tot EMDR, is een therapie voor mensen die last blijven houden van de gevolgen
Nadere informatieWij behandelen mensen poliklinisch, dat betekent dat je naar ons toe komt voor de hulp. Een enkele keer kan het zijn dat wij op huisbezoek komen.
Wie zijn wij? Het team van AltraCura Behandeling biedt hulp aan mensen met leermoeilijkheden en psychische problemen. Wij willen graag een goede behandeling bieden, daarom onderzoeken wij samen met jou
Nadere informatieBoek Slapende honden? Wakker maken!
Boek Slapende honden? Wakker maken! A.Struik, ontwikkelingspsycholoog/ systeemtherapeut Joany Spierings Drie testen Weinig theorie en veel praktijk CD-Rom/ werkbladen Formulier zes testen Geen protocol
Nadere informatieDepressie. Informatiefolder voor zorgteam. Zorgprogramma Doen bij Depressie UKON. Versie 2013-oktober
Depressie Informatiefolder voor zorgteam Zorgprogramma Doen bij Depressie Inleiding Deze folder is bedoeld voor afdelingsmedewerkers die betrokken zijn bij de zorg voor een cliënt bij wie een depressie
Nadere informatieEen oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten
Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten GECOMBINEERDE BEHANDELING BIJ DUBBELE DIAGNOSE Onderdeel van Arkin Hebt u, naast een verslavingsprobleem, last van psychische klachten, zoals
Nadere informatieBipolaire stoornissen
Bipolaire stoornissen PuntP kan u helpen volwassenen Sommige mensen hebben last van stemmingsschommelingen die niet in verhouding staan tot wat er in hun persoonlijke omgeving gebeurt. De stemming lijkt
Nadere informatieJEUGDTRAUMA IN HET OPVOEDINGSPROCES
drs. IRVING PICUS JEUGDTRAUMA IN HET OPVOEDINGSPROCES 1 Wat is een trauma? Een trauma is een gebeurtenis of serie gebeurtenissen die destijds te onverwacht, te snel of te groot waren om er op dat moment
Nadere informatieWAAR KAN IK HULP VINDEN? Informatie over geestelijke gezondheidsproblemen
WAAR KAN IK HULP VINDEN? Informatie over geestelijke gezondheidsproblemen Tekst: Aziza Sbiti & Cha-Hsuan Liu Colofon: Deze brochure is totstandgekomen met hulp van het Inspraak Orgaan Chinezen. De inhoud
Nadere informatiePsychosociale problemen bij kanker
Psychosociale problemen bij kanker mogelijkheden voor begeleiding in het azm Psychosociale problemen bij kanker Inleiding 3 Reacties 3 Begeleiding 3 Wanneer hulp inschakelen 4 Vroegtijdige herkenning 4
Nadere informatiePosttraumatische-stressstoornis en NET therapie. Sabina Brinkman, verpleegkundig specialist i.o Khady Sagna, sociaal psychiatrisch verpleegkundige
Posttraumatische-stressstoornis en NET therapie Sabina Brinkman, verpleegkundig specialist i.o Khady Sagna, sociaal psychiatrisch verpleegkundige Even voorstellen Arq Psychotrauma Expert Groep is een groep
Nadere informatieAngststoornissen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over angst
ggz voor doven & slechthorenden Angststoornissen Als angst en paniek invloed hebben op het dagelijks leven Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over angst Herkent u dit? Iedereen
Nadere informatieOmgaan met de gevolgen van een schokkende gebeurtenis
Omgaan met de gevolgen van een schokkende gebeurtenis Informatie voor patiënten F0122-6011 augustus 2012 Medisch Centrum Haaglanden www.mchaaglanden.nl MCH Antoniushove, Burgemeester Banninglaan 1 Postbus
Nadere informatieDe ontwikkeling en evolutie van posttraumatische stressklachten bij mensen met brandwonden na een ramp
De ontwikkeling en evolutie van posttraumatische stressklachten bij mensen met brandwonden na een ramp Nancy Van Loey Wetenschappelijk onderzoeker VSBN Corinne Reynders Onderzoekscoördinator België Inhoud
Nadere informatieTraumabehandeling Emergis kinder- en jeugdpsychiatrie
Traumabehandeling Emergis kinder- en jeugdpsychiatrie Krijg je (binnenkort) traumabehandeling vanuit zorgprogramma Angst & stemming van Emergis kinder- en jeugdpsychiatrie? Ben je 6 tot 18 jaar? Dan is
Nadere informatieNA DE SCHOK INFORMATIE VOOR LEERKRACHTEN
NA DE SCHOK INFORMATIE VOOR LEERKRACHTEN Op een schokkende gebeurtenis bent u meestal niet voorbereid en als het gebeurt kan dat ingrijpende gevolgen hebben. Als leerkrachten samen met kinderen een ingrijpende
Nadere informatieLeven met een trauma
Leven met een trauma Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men
Nadere informatieVERWERKING NA EEN INGRIJPENDE GEBEURTENIS 1
SOCIAAL WERK VERWERKING NA EEN INGRIJPENDE GEBEURTENIS 1 U bent recent betrokken geweest bij een gebeurtenis waarbij u geconfronteerd werd met een aantal ingrijpende ervaringen. Met deze korte informatie
Nadere informatiein gesprek over: Als uw kind te druk is Aandachtstekorthyperactitviteitstoornis (ADHD)
in gesprek over: Als uw kind te druk is Aandachtstekorthyperactitviteitstoornis (ADHD) Colofon Auteurs W.B. Gunning A.C. Paternotte Redactie W. Smith - van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatieDe beste zorg voor psychische en verslavingsproblemen
De beste zorg voor psychische en verslavingsproblemen 3 Parnassia Groep is specialist in geestelijke gezondheid Psychische klachten, een psychische stoornis of ziekte: ze kunnen iedereen treffen en ernstig
Nadere informatieVoorwoord 7 Leeswijzer 9
Inhoudsopgave Voorwoord 7 Leeswijzer 9 Deel I Traumatische ervaringen 1 Wat kinderen kunnen meemaken 15 2 De reacties van kinderen op trauma 21 3 De impact op het gezin en de school 33 Deel II Kinderen
Nadere informatieNA DE SCHOK... INFORMATIE VOOR LERAREN
NA DE SCHOK... INFORMATIE VOOR LERAREN www.ggdbzo.nl Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat ingrijpende gevolgen. Als leerkrachten samen met kinderen een
Nadere informatiePsychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen
Psychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen 1 oktober 2014 Marielle van den Heuvel, Gezondheidszorgpsycholoog Afdeling Medische Psychologie Orbis Medisch Centrum Inhoud
Nadere informatieLEIDRAAD VOOR LEIDINGGEVENDEN. Samenwerken om te verwerken
LEIDRAAD VOOR LEIDINGGEVENDEN Samenwerken om te verwerken LEIDRAAD VOOR LEIDINGGEVENDEN Voor het begeleiden van medewerkers die het slachtoffer zijn geworden van een schokkende gebeurtenis.mensen die geconfronteerd
Nadere informatieHoe verwerk je een. schokkende gebeurtenis? Informatie voor ouders
Hoe verwerk je een schokkende gebeurtenis? Informatie voor ouders Niemand is echt voorbereid op een schokkende gebeurtenis en als het gebeurt heeft dat voor iedereen ingrijpende gevolgen. Als kinderen
Nadere informatieRichtlijn JGZ-richtlijn Kindermishandeling
Richtlijn JGZ-richtlijn Kindermishandeling 2. Gevolgen van kindermishandeling voor kind en omgeving De emotionele, lichamelijke en intellectuele ontwikkeling van een kind berust op genetische mogelijkheden
Nadere informatieOmgaan met littekens. Els Vandermeulen. Psychologe BWC Neder-over-Heembeek Februari 2014
Omgaan met littekens Els Vandermeulen Psychologe BWC Neder-over-Heembeek Februari 2014 1. Huid 2. Brandwonden 3. Littekens 4. Traumatische gebeurtenis 5. Onzichtbare littekens 6. Psychische problemen 1.
Nadere informatie