Aandacht voor mens en milieu rendeert

Transcriptie

1 Aandacht voor mens en milieu rendeert Een inventarisatie van beleggingsmogelijkheden voor pensioenfondsen Milieudefensie Friends of the Earth Netherlands

2 Inhoudsopgave Aandacht voor mens en milieu rendeert 3 Risico s beperken, kansen pakken! 4 Beleggingsbeleid kan duurzamer 7 De verantwoordelijkheid van de pensioenfondsbestuurder 10 Duurzaam beleggen in de praktijk 11 2

3 Aandacht voor mens en milieu rendeert Pensioenfondsen wegen steeds vaker niet-financiële argumenten mee bij het bepalen van de inhoud van beleggingsportefeuilles. Er is ook veel mogelijk. Maar sommige fondsen en fonds beheerders denken dat voor duurzaam investeren ondernemingen, of zelfs hele economische sectoren, moeten worden uitgesloten. De mogelijkheden voor financieel verantwoord beleggen lijken daardoor gering. Hierdoor worden veel kansen gemist, want duurzamer beleggen kan op veel manieren en iedereen kan meedoen. Op deze manier kunnen pensioenfondsen risico s beperken en beleggen in lijn met de wensen van veel deelnemers, zónder dat het financiële rendement vermindert. Invoeren van een dergelijk beleggingsbeleid heeft vooral praktische consequenties. Er kan minder gebruik gemaakt worden van de huidige standaard beleggingsproducten. Dit is echter op te lossen met de aangepaste indextrackers die al op de markt zijn, of op aanvraag kunnen worden samengesteld. En door meer te beleggen in fondsen en bedrijven die een sterke focus op duurzaamheid hebben. Meer samenwerking tussen pensioenfondsen bij het verzamelen van informatie en in engagement trajecten ligt ook voor de hand. De keus is aan u. Het verleggen van de koers begint met het bijstellen van het roer. Hans Berkhuizen Directeur Milieudefensie Friends of the Earth Netherlands Een aantal fondsen belegt bewust in maatschappelijk verantwoorde projecten zoals bijvoorbeeld duurzame energie. En veel fondsen gaan, meestal via hun vermogensbeheerder, het gesprek aan met ondernemingen die onvoldoende maatschappelijk verantwoord ondernemen. In deze brochure pleit Milieudefensie voor een flexibele benadering waarin niet financiële prestaties worden meegewogen bij het bepalen van de inhoud van de beleggingsportefeuille. We denken daarbij aan: Relatief minder investeren in ondernemingen, fondsen, indices of sectoren die slecht scoren op het gebied van duurzaamheid; Zoeken naar mogelijkheden om te investeren in bedrijven Nederland, met een hoog maatschappelijk en financieel rendement; Engagement met als mogelijke consequentie (tijdelijk) uitsluiten van bedrijven. Michiel Wijnbergh 3

4 Risico s beperken, kansen pakken! Pensioenbeleggers streven naar lange termijn rendementen. Duurzaamheid is per definitie een zaak van de lange termijn. Het is daarom niet verwonderlijk dat juist pensioenfondsen bij ondernemers aandringen op een visie die verder gaat dan de volgende kwartaalresultaten. Winstmaximalisatie op korte termijn, of het maximaal benutten van verouderde technologie, kan bedrijven uiteindelijk in de problemen brengen. Aandacht voor duurzaamheid Diverse onderzoeken laten zien dat investeringen in duurzaam werkende ondernemingen een kleiner risico kennen. Hoewel een onderzoek van Eurosif (2011) geen positief verband kan aantonen tussen het meewegen van duurzaamheidscriteria en financiële rendementen, was wel duidelijk dat er geen negatief verband is. Professor Hummels (Pensioenfederatie 2007) keek in zijn onderzoek behalve naar environment en social ook naar governance aspecten, ofwel Enviroment Social & Governance (ESG). Het bleek dat aandelenbeleggers hogere rendementen kunnen behalen, of juist minder vatbaar zijn voor plotseling opduikend negatief nieuws over de onderneming, indien ze relevante extra-financiële informatie integreren in het beleggingproces. Bedrijven met een ESG-beleid worden kennelijk beter geleid en zijn zich ervan bewust dat ESG-factoren belangrijk zijn, veronderstellen Olieramp schaadt BP Shell moet olie opruimen Marc Morrison/HH Michiel Wijnbergh Tony Hayward van BP bekijkt de schade die de olieramp met de Deep Horizon heeft aangericht op de kusten van de Golf van Mexico. De ramp met het olieplatform in april 2010 kwam voor veel beleggers onverwacht. De risico s in de olie-industrie nemen toe nu er steeds dieper wordt geboord. Enkele olieconcerns staan op het punt te gaan boren in de Poolzee. Actievoerders van Milieudefensie vragen Shell de olievervuiling in de Nigerdelta op te ruimen. De problemen van Shell in Nigeria zijn op basis van recent onderzoek door UNEP te vertalen in een kostenpost van vele miljarden euro s. Wie het opruimen van de Nigerdelta gaat betalen is nog niet duidelijk, maar het uit de hand laten lopen van de veiligheidssituatie rond de oliewinning in Nigeria lijkt duurder uit te pakken dan Shell waarschijnlijk hoopte. 4

5 pensioenbeleggers PGGM en PNO (IPE.com). Concluderend kunnen we stellen: zolang er geen complete bedrijfstakken worden uitgesloten is geen negatief effect te verwachten. De commissie Frijns (Commissie Beleggingsbeleid en Risicobeheer) stelde in 2010 dat pensioenfondsen er niet aan ontkomen zich rekenschap te geven van de bredere maatschappelijke gevolgen van hun handelen. Samenleving en politiek verwachten van ondernemingen, maar net zo goed van pensioenfondsen, expliciete aandacht voor duurzaamheid. Daarnaast hebben fondsen als lange termijn beleggers direct te maken met de consequenties van niet-duurzame ecologische, economische of sociale ontwikkelingen op de toekomstige waarde van beleggingen. Duurzaamheidsbeleid moet daarom onderdeel uitmaken van het risicoen beleggings beleid. AEGON heeft sinds november 2011 een wereldwijd beleid voor verantwoord beleggen, met onder meer een uitsluitingenbeleid voor controversiële wapens en voor beleggingen in de overheden van vijf landen die de mensenrechten systematisch schenden. AEGON voert ook de dialoog met bedrijven die niet voldoen aan de criteria onder het beleid Verantwoord Beleggen. Dit gebeurt direct door haar eigen medewerkers, met ondersteuning door een externe partner, en door middel van samenwerkingsverbanden, waarbij AEGON samen met meerderde institutionele beleggers de dialoog met bedrijven aangaat. Ook kijkt AEGON naar de mogelijkheden voor het verder ontwikkelen van groene fondsen. Roger Wildeboer Schut, Manager Responsible Investment, Aegon Palmolie IOI niet langer duurzaam Benzineslurper nekt auto-industrie VS Milieudefensie De bevolking in Sarawak protesteert tegen het inpikken van hun land en het schenden van hun rechten door palmolieproducent IOI bij het aanleggen van plantages. Omdat IOI de rechten van de lokale bevolking stelselmatig schendt, werd het bedrijf door de RSPO, de ronde tafel voor duurzame palmolie, op de strafbank geplaatst en krijgt het geen nieuwe licenties meer voor duurzame palmolie productie. Het bedrijf heeft nu geen mogelijkheden om te verdienen aan de groeiende Europese vraag naar RSPO-gecertificeerde palmolie. De Amerikaanse auto-industrie had forse staatssteun nodig omdat ze niet inspeelde op het duurder worden van brandstoffen. In tegenstelling tot de meeste buitenlandse concurrenten bleef ze benzineslurpende auto s ontwerpen en produceren. Uiteindelijk kon alleen overheidsingrijpen voorkomen dat eens trotse concerns omvielen. 5

6 Investeren in zonne- en windenergie rendeert. Ook in de bank en verzekeringswereld wordt aandacht voor ESG steeds gebruikelijker. Beleid wordt door veel concerns continu aangescherpt (Eerlijke Bankwijzer 2012). Ook een grote belegger als Aegon heeft sinds kort beleid dat wereldwijd ESG-risico s beperkt door concernbreed duurzaamheidscriteria vast te stellen. Conclusie Meewegen van duurzaamheid en zoveel mogelijk rekening houden met de ESG-factoren klimaat, sociale ontwikkelingen en grondstoffenschaarste, beperkt financiële en reputatie risico s. De noodzaak van het bewust omgaan met milieurisico s en kansen blijkt ook uit het climate change asset allocation onderzoek van Mercer (2011). Klimaatverandering kan bepalend zijn voor 10 procent van de risico s die pensioenfondsen lopen. Investeren in bedrijven die antwoorden bieden op klimaatverandering en in bedrijven die zich kunnen aanpassen als klimaatverandering de rendementen in een sector onder druk zet, lijkt een strategie om dergelijke risico s te beperken. Naast klimaatverandering bedreigen voedsel-, brandstof-, en waterschaarste de ontwikkeling van de economie en daarmee de rendementen van pensioenfondsen. Het meewegen van deze risico s is daarom cruciaal. 6

7 Beleggingsbeleid kan duurzamer Het rapport De Gearriveerde Toekomst, uitgebracht door de Pensioenfederatie (2007), beschrijft de ruimte die beheerders van pensioenfondsen hebben om rekening te houden met ESG-factoren. Conclusie is dat zowel de praktijk, als de de wet en de jurisprudentie ruimte laten aan institutionele eigenaren en beheerders van vermogen voor het toepassen van ESG-criteria. De fiduciaire verantwoordelijkheid van pensioen fondsen vormt dus geen belemmering voor een beleggingsstrategie die meer rekening houdt met niet-financiële (duurzame) doelstellingen. En zoals gezegd blijkt de invloed van meer maatschappelijk verantwoord investeren op rendementen niet negatief. Bovendien hebben pen sioenfondsen de plicht om waar mogelijk rekening te houden met ethische wensen van deelnemers in het fonds. Hier geldt dat met het knellender worden van de voedsel- en brandstofvoorziening, ook ethische dilemma s knellender dreigen te worden. Een grote diversiteit onder de deelnemers van het fonds is geen reden om geen aandacht te schenken aan niet-financiële prestaties van ondernemingen waarin wordt belegd. Veel burgers beleggen niet, of niet in duurzame fondsen, bij gebrek aan informatie. Van een profes- Vergaderen op afstand via het beeldscherm bespaart tijd en energie. 7

8 Pensioenfondsen verbinden generaties. Daarom dienen fondsen nadrukkelijk naar de gevolgen van het beleggingsbeleid op de langere termijn te kijken. Het FNV-beleid gaat uit van: het stellen van minimumgrenzen, het aangaan van de dialoog met ondernemingen en het beleggen in bedrijven die goed scoren op sociaal en milieubeleid. Bedrijven die niet duurzaam produceren kennen op termijn ook grotere risico s. Het is aan pensioenfondsen om deze risico s goed te wegen. Het beleggingsbeleid wordt steeds transparanter en er is meer kans op reputatieschade. Door de grote schommelingen op de financiële markten, neemt de onzekerheid voor deelnemers toe. Beleggers met een langere termijn horizon kunnen stabiliteit bevorderen. Dit is goed voor alle deelnemers: jong en oud. Duurzaam beleggen vormt daarmee het juiste antwoord op de financiële crisis. sionele vermogensbeheerder verwachten veel deelnemers wel dat deze haar kennis gebruikt om vermogen op een verantwoorde manier in te zetten. De FNV pleit bijvoorbeeld al sinds de jaren negentig voor verantwoord beleggen (FNV 2007). Pensioenfondsen hebben de vrijheid om rekening te houden met de voorkeuren van de meerderheid van de deelnemers mits het rendement op de beleggingen voldoende is. Een pensioenfonds is zelfs gerechtigd ondernemingen uit te sluiten op basis van niet-financiële argumenten als aan een dergelijk besluit een consensus onder alle begunstigden ten grondslag ligt. Ook als die consensus niet kan worden vastgesteld (Hummels 2007, UNEPFI Freshfields Bruckhaus Deringer 2009). Het is daarom niet vreemd dat 66 procent van de Europese ondernemingspensioenfondsen het hebben van een verantwoord beleggingsbeleid als een fiduciaire plicht ziet (Eurosif 2011). Peter Gortzak, vice-voorzitter FNV Ruimte voor verbetering Aardbeien plukken bij biologische boer Duurzaam beleggen is geen trend die overwaait; het is onderdeel geworden van de dagelijkse activiteiten van een pensioenfonds. De VBDO Michiel Wijnbergh 8

9 Peter Hilz/HH Benchmark Verantwoord beleggen door Nederlandse Pensioenfondsen liet in 2011 zien dat vrijwel alle grote pensioenfondsen inmiddels een duurzaam beleggingsbeleid hebben. In de uitwerking daarvan zit echter nog ruimte voor verbetering. Tegelijkertijd liet de Europese versie van het onderzoek onder ondernemingspensioenfondsen zien dat de erkenning van fiduciaire verantwoordelijk niet automatisch betekent dat er ook daadwerkelijk duurzaam wordt belegd. Duurzaamheid moet nog doordringen tot alle beleggingscategorieën waarin een pensioenfonds actief is. Dus niet alleen aandelen maar ook: obligaties, vastgoed en alternatieve beleggingen. Hoe kleiner het pensioenfonds, hoe minder duurzaam beleggen geïmplementeerd is. Er is duidelijk nog genoeg ruimte voor verbetering. Pensioenfondsen wijzen vaak op teruglopende dekkingsgraden om geen aandacht te hoeven besteden aan verantwoord beleggen. Voor het traditionele verantwoord beleggen, waar sociale, ethische of milieuvragen centraal staan, is dat begrijpelijk. In mijn werk laat ik zien dat verantwoord beleggen ook kan worden ingevuld vanuit het financieel belang van de deelnemers. Maar verantwoord beleggen 2.0, waarbij maatschappelijke en financiële doelstellingen samenvallen, mag in het kader van de fiduciaire verantwoordelijkheid niet klakkeloos terzijde worden geschoven. Niet de eis van maatschappelijke betamelijkheid of verantwoordelijkheid staat centraal, maar de fiduciaire verantwoordelijkheid: een goed pensioen wordt gekoppeld aan een wereld waarin dat pensioen ook genoten kan worden. Wie door zijn investeringen verzuimt bij te dragen aan een goed pensioen zal daarop zeker worden aangesproken door de deelnemers en begunstigden van een pensioenfonds. Stad van de Zon in Heerhugowaard is met 2900 woningen een van de de grootste energieneutrale woonwijken ter wereld. Professor Harry Hummels 9

10 De verantwoordelijkheid van de pensioenfondsbestuurder Een kritische houding ten opzichte van ondernemingen die wetten of internationale verdragen schenden, is volgens ons een primaire verantwoordelijkheid van iedere investeerder. Van een pensioeninvesteerder, die een breder belang behartigt, mag bovendien verwacht worden dat deze probeert een bijdrage te leveren aan een samenleving waarin de deelnemers in het pensioenfonds van een prettige toekomst kunnen genieten. druk op het klimaat en op de beschikbaarheid van water en voedsel is dit een verantwoordelijkheid waar niemand zich aan kan onttrekken. De recente ophef over investeringen in landbouwgrond ( landgrab ) en in commodity derivaten ( voedselspeculatie ) laat zien dat de invloed van bepaalde financiële transacties op de levens van mensen elders op de wereld groot en omstreden is. Rekening houden met belangen van anderen en met komende generaties is geen persoonlijk financieel belang van de deelnemers aan het pensioenfonds maar wel een breed gevoelde verantwoordelijkheid. Pensioenfondsen kunnen deze belangen dus ook meenemen in hun beleggingsbeleid. Gezien de steeds groter wordende Verantwoord beleggen is tegenwoordig een belangrijk onderdeel van de taken van een pensioenfonds. Nederlanders willen een fatsoenlijk pensioen. Het bestuur van een pensioenfonds dient dat verantwoorde beleggingsbeleid wat mij betreft vorm te geven in overleg met de deelnemers en hun vertegenwoordigers. Mensenrechtenschendingen zal iedereen afwijzen, maar het is ook afhankelijk van de bedrijfstak waartoe een fonds behoort, welke accenten gelegd worden. De deelnemers in een fonds met een achtergrond in de gezondheidszorg, kunnen een andere mening hebben over beleggingsbeleid dan bijvoorbeeld militairen. Het is dus aan de fondsen zelf en hun deelnemers om het beleid vast te stellen, niet aan de overheid. Omdat er geen vaste regels zijn voor verantwoord beleggen, is communicatie cruciaal. Pensioenfondsen horen niet alleen open te zijn over kosten en beleggingsresultaat, maar ook over verantwoord beleggen. We stoppen veel geld in onze pensioenfondsen dus we willen ook weten wat daar mee gebeurt! Rekening houden met belangen van anderen en met komende generaties is geen persoonlijk belang van de deelnemers aan het pensioenfonds maar wel een breed gevoelde verantwoordelijkheid Milieudefensie pleit daarom voor het stapsgewijs opvoeren van het gewicht dat aan niet financiële factoren wordt toegekend bij het maken van beleggingsbeslissingen. Zo kan de rendementsontwikkeling gevolgd worden en kan voorzichtig de koers van de beleggingsportefeuille worden verlegd. Geen keuzes maken is immers ook een keuze. Doorgaan op de bestaande weg is niet per definitie een keuze voor het hoogste langetermijnrendenment, wel een keuze om te blijven investeringen in niet duurzame bedrijven. Pieter Omtzigt, woordvoerder belastingen en pensioenen, CDA-fractie Tweede Kamer 10

11 Duurzaam beleggen in de praktijk Pensioenfondsen kunnen in de beleggingsmix op verschillende manieren rekening houden met duurzaamheid en met de kansen en bedreigingen die dit met zich mee brengt. We zetten de belangrijkste voor u op een rij. Om grote stappen te kunnen maken dringt de VBDO erop aan dat de fondsen hun duurzame inspanningen vooral richten op de beleggingscategorieën waarin het fonds de grootste belangen heeft genomen. Giuseppe van der Helm (VBDO) 1. Engagement In gesprek gaan met bedrijven en het management overtuigen van het belang van duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen, hoeft geen invloed te hebben op de samenstelling van de beleggingsportefeuille. Om duidelijk te maken dat gesprekken niet vrijblijvend zijn, is het raadzaam om het aandeel in de onderneming te beperken of geheel van de hand te doen, als een onderneming onvoldoende doet met de punten die in gesprekken of op aandeelhoudersvergaderingen naar voren worden gebracht. Een nadeel van engagen is dat het tijd en kennis vergt. Gezamenlijk ondernemingen aanspreken ligt daarom voor de hand en gebeurt al veel via UNPRI, Eumedion en ICGN. Grote delen van de Salomomseilanden zijn ontbost door buitenlandse bedrijven. Omdat het kleine stuk regenwoud rondom het dorp van deze jongens wél duurzaam wordt beheerd, hebben zij nog een toekomst in eigen land. Erik Wakker/AidEnvironment 11

12 2. Meewegen van duurzaamheid Bij het kiezen van ondernemingen, beleggingsfondsen of indextrackers kan een pensioenbelegger zich naast rendementsverwachtingen en geografische spreiding ook richten op prestaties op duurzaamheidsgebied. Voorbeelden hiervan zijn de Dow Jones Sustainability Index, FTSE- 4Good, Ethibel, op basis waarvan ook duurzame indextrackers beschikbaar zijn, en de groene of duurzame beleggingsfondsen die volop worden aangeboden. Deze aanpak is gebaseerd op het Best in Class principe. Een stapje verder gaat positieve screening, het op zoek gaan naar ondernemingen die zich positief onderscheiden, ook als deze niet voorkomen in de bovengenoemde indices. 3. Gericht duurzaam beleggen Doelgericht investeren in duurzame bedrijven en projecten, direct of via een investeringsmaatschappij, is een zichtbare en lucratieve manier om als belegger risico s te spreiden en maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen. PGGM boekt al goede resultaten met haar responsible equity portfolio. Steeds meer pensioenfondsen investeren in private equity om minder afhankelijk te zijn van onrust op de beurzen. Bij dit soort investeringen kan een pensioenfonds zelf meer keuzes maken en invloed uitoefenen, bijvoorbeeld door voor duurzame projecten te kiezen of door duurzaamheidseisen te stellen aan bestaande bedrijven waarin wordt deelgenomen. De beleggingen van ABP zijn bijvoorbeeld 25 procent niet beursgenoteerd. PNO Media heeft de helft van haar aandelenportefeuille belegd op basis van ESG-principes. PGGM doet gerichte ESG-beleggingen Naast de algemene Environment Social & Governance-criteria die gelden voor al haar beleggingen, belegt PGGM bijna 4 procent van haar vermogen gericht in ESG-beleggingen. Dat gebeurt via Alpinvest in duurzame private equity, met de Responsible Equity Portfolio in beursgenoteerde bedrijven die goed scoren in de benchmarks, maar ook in microfinanciering en in belegginsfondsen die in duurzame energie investeren. PGGM kent het financiële rendement van deze beleggingen. De ESG portefeuille presteerde over de afgelopen drie jaar 17 procent beter dan de overige beleggingen. Samen met de Erasmus universiteit kwantificeert PGGM het maatschappelijke rendement. Met ESG-investeringen zorgt PGGM er voor dat haar klanten bijdragen aan het oplossen van duurzaamheidsproblemen in de wereld. 12

13 4. Beperken van het belang in bedrijven en bedrijfstakken Uitsluiten gebeurt op dit moment met bedrijven waarover grote maatschappelijke verontwaardiging bestaat, zoals producenten van clustermunitie of beleggingsproducten die zijn gebaseerd op bijvoorbeeld voedselspeculatie. Het uitsluiten of het stapsgewijs beperken van het belang in andere bedrijven die ook na engagement blijven werken op een (relatief) maatschappelijk onverantwoorde of risicovolle manier ligt voor de hand. Bedrijven als SAM, Ethics of Sustainalytics kunnen de informatie leveren op basis waarvan dergelijke besluiten kunnen worden genomen 5. Samenwerken en kennis vergaren Het opstellen van beleid, het vergaren van informatie en het uitoefenen van druk op bedrijven kan veel tijd en geld kosten. Milieudefensie stelt een pragmatische benadering voor. Veel grote beleggingsfondsen hebben al uitgewerkt beleid. Kleine fondsen kunnen dit deels volgen. Dit scheelt veel werk en versterkt de positie van grote fondsen in engagement-trajecten. Ook formele samenwerking bij het verzamelen van informatie en het engagen is een mogelijkheid. Dit doen al veel vermogensbeheerders voor pensioenfondsen. Pensioenfondsen met een vergelijkbaar beleid kunnen gezamenlijk vermogensbeheerders benaderen voor het opzetten van beleggingsfondsen of investeringsmaatschappijen. Investeren in duurzame bedrijven is bij uitstek een activiteit die gezamenlijk kan worden uitgevoerd via gezamenlijke investeringsmaatschappijen. Ook zij wil een schone toekomst. Michiel Wijnbergh 13

14 Milieudefensie hoopt dat deze brochure u een aantal handvatten heeft gegeven om het ESGbeleid van uw pensioenfonds aan te scherpen en om te helpen bij het toezien op de uitvoering van dit beleid. Op de webpagina vindt u de links naar de onderzoek waar in deze brochure wordt verwezen. We gaan graag verder met u in gesprek. Onze contactgegevens vindt u op bovengenoemde webpagina. Eumedion, samen werken aan verantwoordelijkheid Eumedion is een organisatie van grote Nederlandse (pen sioen) beleggers. De leden trekken onder meer samen op in engagement trajecten. Op basis van jarenlange ervaring doet Eumedion een aantal interessante aanbevelingen aan vermogensbeheerders: Substantieel investeren in personeel en opleiding dan wel het op basis van het eigen geformuleerde beleid op het terrein van ESG mandateren van een externe vermogensbeheerder om als betrokken aandeelhouder op te treden; De bezoldiging van fondsmanagers meer koppelen aan de lange termijn en aan de belangen van de cliënt en de eindbegunstigden. 14

15 Colofon Tekst: Evert Hassink Redactie: Freek Kallenberg Vormgeving: Ruparo, Amsterdam Druk: Macula, Waddinxveen januari 2012 Milieudefensie / Friends of the Earth Netherlands Met het oplossen en voorkomen van milieuproblemen is een wereld te winnen. Voor onszelf en voor toekomstige generaties. Milieudefensie is een beweging van mensen die zich hiervoor inzet: lokaal, landelijk en wereldwijd als Friends of The Earth Netherlands. Al veertig jaar. Milieudefensie Friends of the Earth Netherlands Postbus GD Amsterdam Foto cover: Mike Schroeder/Argus Deze publicatie is gemaakt in het kader van de Fair, Green and Global Alliance. De inhoud van de publicatie valt onder de verantwoordelijkheid van Milieudefensie. 15

16 Milieudefensie Friends of the Earth Netherlands Postbus GD Amsterdam servicelijn: