Handboek Arbeidstoeleiding Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

Transcriptie

1 Handboek Arbeidstoeleiding Strafrechtelijke Opvang Verslaafden Handboek arbeidstoeleiding 1

2 Eerste editie, najaar 2004 Arbeidstoeleiding binnen de SOV is voortdurend in ontwikkeling. Per jaar wordt bekeken of het handboek gewijzigd dient te worden. Uitgave Deze uitgave werd ontwikkeld door het Ontwikkelteam Trajectbeschrijving Arbeid in samenwerking met medewerkers van de SOV-inrichting Rotterdam en verslavingsreclassering DeltaBouman. Het ontwikkelteam werd samengesteld uit medewerkers van de verschillende SOV-inrichtingen (Amsterdam, Rotterdam en Utrecht) en de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de gemeente Rotterdam. Het handboek is afgestemd met GGZ Nederland Eindredactie: Liesbeth van Mourik, coördinator Ontwikkelteam Trajectbeschrijving Arbeid Jennifer Heijligenberg-Ras, JHR Communicatie Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kan noch de redactie, noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen. Handboek arbeidstoeleiding 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord...5 Inleiding...7 Leeswijzer...8 Samenvatting...9 Hoofdstuk 1 Strafrechtelijke Opvang Verslaafden Filosofie en meerwaarde...11 Programmaopbouw...12 Sancties, maatregelen en beslissingen...16 Rapportage...18 Deskundigheidsbevordering personeel...20 Rol van gemeente...21 Rol van verslavingsreclassering...23 Rol van werkgever...25 Hoofdstuk 2 Hoofdlijnen arbeidstoeleiding Algemeen...27 Intake...28 Opstellen van het trajectplan...28 Uitvoeren van het trajectplan...28 Behoud van arbeid...29 Hoofdstuk 3 Overige leefgebieden Arbeid en de overige leefgebieden...31 Hoofdstuk 4 Communicatie Informatie-uitwisseling...33 Dossiervorming...34 Public relations...36 Mogelijkheden voor het opzetten van een eigen netwerk van werkgevers: acquisitie en relatiebeheer...37 Hoofdstuk 5 Eerste fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden Diagnose en assessment...41 Trajectplan...43 Scholing...45 Arbeid...47 Eindtermen...48 Hoofdstuk 6 Tweede fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden Trajectplan...49 Scholing...50 Praktijkbeschrijvingen arbeid...51 Eindtermen...54 Hoofdstuk 7 Derde fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden Trajectplan...55 Scholing...55 Handboek arbeidstoeleiding 3

4 Arbeid...55 Eindtermen...56 Hoofdstuk 8 Verhalen uit de praktijk Johan is terug bij af...57 Ricardo gaat recht vooruit...58 Iwan redt het niet...59 Nico slaagt met vlag en wimpel...60 Marco valt terug in gebruik...61 Johan V. heeft de juiste motivatie...62 Peter gaat de fout in...63 Marco V. geeft zelf het goede voorbeeld...64 Verklarende afkortingenlijst...65 Bijlagen Uniformiteit SOV-terminologie...69 Rapportagesystemen...70 Overzicht van overlegvormen...71 Standaarddocumenten: Plan van opvang...72 Trajectplan...78 Begeleidingsplan eerste/tweede fase...79 Selectieadvies overgang derde fase...83 Adviesrapport trajectbegeleiding overgang derde fase...86 Praktijkervaringsovereenkomst tweede fase...88 Arbeidsovereenkomst derde fase...90 Checklist arbeidstoeleiding...94 Tariefbepaling SOV-deelnemers tweede fase...95 Checklist acquisitiegesprek werkgever...97 Regionale gegevens: Netwerk arbeidstoeleiding Amsterdam Netwerk arbeidstoeleiding Rotterdam Netwerk arbeidstoeleiding Utrecht Als losse bijlage bij dit handboek vindt u de notitie Reïntegratiewetten van PSW arbeidsmarkt-advies en het voorlichtingsmateriaal voor de werkgever. Handboek arbeidstoeleiding 4

5 Voorwoord Toen in april 2001 de wet Strafrechtelijke Opvang Verslaafden in werking trad ontstond behoefte aan samenwerking op het gebied van arbeidstoeleiding, gericht op reguliere of gesubsidieerde arbeid of een andere zinvolle dagbesteding. SOV NetWerk is een samenwerkingsverband dat is ontstaan met het doel deze onderdelen verder te ontwikkelen en gebruik te maken van de verschillende ervaringen binnen het begeleidingsprogramma van de SOV. Het thans voorliggende handboek is gebaseerd op praktijkervaringen van de afgelopen twee jaren. Toen de SOV-inrichtingen begonnen met hun werk was er eigenlijk geen enkel uitgewerkt programma. Drie SOVinrichtingen begonnen zich in eerste instantie onafhankelijk van elkaar te ontwikkelen. De in het kader van de samenwerking noodzakelijke afstemming is dan ook een grote uitdaging geweest: lokaal gebonden waren er verschillende mogelijkheden, verschillende partners en verschillende culturen. Ondanks dat we uiteindelijk ver gekomen zijn in het stroomlijnen, er gestreefd is naar uniformiteit, zijn er ook verschillen blijven bestaan. Het viel niet mee om naast het ontwikkelen van het SOV-programma op zich ook nog draagvlak te verwerven voor een project dat veel tijd en energie vraagt: samenwerking met partners zoeken, conferenties organiseren, gastbezoeken afleggen, methodieken bespreken en dan tot handboek samenstellen. Het geheel is dan ook een proces van geven en nemen geworden ten aanzien van opvattingen en beleid van elkaar. Uiteindelijk ligt hier een fraai resultaat voor u, waarvan ik hoop dat u uw voordeel kunt doen met de beschrijving van de door ons opgedane ervaringen. Namens de directies van de drie SOV-inrichtingen richt ik mijn hartelijke dank aan hen die als partners hun bijdragen hebben geleverd aan het programma, maar vooral aan de totstandkoming van dit handboek: het Ontwikkelteam Trajectbeschrijving Arbeid in samenwerking met medewerkers van de SOV-inrichting Rotterdam en verslavingsreclassering DeltaBouman. Het ontwikkelteam was samengesteld uit medewerkers van de verschillende SOV-inrichtingen (Amsterdam, Utrecht en Rotterdam) en de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de gemeente Rotterdam. Het handboek is afgestemd met de GGZ Nederland. Zeer veel werk is verricht door de projectcoördinator Equal van de SOV-inrichting Rotterdam, Liesbeth van Mourik. Zij wist op de noodzakelijke momenten iedereen bij de les te krijgen en te houden. PSW Arbeidsmarktadvies leverde de projectmanager: Rombout Jas. Martin Vos, unitdirecteur SOV Rotterdam Handboek arbeidstoeleiding 5

6 Inleiding NetWerk is een arbeidstoeleidingsproject van de drie SOV-inrichtingen (Strafrechtelijke Opvang Verslaafden) in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht en diverse nationale en transnationale samenwerkings- en ontwikkelingspartners. Equal, het Europese Sociale Fonds, heeft SOV NetWerk gedeeltelijk gefinancierd. Equal beoogt discriminatie en achterstand van kwetsbare doelgroepen op de arbeidsmarkt te bestrijden. Het project startte in 2002 en loopt tot eind Dit handboek is één van de drie concrete eindproducten die binnen het project Netwerk zijn gerealiseerd. De overige twee producten betreffen een handboek Assessment en een handboek Deskundigheidsbevordering voor het personeel van de SOV, gericht op arbeidstoeleiding. In de tekst van dit handboek wordt verwezen naar deze andere producten, omdat de drie producten een duidelijke onderlinge samenhang vertonen en tijdens het ontwikkelproces op elkaar zijn afgestemd. In 2002 is gestart met de ontwikkeling van een methodiek voor arbeidstoeleiding van SOV-deelnemers. Deze methodiek is vastgelegd in dit handboek met het doel de opgebouwde expertise op gestructureerde wijze beschikbaar te maken en actueel te houden. Het handboek is bestemd voor iedere functionaris die beroepsmatig direct dan wel indirect een bijdrage levert of gaat leveren aan de arbeidstoeleiding van SOV-deelnemers. Daarnaast beoogt het handboek een inspiratiebron te zijn voor samenwerkingspartners of andere organisaties die met vergelijkbare doelgroepen werken, zowel nationaal als internationaal. Dat laatste in het kader van de internationale afspraken die hierover zijn gemaakt. Het handboek Arbeidstoeleiding SOV gaat over de methodische ondersteuning van SOV-deelnemers bij de voorbereiding op en het vinden en behouden van (on)betaalde arbeid die past bij hun wensen, mogelijkheden en beperkingen. De afbakening van het onderwerp is gevonden in het benoemen en kort beschrijven van de overige leefgebieden waaraan tevens gewerkt moet worden, maar die in deze context slechts als randvoorwaarden gelden voor effectieve arbeidstoeleiding. Op deze overige leefgebieden wordt niet verder ingegaan. De uitgangspunten bij de behandeling van de onderwerpen in dit handboek zijn: de landelijke toepasbaarheid met de mogelijkheid voor een regionale invulling; het bevorderen van een uniforme terminologie; de praktische opzet; de inbreng van praktijkkennis; de geschiktheid voor een brede groep van functionarissen; de actualiteit. Naast algemene hoofdstukken over onderwerpen die van invloed zijn op arbeidstoeleiding binnen de SOV, wordt de methodiek in de volgorde van de drie fasen van de SOV gepresenteerd. Op deze wijze kan een beeld worden gevormd van de weg die een deelnemer van binnenkomst tot aan het einde van de maatregel volgt met het doel succesvol uit te stromen. In het kader van dit handboek wordt onder succesvol verstaan, uitstromen naar: regulier werk; begeleid werk/gesubsidieerde arbeid; vrijwilligerswerk; een combinatie van werken en leren. Handboek arbeidstoeleiding 6

7 Leeswijzer FASE 1 FASE 2 FASE 3 UITSTROOM Gesloten fase Hoofdstuk 5 Half open fase Hoofdstuk 6 Open fase Hoofdstuk 7 Arbeidstoeleiding Diagnose en assessment Trajectplan Trajectplan Regulier werk Trajectplan Scholing Scholing Gesubsideerde arbeid Scholing Praktijkbeschrijving Arbeid Arbeid Begeleid werk (WSW) Arbeid Eindtermen Vrijwilligerswerk Eindtermen Eindtermen (Werk en) Opleiding Hoofdstuk 1 Filosofie en meerwaarde Programma opbouw Sancties,maatregelen en beslissingen Rapportage Personeel Rol van gemeente Rol van verslavingsreclassering Rol van werkgever Hoofdstuk 2 Hoofdlijnen arbeidstoeleiding Hoofdstuk 3 Overige leefgebieden Hoofdstuk 4 Informatieuitwisseling Dossiervorming Aquisitie en relatiebeheer Public relations Hoofdstuk 8 Verhalen uit de praktijk Handboek arbeidstoeleiding 7

8 Samenvatting De SOV-doelgroep vraagt een specifieke benadering, ook ten aanzien van arbeidstoeleiding. Dit handboek beschrijft de methodiek van arbeidstoeleiding voor de SOV-doelgroep. Het is een weergave van de manier die gevonden is voor het methodisch ondersteunen van SOV-deelnemers bij de voorbereiding op en het vinden en behouden van (on)betaalde arbeid die past bij hun wensen, mogelijkheden en beperkingen. Andere leefgebieden dan arbeid en scholing, zoals financiën, vrije tijd en huisvesting, worden in dit handboek weliswaar niet diepgaand beschreven, hun relatie met arbeidstoeleiding wordt wel aangestipt. In de eerste vier hoofdstukken worden diverse organisatorische en randvoorwaardelijke onderwerpen over arbeidstoeleiding bij de SOV belicht. In de hoofdstukken 5, 6 en 7 worden de drie fasen van de SOV doorlopen, waarbij de methodiek wordt weergegeven. De eindtermen die als overgangseisen zijn benoemd verbinden de verschillende fasen met elkaar. De verhalen uit de praktijk geven in het laatste hoofdstuk een beeld van de realiteit. Als bijlagen zijn diverse (standaard)documenten opgenomen die een ondersteunende rol spelen in het proces. Een notitie waarin de reïntegratiewetten worden toegelicht die van toepassing zijn op reïntegratie van SOV-deelnemers is als losse bijlage bij dit handboek gevoegd. Arbeidstoeleiding is een vak. Het gaat daarbij om intake, diagnose en assessment, trajectplannen, scholing, bemiddeling naar arbeid, begeleiding en nazorg. Het is van belang te kijken naar de doelgroep en de werkwijze hierop af te stemmen. Bij de uiteenlopende, complexe problematiek van de SOV-doelgroep is alleen arbeidsintensief maatwerk effectief. Dit handboek vormt een leidraad voor de opzet van dat maatwerk. Het geeft inzicht in de wijze waarop dit te organiseren is, zowel intern als in samenwerking met externe partners. Expliciet zijn de verschillende rollen van gemeente, verslavingsreclassering en werkgevers beschreven. Geconcludeerd kan worden dat de ontwikkelde methodiek een basis vormt. Het proces blijft echter in beweging, de ontwikkelingen op het gebied van reïntegratie gaan door. De arbeidstoeleiding voor SOV-deelnemers zal daar continu op worden afgestemd. Aanbevelingen voor de toekomst betreffen vooral het gebied van nazorg: de structurele, langdurige begeleiding na afloop van de SOV-maatregel. Als randvoorwaarde voor duurzame arbeidstoeleiding is het essentieel dat in dit kader meer zorg wordt opgezet dan tot nu toe het geval is. Om die reden is een hoofdstuk over nazorg nog niet in deze editie opgenomen. Handboek arbeidstoeleiding 8

9 HOOFDSTUK 1 Strafrechtelijke Opvang Verslaafden 1.1 Filosofie en meerwaarde De maatregel Strafrechtelijke Opvang Verslaafden (SOV) is bedoeld voor personen die langdurig verslaafd zijn en meerdere keren veroordeeld zijn geweest voor kleine vermogensdelicten. Het criminele gedrag wordt veroorzaakt door de verslaving. Het unieke van de maatregel ligt in de combinatie van doelstellingen, enerzijds repressie, anderzijds opvang en zorg. De maatregel heeft twee hoofddoelstellingen: het terugdringen van ernstige overlast als gevolg van door drugverslaafden gepleegde strafbare feiten; het oplossen, althans beheersbaar maken, van de individuele (verslavings-)problematiek van verslaafde delinquenten, ten behoeve van de terugkeer in de maatschappij, mede met het oog op beëindiging van de recidive. De kans op terugval in het oude gedrag moet worden geminimaliseerd. De minister van Justitie, het gemeentebestuur en de verslavingsreclassering hebben een convenant gesloten voor de SOV waarin de verantwoordelijkheden van de drie partijen zijn benoemd. Daarnaast bestaat er een samenwerking met politie, verslavingszorg, reïntegratie-bedrijven en werkgevers. Het SOV-programma is gericht op resocialisatie. Aandacht gaat uit naar werken, wonen, vrijetijdsbesteding, herstel van oude en het opdoen van nieuwe drugvrije relaties, opleidingen, schuldsanering en sociale vaardigheden. Veel van wat geleerd moet worden komt samen binnen het arbeidstraject. Een deel van de voorwaarden voor arbeidsbegeleiding zijn gerealiseerd met inzet van Europese subsidiegelden. Tot oplegging van de maatregel SOV kan worden overgegaan als voldaan is aan de volgende voorwaarden: er is sprake van een misdrijf waarbij voorlopige hechtenis is toegestaan; in de afgelopen 5 jaar is iemand drie keer onherroepelijk veroordeeld tot een vrijheidsstraf of een werkstraf en deze straffen zijn daadwerkelijk ondergaan; er is een samenhang tussen misdrijf en verslaving. In de praktijk wordt binnen de SOV uitgegaan van toenemende vrijheid binnen gevangenschap. Het verblijf is onder dwang, deelname is vrijwillig. Als de deelnemer goed doet wat moet, mag hij steeds meer van wat hij wil. De deelnemer krijgt toenemende vrijheid in ruil voor positieve deelname. Hij tekent een plan van opvang en later een begeleidingsplan. In deze plannen staan de doelen van de SOV, de eisen die gesteld worden en de (persoonlijke) doelen van de individuele deelnemer. Weigeraars verblijven de opgelegde twee jaar binnen de gevangenis in een regime met minder activiteiten. Op een later tijdstip kan iemand alsnog besluiten mee te doen. Deelnemers kunnen het werken aan hun programma tijdelijk stopzetten, dit schort echter wel de voortgang op. Mensen worden waar mogelijk verleid tot deelname, enerzijds door goede relaties met het personeel, anderzijds door programmainhoudelijke verrassingen. Handboek arbeidstoeleiding 9

10 1.2 Programmaopbouw Op het moment dat de maatregel door de uitspraak van de rechtbank onherroepelijk is geworden, staat de einddatum van de straf vast; precies twee jaar later. Een uitzondering vormen de deelnemers voor wie de maatregel wordt opgeheven vanwege ongeschiktheid voor het programma. De betrokkene heeft nog slechts de keus wel of niet aan het SOV-programma deel te nemen. Kiest hij voor deelname dan weet hij globaal hoe de komende twee jaar er uitzien: 6 tot 9 maanden 1e fase (gesloten); 6 tot 9 maanden 2e fase (half open); 6 tot 9 maanden 3e fase (open). Het precieze verloop van de periodes hangt af van het gedrag en de voortgang in het programma. Over de voortgang in het programma neemt het multidisciplinair overleg (MDO) de besluiten. Het MDO adviseert de unitdirecteur SOV met betrekking tot de voortgang naar de volgende fase. Het MDO komt wekelijks bijeen onder voorzitterschap van de programma-manager. In het MDO zijn alle medewerkers die betrokken zijn bij de deelnemer aanwezig of vertegenwoordigd. Iedere deelnemer wordt in een vaststaande cyclus van vier tot zes weken besproken of eerder, op indicatie. Bespreking van deelnemers in het MDO verloopt aan de hand van schriftelijke verslaglegging en verzoeken van de deelnemer en alle betrokken disciplines. De eerste fase De eerste fase SOV is opgesplitst in een eerste en een tweede verblijfsperiode. Eerste verblijfsperiode Tijdens de eerste verblijfsperiode staat onderzoek (intake en assessment) en herstel centraal. In deze periode, die ongeveer drie maanden duurt, krijgt de deelnemer de kans om zijn dag- en nachtritme te herstellen, zijn motivatie voor deelname kenbaar te maken, medicatie te reduceren en mee te werken aan diverse onderzoeken en interviews. Dit plan dient binnen vier weken klaar te zijn en te worden ondertekend door de deelnemer, de unitdirecteur SOV en de trajectbegeleider. Door ondertekening verplichten de partners zich tot inspanningen zoals vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht en het convenant met de gemeente en de verslavingsreclassering. Tijdens de eerste verblijfsperiode krijgt de deelnemer een gestructureerd programma aangeboden. De deelnemer verricht eenvoudige arbeid of volgt een relatief eenvoudig programma van Werk & Scholing. Hij kan gebruik maken van de bibliotheek, de diverse sportmomenten en de dagelijkse recreatie en er is gelegenheid om naar buiten te gaan (luchten). De deelnemer eet in eigen cel en moet zich houden aan de structuur die door de afdeling wordt bepaald. In deze fase van het programma is dit van belang, omdat het dag- en nachtritme hersteld moet worden. Fysiek moeten de meeste deelnemers aansterken, terwijl de afbouw van medicatie het nodige van hen vraagt. Voor velen is het lang geleden dat zij middelenvrij waren, voor sommigen zelfs meer dan 15 jaar. Het moeten stoppen veroorzaakt bij menigeen angst en onzekerheid. De stemmingen wisselen soms sterk en een deelnemer kan zich onmachtig en gefrustreerd voelen. De gevoeligheid voor prikkels kan in deze periode toenemen, hetgeen kan leiden tot uitbarstingen van emoties. Duidelijkheid, structuur en intensief begeleidingscontact zijn daarom van groot belang. Na de eerste twee maanden ontstaat een stabielere situatie. Meestal is de deelnemer dan clean en heeft hij zijn draai gevonden. Hij heeft veel informatie over het programma gekregen en is in staat met meer vrijheden om te gaan. Tweede verblijfsperiode Na de voorbereidingen in de eerste verblijfsperiode begint in de tweede verblijfsperiode de deelname aan cursussen, trainingen en onderwijs. Vanuit het Plan van Opvang (PvO) wordt een persoonlijk begeleidingsplan (PB) gemaakt door de deelnemer en zijn mentor. In dit PB worden de formele eindtermen voor de eerste fase en de persoonlijke leerdoelen van de deelnemer benoemd. Hierbij wordt gekeken naar de mogelijkheden en beperkingen van de deelnemer. De ontwikkelingsdoelen van de deelnemers worden door observaties en assessment systematisch in kaart gebracht. Via kleinere, haalbare tussendoelen en actiepunten wordt de deelnemer stap voor stap naar de eindtermen gebracht. In het PB wordt vastgelegd aan welke cursussen, trainingen en welk onderwijs de deelnemer moet, kan en wil deelnemen om zijn doelen te behalen. Het MDO moet dit plan goedkeuren. Handboek arbeidstoeleiding 10

11 Schematisch overzicht van trainingen en cursussen in de eerste fase: Eerste fase; eerste verblijfsperiode Arbeidstoeleiding Terugvalpreventie Algemene vaardigheden eenvoudige arbeid v psycho-educatie v basiscursus v assessment v sport (herstel+preventie) v kunstzinnige vorming k groepsgesprek bepaling onderwijsniveau v v Eerste fase; tweede verblijfsperiode wisselende interne banen v, i terugvalpreventie 1 v sociale vaardigheid 1 i training arbeidsmotivatie i,k urinecontrole v kunstzinnige vorming v themabijeenkomsten k computercursus k cursus yoga muziekles vrijetijdsbesteding groepsgesprek taal- en rekenonderwijs training agressieregulatie k k v v v, i i, k (v=verplicht; i= indicatie; k= keuze) Hoe verder een deelnemer in het programma komt, hoe meer verantwoordelijkheden hij krijgt. Dit geldt ook voor de werkzaamheden die hij verricht. Wat niet in de programmering is terug te vinden, is de factor verveling. Veel terugval in gebruik ontstaat vanuit verveling. Het is daarom van wezenlijk belang dat het programma de deelnemer de gelegenheid biedt zich te vervelen. Zo kan iemand leren met dit gegeven op een meer adequate wijze om te gaan dan voorheen. Heeft de deelnemer zijn programma doorlopen, de doelen geheel of nagenoeg behaald, dan bespreekt de afdeling de voortgang. De verschillende disciplines schrijven adviesverslagen voor het MDO en in dit overleg wordt besproken of de deelnemer naar de volgende fase kan doorstromen. De tweede fase De overgang van de eerste fase naar de tweede fase is groter dan hij lijkt. In de eerste fase is het programma redelijk vastgesteld en is de begeleiding intensief. De groepssamenstelling verandert maar langzaam en de deelnemers zien elkaar iedere dag. In de tweede fase is dat anders. Door de opbouw van vrijheden en verantwoordelijkheden zijn de deelnemers wisselend aanwezig. Sommige deelnemers mogen alleen onder begeleiding naar buiten, anderen zijn nauwelijks meer in huis. Dit maakt veel deelnemers onrustig en onzeker. Bovendien is de mogelijkheid aanwezig om betrekkelijk eenvoudig aan verslavende middelen te komen, zoals alcohol en drugs. Die mogelijkheid alleen al veroorzaakt bij nogal wat deelnemers een acute graving ( trek ) die zij meestal niet verwacht hadden toen zij nog in de eerste fase verbleven. Een deelnemer die net geplaatst is in de tweede fase mag alleen onder begeleiding naar buiten om zaken te regelen, bijvoorbeeld voor het halen van een identiteitsbewijs. Langzaam worden de uitstapjes uitgebreid en gaan deelnemers gezamenlijk en onder begeleiding naar een sportclub, wandelen of boodschappen doen. Als alles goed gaat mag Handboek arbeidstoeleiding 11

12 een deelnemer een uurtje zelfstandig naar buiten. Dit wordt telkens opgebouwd en uitgebreid. Iedere week maakt een deelnemer een planning die goedgekeurd moet worden door het teamhoofd. Hierin vermeldt hij precies wat hij waar, wanneer en waarom gaat doen. Ook dient hij bereikbaar te zijn. De deelnemer kan in deze fase worden aangemeld bij het reïntegratiebedrijf en krijgt dan een intakegesprek. Het reïntegratiebedrijf ontvangt alle relevante informatie omtrent de SOV-deelnemer. Met deze informatie en de informatie uit het intakegesprek wordt een arbeidstrajectvoorstel gemaakt. Dit voorstel moet worden goedgekeurd door de deelnemer en door het MDO. Aan het begin van de tweede fase heeft de deelnemer contact met een medewerker van de afdeling Schuldhulpverlening van de gemeente. Deze medewerker inventariseert samen met de deelnemer de schulden en maakt zo nodig een saneringsvoorstel. Soms volgt een deelnemer in deze fase een beroepsopleiding of een training bij een externe instantie. De zelfstandigheid, bevoegdheden en verantwoordelijkheden worden langzaam groter. Schematisch overzicht van trainingen en cursussen in de tweede fase: Tweede fase Arbeidstoeleiding Terugvalpreventie Algemene vaardigheden intake + traject reïntegratie bedrijf v terugvalpreventie 2 v sociale vaardigheid 2 v begeleide arbeid v deelname AA of NA k, i cursus vrijetijdsbesteding onbegeleide arbeid behandeling extern k, i lid van een club of vereniging v v beroepsopleiding k, i urinecontrole v cursus budgettering k, i straining agressieregulatie k, i (v=verplicht; i= indicatie; k= keuze) Indien de gemaakte afspraken worden nagekomen, krijgt de deelnemer in het laatste stadium van de tweede fase een baan, betaald of onbetaald, die zoveel mogelijk past bij zijn wensen en mogelijkheden. Daarnaast is hij actief lid van een club of vereniging naar keuze en heeft hij regelmatig contact met zijn VIP 1 en zijn sociale netwerk. Hij is in staat een evenwichtige verdeling te maken tussen verplichtingen en ontspanning. Bovendien kan hij weerstand bieden aan alcohol en drugs. Indien nodig kan hij zich herstellen na een terugval. Hij recidiveert niet op het gebied van criminaliteit. De praktische voorbereiding op de derde fase begint. 1 De VIP is een persoon uit het sociale netwerk van de deelnemer die hem buiten de gevangenis onder andere motiveert, stimuleert, hulp biedt in moeilijke tijden en als extern geweten functioneert. Handboek arbeidstoeleiding 12

13 De derde fase De derde fase is bijzonder van opzet. De deelnemer valt met betrekking tot de zorg onder de verantwoordelijkheid van de gemeente en met de recidive onder de verantwoordelijkheid van de unitdirecteur SOV. De trajectbegeleider heeft zeer regelmatig contact met de deelnemer en is zijn vaste aanspreekpunt. Zijn er meer hulpverleners bij de deelnemer betrokken dan is de trajectbegeleider eveneens voor hen het aanspreekpunt. De trajectbegeleider rapporteert de voortgang van de deelnemer aan de derde-fase-manager van de gemeente en aan de directeur SOV. Daarbij wordt steeds gelet op recidive, het nakomen van afspraken en de ontwikkelingen op het gebied van werk, netwerk en vrijetijdsbesteding. Schematisch overzicht van trainingen en cursussen in de derde fase: Derde fase Arbeidstoeleiding Terugvalpreventie Algemene vaardigheden arbeid betaald of vrijwillig v urinecontrole v lid van club of vereniging v beroepsopleiding i, k terugkom-bijeenkomsten v contact met VIP v behandeling extern k, i (v=verplicht; i= indicatie; k= keuze) Nazorg Tijdens het traject van de SOV tot nu toe blijkt dat een groot aantal deelnemers nog lange tijd, mogelijk de rest van hun leven, zorg en steun nodig hebben. Het is van wezenlijk belang deze zorg te organiseren ruim voordat het einde van de SOV-maatregel in zicht is. Lange wachtlijsten, meer vraag dan aanbod en de gebrekkige samenwerking tussen instellingen zijn hierin grote obstakels gebleken. De inspanningen van SOV-personeel, deelnemers, ketenpartners en de maatschappij gaan verloren wanneer de nazorg niet goed geregeld is. 1.3 Sancties, maatregelen en beslissingen Een sanctie is een straf voor een overtreding. Een maatregel wordt genomen om de orde, de rust en de veiligheid van deelnemers, personeel en inrichting te waarborgen. Daarnaast neemt de directeur beslissingen met doorgaans een pedagogisch karakter, volgend uit het individueel programma. De basis van sanctioneren, maatregelen en beslissen binnen de SOV is de Penitentaire Beginselen Wet (PBW). Daarnaast zijn er huisregels en het SOV-routeboekje. Tenslotte zijn er plannen van opvang, plannen van aanpak en onderlinge afspraken. In principe wordt zoals gebruikelijk binnen het gevangeniswezen stapelend gestraft, dus oplopend bij eerste, tweede en volgende incidenten. De ernst van de situatie wordt meegewogen, het bekennen of ontkennen, redelijkheid, proeftijd, proportionaliteit (de redelijkheid van de gevolgen die een straf of maatregel op termijn kunnen hebben), veiligheid, etc. De directeur kan altijd gemotiveerd uitzonderingen maken. Omdat de directeur vrij vergaande bevoegdheden heeft bij het opleggen van sancties, maatregelen en het nemen van beslissingen, wordt hij gecontroleerd door de Commissie van Toezicht. Een SOV-deelnemer kan een klacht indienen bij deze commissie. Dit kan alleen voorzover het een beslissing van de directeur betreft. Een deelnemer kan niet in beklag gaan tegen bijvoorbeeld de regelgeving in de wet. De wet gaat ervan uit dat alle mensen onder gelijke omstandigheden op dezelfde manier behandeld moeten worden en dat iemand van tevoren moet kunnen weten wat de regels zijn en wat wel en niet kan. Er mag geen sprake zijn van willekeur. De directeur laat zich zo breed mogelijk informeren voordat hij een beslissing neemt. Mentoren, agogisch medewerkers, programmamanager, afdelingshoofd, trajectbegeleider, psycholoog, psychiater, arbeidsmedewerker en soms alle leden van het MDO geven hun advies. Sancties, maatregelen en beslissingen worden zoveel mogelijk vanuit een orthopedagogisch perspectief genomen. Bij het corrigeren wordt rekening gehouden met de leeftijd, de cultuur, de al dan niet verborgen agenda en de Handboek arbeidstoeleiding 13

14 ontwikkeling van de deelnemer. In de eerste fase van de SOV zijn sancties, maatregelen en beslissingen het meest gerelateerd aan gelijksoortige situaties binnen het gevangeniswezen. Mensen die zich gemotiveerd gedragen kunnen een extra financiële bijdrage op het loon krijgen. Deze extra bijdrage kan een deelnemer weer kwijtraken wanneer er incidenten zijn, bij gebruik, geweld of het weigeren van opdrachten, e.d. Een deelnemer kan een proeftijd krijgen, een voorwaardelijke straf of een inzichtgevende pedagogisch getinte actie. Maar bij een tweede keer in korte tijd is het al snel duidelijk. Een deelnemer kan dan worden teruggeplaatst in het programma, omdat zijn gedrag niet wijst op het daadwerkelijk mee willen doen. Wat een deelnemer zegt is niet zo belangrijk, het gaat om wat een deelnemer doet. En dat heeft gevolgen, ook voor de arbeidstoeleiding. Het uitgangspunt bij sanctioneren is dat de mogelijkheden van het verrichten van arbeid zoveel mogelijk overeind gehouden worden. Alternatieve maatregelen zijn binnen de SOV-inrichting soms ook mogelijk. Bekeken kan worden of een paradoxale maatregel het gewenste effect geeft. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een deelnemer in de eerste fase die angst heeft voor de tweede fase. Hij gaat mogelijk gebruiken om een sanctie uit te lokken. Hij krijgt dan juist plotseling de opdracht om zijn spullen te pakken, omdat hij wordt doorgeplaatst naar de tweede fase. In de praktijk is het effect van deze paradoxale maatregel vaak positief. De deelnemer doet het goed en blijft zijn programma volgen als afgesproken. In sommige gevallen gelden verzachtende omstandigheden. Gekeken kan worden of een deelnemer wel goed meedraait in het dagprogramma of daar ook verstek laat gaan. Ontkent een deelnemer of geeft hij toe? Wanneer de sfeer op een afdeling slecht is, zal het personeel weinig extra organiseren tijdens de weekenden of rondom de feestdagen. Kortom: als een deelnemer doet wat hij moet doen, dan mag hij veel van wat hij graag wil en krijgt hij in toenemende mate vrijheden en mogelijkheden. Dit kan uiteindelijk resulteren in begeleid verlof en de overgang naar een fase waar de deelnemer in toenemende mate naar buiten mag. Alternatieven worden gezocht wanneer blijkt dat een deelnemer het niet aankan. Deze alternatieven plegen echter vaak een aanslag op de personeelsbezetting. De SOV is gebaseerd op groepswerk, niet op individuele programma s die helaas (o.a. door psychiatrische problematiek) toch vaak noodzakelijk zijn. Sancties, maatregelen en beslissingen in de tweede fase zijn het meest gecompliceerd. Vaak worden pedagogisch verantwoorde beslissingen al genoeg als straf ervaren. Getracht wordt de gevolgen nauw te relateren aan het delict. Hoofdzakelijk worden beslissingen door de directeur genomen en deze zijn vooral gericht op de veiligheid van de deelnemer zelf. Het is van belang te bezien of iets doen niet slechter uitpakt dan niets doen. Of iets doen niet onbedoeld ernstige gevolgen heeft, bijvoorbeeld het verliezen van arbeid, het verliezen van het vertrouwen van familie, het afgewezen worden door de sportvereniging vanwege onbetrouwbaarheid bij wedstrijden, etc. Aan de andere kant is een breuk ook noodzakelijk wanneer een deelnemer een paar keer heeft gebruikt. Het is geen straf, maar heeft te maken met opvoeden en het inzetten van kennis van verslaving. Op grond van herhaalde delicten kan een deelnemer worden teruggeplaatst naar de eerste fase. Voor bepaalde, maar ook voor onbepaalde tijd. De directeur kan deze periode zelf bepalen. Hij kan het echter ook overlaten aan het MDO. In de tweede fase kan een deelnemer in toenemende mate de inrichting in en uit lopen. Invoeren van alcohol of drugs is ten strengste verboden en wordt altijd gevolgd door terugplaatsing. Onder invloed zijn kan plaatsing in de strafcel als gevolg hebben. De veiligheid van anderen telt zwaar. Te laat terugkomen van verlof begint bij een waarschuwing, maar wordt gevolgd door het terugbetalen van de tijd bij een volgend verlof. Fouten maken mag, een mens kan niet functioneren als hij geen fouten mag maken. Fouten moeten wel worden benoemd. Personeel uitschelden is niet toegestaan, maar er valt ongetwijfeld wel eens een onvertogen woord. In de eerste fase wordt dit niet getolereerd, in de tweede fase wordt dit tot op zekere hoogte gezien als deel van het leven. Zonder toestemming kan een deelnemer zich geen vrijheden permitteren. Het is pedagogisch zeer belangrijk dat grenzen worden gesteld zonder dat daar direct ingrijpende maatregelen aan verbonden zijn. 1.4 Rapportage Binnen het SOV-traject worden diverse rapportages gemaakt met verschillende doelen. Allereerst het plan van opvang; een rapportage waarin op diverse leefgebieden wordt onderzocht hoe de deelnemer in het verleden heeft gefunctioneerd en wat zijn mogelijkheden en beperkingen in die gebieden voor de toekomst zijn. Aan de hand van de eindtermen per fase wordt stapsgewijs toegewerkt naar een beter functioneren op de gebieden waar tekorten werden geconstateerd. Hiervan wordt in het persoonlijk begeleidingsplan verslag gedaan. Tenslotte wordt aan het eind van elke fase een evaluatie gemaakt waarin wordt beschreven wat de geconstateerde tekorten/defecten waren Handboek arbeidstoeleiding 14

15 en welke doelen in die fase behaald dienden te worden. De wijze waarop getracht is de doelen te halen en het behaalde resultaat zijn in het evaluatieverslag terug te vinden. De deelnemer wordt periodiek besproken in het MDO. Ten behoeve van dit overleg wordt de voortgang van de deelnemer kort weergegeven in de meerwekelijkse rapportage. Plan van opvang Bij het opstellen van een PvO is het van belang te kijken naar de mogelijkheden en tekorten van de deelnemer op de diverse leefgebieden. Hiertoe wordt gebruik gemaakt van reeds aanwezige informatie, testen en interviews met de deelnemer. De aspirant-deelnemer spreekt diverse disciplines ten behoeve van het PvO, zoals de arts, de psycholoog, de agogisch medewerker, de trajectbegeleider, de assessoren en de onderwijzer. Al deze medewerkers leveren hun aandeel in de te stellen diagnose op hun vakgebied. Het PvO wordt, nadat het is goedgekeurd door het MDO, getekend door de unitdirecteur SOV en de deelnemer. Vanaf het moment van ondertekening is de aspirantdeelnemer deelnemer geworden. De gebieden waarover in het PvO wordt geschreven: de lichamelijke gesteldheid door de arts met betrekking tot de gezondheid, door de sportinstructeur met betrekking tot de conditie de geestelijke gesteldheid door de psycholoog/psychiater arbeid door assessoren scholing door onderwijzers zelfzorg en hygiëne door agogisch medewerkers financiën door agogisch medewerkers wonen door agogisch medewerkers criminaliteit door agogisch medewerkers verslaving door trajectbegeleiding sociaal netwerk door agogisch medewerkers vrijetijdsbesteding door agogisch medewerkers In het PvO worden naast de achtergrondinformatie en diagnose ook de eindtermen van het SOV-traject beschreven, zoals deze door het Ministerie van Justitie zijn opgesteld. Tenslotte kan de deelnemer aangeven wat zijn persoonlijke einddoelen zijn. Persoonlijk begeleidingsplan Eenmaal vastgesteld wat de mogelijkheden, beperkingen, tekorten en einddoelen zijn, is het mogelijk een begeleidingsplan op te stellen. De deelnemer richt zich op de einddoelen die voor die fase gesteld zijn. Deelnemer en mentor stellen, in overleg met collega s van diverse disciplines, een werkplan op waarin zij uiteenzetten hoe zij stapsgewijs de tekorten per gebied gaan bewerken. Systematisch en doelgericht werken zij aan de voortgang, waarbij verslag wordt gedaan van bijvoorbeeld de trainingen en cursussen die de deelnemer volgt. De gebieden waarin gewerkt wordt verschillen per deelnemer. Niet alle deelnemers hebben lacunes op dezelfde leefgebieden. Ook zijn de mogelijkheden en beperkingen per persoon anders. Hoewel alle gebieden in de verschillende fasen aan de orde komen, is er een verschil in prioriteit per fase te benoemen. In de eerste fase ligt de nadruk meer op de persoonlijke en communicatieve vlakken. In de tweede fase komen praktische vaardigheden, terugval in gebruik en zaken die te maken hebben met zelfstandig functioneren meer aan de orde. In de derde fase zijn het probleemoplossend vermogen en de zelfstandigheid belangrijke items. Het begeleidingsplan is een werkdocument dat voortdurend verslag doet van de afspraken die de deelnemer en zijn mentor maken. Evaluatieverslag Indien de deelnemer de einddoelen van een fase heeft behaald, wordt zijn overgang naar de volgende fase besproken. Zowel de mentor als de deelnemer dienen een fase-evaluatie te schrijven. Hierin wordt beschreven of en hoe de gestelde doelen gehaald zijn. De trajectbegeleiding schrijft een advies ten aanzien van plaatsing in de volgende fase. Deze evaluatieverslagen worden besproken in het MDO. Hier wordt een besluit genomen ter advisering van de unitdirecteur SOV en (als het gaat om plaatsing in de derde fase) de selectiefunctionaris. Handboek arbeidstoeleiding 15

16 De unitdirecteur neemt een definitief besluit met betrekking tot de plaatsing. In het evaluatieverslag moeten de volgende zaken in ieder geval terug te vinden zijn: geestelijke en lichamelijke gesteldheid en het herstel daarvan; ontwikkeling van de vaardigheden met het oog op terugkeer in de maatschappij en de beëindiging van de recidive; ontwikkeling van de motivatie tot gedragsverandering; het oordeel van de deelnemer over het programma; de incidenten waar de deelnemer bij betrokken was (rapporten/meldingen). Meerwekelijkse rapportage De voortgang van iedere deelnemer wordt periodiek besproken in het MDO. Ter voorbereiding van deze periodieke bespreking staat de deelnemer op de agenda van de wekelijkse casuïstiekbespreking van zijn afdeling. Hier wordt zijn voortgang besproken die door de mentor wordt weergegeven in de meerwekelijkse rapportages. De meerwekelijkse rapportages geven een beeld van de progressie van de deelnemer. Een samenvatting hiervan wordt door de diverse deelnemers van het MDO gebruikt. Eventuele veranderingen in het programma van de deelnemer worden in het MDO besproken en besloten. Voorstellen tot veranderingen kunnen door iedere deelnemer aan het MDO worden gedaan. Ook de deelnemer zelf kan schriftelijk of in persoon een verzoek tot wijzing van zijn programma indienen. Schematisch overzicht rapportages Wat is de hulpvraag > Doelen > Hoe te halen > Evaluatie Diagnose Persoonlijk Programma Evaluatieverslag (Plan van opvang) begeleidingsplan Als bijlage is het overzicht van rapportagesystemen binnen de SOV opgenomen. 1.5 Deskundigheidsbevordering personeel In het spel van arbeidstoeleiding spelen verschillende mensen een belangrijke rol. De kwaliteit van de arbeidstoeleiding is mede afhankelijk van de kwaliteiten van al die mensen. Het is van belang dat de verschillende disciplines in ieder geval op de hoogte zijn van de basisprincipes van arbeidstoeleiding binnen de SOV. De ontwikkeling van een basismodule deskundigheidsbevordering gericht op arbeidstoeleiding is hierbij van belang. Het product SOV NetWerk Deskundigheidsbevordering vormt deze module. Het handboek bevat onder meer de volgende onderwerpen: SOV, profielen van deelnemers(rollen) in het reïntegratietraject, verslaving en arbeid, arbeidstoeleidingstraject, personele inzet en deskundigheidsbevordering. Het handboek is gericht op de verschillende functiegroepen binnen de SOV-inrichtingen die te maken hebben met arbeidstoeleiding. Afhankelijk van de functiegroep worden aanbevelingen gedaan op welke onderdelen medewerkers getraind moeten worden. De benoemde functiegroepen zijn een weergave van de betrokken medewerkers in de verschillende SOV-inrichtingen, zodat lokale verschillen worden opgevangen. 1.6 Rol van gemeente Gezamenlijke verantwoordelijkheid Uit de regelgeving en het SOV-convenant is af te leiden dat de primaire verantwoordelijkheid van de gemeente ligt in de derde fase van het SOV-programma. Daarnaast kan zij, in het belang van de reïntegratie van de deelnemer, reeds in de tweede fase zorgdragen voor voorzieningen die doorlopen en van belang zijn voor het traject van de deelnemer. In het kader van arbeidstoeleiding heeft de gemeente er belang bij dat het individuele reïntegratietraject reeds in de tweede fase een aanvang neemt en kan zij daarom besluiten daarvoor -in een vroeg stadium- een reïntegratiebedrijf in te zetten. De gemeente heeft hiertoe reïntegratiebudgetten tot haar beschikking, gericht op de doelgroep Handboek arbeidstoeleiding 16

17 bijstandsgerechtigden en de groep die voorheen werd aangeduid als Niet-Uitkerings Gerechtigden (NUG). Deelnemers in de tweede fase van de SOV kunnen onder die laatste doelgroep vallen. Vanwege hun detentie hebben zij geen recht op een uitkering, maar zij zijn grotendeels wel toekomstige klanten van de gemeente waarin zij domicilie hebben (wettige woonplaats). Deze pro-actieve houding van de gemeente past binnen de gezamenlijke verantwoordelijkheid die Justitie, verslavingsreclassering en gemeente hebben in het terugdringen van recidive. Trajecten op maat De deelnemers verschillen onderling in opleidingsniveau, werkervaring, motivatie en competenties. Daarom is voor iedere deelnemer een individueel reïntegratieplan (trajectplan) noodzakelijk. De gemeente is opdrachtgever en creëert (samen met de SOV-inrichting) de voorwaarden waardoor het reïntegratiebedrijf optimaal kan functioneren en tot een passend aanbod voor de doelgroep in de tweede fase kan komen. Naast reïntegratie gericht op deelname aan de arbeidsmarkt, wordt ook aandacht besteed aan sociale activering. Dit is een alternatief voor deelnemers die nog niet kunnen toetreden op de reguliere arbeidsmarkt, maar voor wie op termijn wel mogelijkheden op de reguliere arbeidsmarkt bestaan. De gemeente neemt dan ook initiatief tot periodiek overleg met het reïntegratiebedrijf, de arbeidstoeleider en de trajectbegeleider. Arbeidsbeperkingen Reeds in de eerste fase worden binnen de SOV-inrichting diverse tests afgenomen, waaronder een psychologisch en medisch onderzoek naar de gesteldheid en mogelijkheden van de deelnemer. Ten behoeve van de reïntegratie in het arbeidsproces kan een arbeidsmedisch onderzoek op zijn plaats zijn. De selectie hiervoor vindt plaats in de eerste fase, de uitvoering in de tweede fase. Ook daarin speelt de gemeente een faciliterende rol. Afhankelijk van de uitkomst van het arbeidsmedisch onderzoek kunnen de volgende routes gevolgd worden: aanmelding voor een WSW-traject; aanmelding voor een reïntegratietraject bij het reïntegratiebedrijf: met gebruikmaking van de Wet REA (voor mensen met enige arbeidsbeperkingen); regulier reïntegratietraject. De trajecten kunnen verschillende onderdelen bevatten, zoals sociale activering, module/training, kwalificerende opleiding en/of een taalcursus Nederlands. Voormalige/toekomstige UWV-doelgroep Ten aanzien van deelnemers die een voormalige/toekomstige relatie met het UWV hebben, dient met die instantie overlegd te worden over betrokkenheid en verantwoordelijkheid in de tweede fase. Indien het UWV niet betrokken wil zijn in de tweede fase, kan de betreffende gemeente toestemming vragen aan het UWV om een dergelijke deelnemer toch een reïntegratietraject aan te bieden voor rekening van de gemeente. In het belang van het programma in de tweede fase verdient het aanbeveling dat alle deelnemers dezelfde kansen krijgen aangeboden. Daarnaast zal in de praktijk uiteindelijk een gedeelte van de voormalige UWV-klanten alsnog bij de gemeente terechtkomen indien zij door het SOV-programma dermate vooruitgang geboekt hebben dat zij bij herkeuring afgeschat worden. Dit houdt in dat bij de herkeuring een lager percentage arbeidsongeschiktheid vastgesteld wordt. Het gevolg hiervan is dat de klant gedeeltelijk een WAO-uitkering zal ontvangen en gedeeltelijk een WW- of bijstandsuitkering. De gemeente kan de arbeidstoeleiding tevens aanvullen en ondersteunen met: een inventarisatie van de schuldhulpverlening; de verstrekking van een kortingspas voor deelname aan sociale activiteiten, sportclub, etc.; de vergoeding van werkkleding en reiskosten indien de werkgever hier niet in voorziet. 1.7 Rol van verslavingsreclassering Maatregelrapportages SOV De verslavingsreclassering is belast met het uitbrengen van de maatregelrapportages in opdracht van de Officier van Justitie. De nadruk ligt op het beschrijven van de voorgeschiedenis van de deelnemer op hulpverleningsgebied. De rechtbank wordt geadviseerd over het opleggen van de maatregel en de hulpverleningsmogelijkheden. Werkzaamheden van de trajectbegeleider algemeen In overeenstemming met de verslavingsreclassering is voor iedere deelnemer een trajectbegeleider aangewezen voor Handboek arbeidstoeleiding 17

18 het realiseren van begeleidingstrajecten in het kader van de SOV-maatregel. De trajectbegeleider bewaakt en volgt (met een helikopterview ) gedurende de SOV-maatregel het individuele traject van de deelnemer. De werkzaamheden van de verslavingsreclassering binnen de SOV worden in het kader van het programma Toezicht uitgevoerd. De trajectbegeleider: is toezichthouder op de voortgang van het traject en bewaakt de uitvoering van de afspraken en de termijnen die zijn opgenomen in het plan van opvang en het persoonlijk begeleidingsplan; is contactpersoon en intermediair voor de rechterlijke macht en andere externen voor wat betreft het individuele traject van de cliënt; is procesmanager en is verantwoordelijk voor het begeleiden van het persoonlijke traject van de deelnemer. Dit heeft betrekking op de persoonlijke doeleinden van de verschillende levensgebieden die in het begeleidingsplan staan geformuleerd; is adviseur en rapporteert ten behoeve van elke overgang naar een volgende fase aan de unitdirecteur SOV en in de derde fase aan de gemeente. Bij binnenkomst voert de trajectbegeleider een onderzoek uit op de leefgebieden, waarbij de nadruk ligt op de leefgebieden verslaving en criminaliteit. De trajectbegeleider rapporteert ten behoeve van het persoonlijk begeleidingsplan. In het laatste deel van de eerste fase, wordt daadwerkelijk gestart met de trajectbegeleiding. In de praktijk ligt het accent van de trajectbegeleiding in toenemende mate in de tweede fase en in de derde fase. Het werk van de trajectbegeleiders wordt inhoudelijk ondersteund door de behandelverantwoordelijke, in dienst van de verslavingsreclassering. De behandelverantwoordelijke draagt zorg voor kwaliteit en inhoud van de begeleiding binnen de SOV en voor het overleg op casuïstiek niveau. Inzet van agogisch medewerker en de trajectbegeleider, ten opzichte van elkaar In de eerste en tweede fase wordt de begeleiding uitgevoerd door de agogisch medewerkers. De trajectbegeleider bewaakt de voortgang van het traject, rapporteert en adviseert hierover aan de unitdirecteur SOV. Naarmate het traject vordert, neemt de trajectbegeleider een aantal taken van de agogisch medewerker over. Als de deelnemer de derde fase ingaat, neemt de trajectbegeleider de volledige begeleiding voor haar/zijn rekening. Op het gebied van arbeid zal de trajectbegeleider de taken van de interne arbeidstoeleider overnemen. Rol van de verslavingsreclassering per fase, toegespitst op arbeidstoeleiding Eerste fase De trajectbegeleider wordt betrokken in de formulering van doelstellingen voor de leefgebieden arbeid en scholing die worden vastgelegd in het persoonlijk begeleidingsplan. In samenspraak met de deelnemer, agogisch medewerker en arbeidstoeleider wordt bepaald welke route gevolgd gaat worden. De trajectbegeleider volgt de voortgang en treedt in overleg met betrokkenen indien de situatie hierom vraagt. Tweede fase Op het gebied van arbeid en scholing is er contact met de arbeidstoeleider en het reïntegratiebedrijf. De trajectbegeleider heeft een adviserende rol binnen het MDO op het gebied van het realiseren van het gewenste arbeidstraject. Daarnaast adviseert de trajectbegeleider de deelnemer en agogisch medewerker over het plannen en opbouwen van buitenactiviteiten en houdt daarbij rekening met het reïntegratietraject dat voor de deelnemer is uitgestippeld. Derde fase In de derde fase onderhoudt de trajectbegeleider de contacten met het reïntegratiebedrijf, werkgevers of met het opleidingsinstituut waar deelnemers een opleiding volgen. De trajectbegeleider geeft advies binnen het één-loketteam over eventuele aanpassingen in het reïntegratietraject. Exitgesprek De programmamanager van de SOV voert na beëindiging van de maatregel met de deelnemer een exitgesprek. Het streven is dat de trajectbegeleider hierbij aanwezig is. Tijdens het exitgesprek wordt aan de hand van een checklist op de verschillende leefgebieden de behaalde resultaten in kaart gebracht. Daarnaast wordt vastgesteld op welke leefgebieden ondersteuning of begeleiding noodzakelijk, dan wel wenselijk is en/of blijft. Handboek arbeidstoeleiding 18

19 1.8 Rol van de werkgever De rol van de werkgever is in de derde fase vaak intensiever dan in de tweede fase. In de tweede fase is er altijd nog de mentor die de deelnemer bijna dagelijks ziet en op dat moment kan informeren hoe het zelfstandig werken bij een werkgever verloopt. Eventuele problemen die zich op het werk hebben voorgedaan, kunnen direct aan de orde worden gesteld. Ten aanzien van arbeid is de arbeidstoeleider (en meestal ook de reïntegratieconsulent) in de tweede fase contactpersoon voor deelnemer, mentor en werkgever. In de derde fase wordt de deelnemer door de trajectbegeleider 2 begeleid en - indien van toepassing - door de consulent van het reïntegratiebedrijf. De deelnemer ziet de trajectbegeleider niet dagelijks en kan problemen opsparen of voor zich houden. Op zo n moment is een goede werkgever van het grootste belang. Met een goede werkgever wordt hier bedoeld, een werkgever die signaleert en ingrijpt voor het te laat is. Onderwerpen die betrekking hebben op de werkgever in relatie tot de deelnemer zijn samenwerking, signalering en terugkoppeling, eigenschappen en taken van de werkgever, leerdoelen van de deelnemer en betaling en arbeidsvoorwaarden Samenwerking, signalering en terugkoppeling Een werkgever signaleert vaak als eerste dat het niet goed gaat met een deelnemer. Immers, de werkgever of direct leidinggevende van de deelnemer ziet hem ongeveer acht uur per dag. Daarnaast kent de werkgever de problematiek van de deelnemer en is hij op de hoogte van de persoonlijke leerdoelen. Door vooraf afspraken te maken met een werkgever en vooral voorlichting te geven, kan veel leed worden voorkomen. In de ideale situatie signaleert de werkgever een probleem bij de deelnemer en probeert hij erachter te komen wat er aan de hand is. Vervolgens stelt de werkgever de trajectbegeleider op de hoogte van zijn bevindingen. De trajectbegeleider neemt de begeleiding verder over en bespreekt het probleem met de deelnemer. Problemen kunnen van velerlei aard zijn, bijvoorbeeld veelvuldig te laat komen of ziek zijn, ruzie met een collega, terugval in middelengebruik of diefstal. De trajectbegeleider verzorgt de terugkoppeling richting de werkgever na het gesprek met de deelnemer. Het is wenselijk dat ook positieve berichten over de deelnemer worden teruggekoppeld. Het belangrijkste in de samenwerking is dat een werkgever zich ondersteund voelt door de trajectbegeleider en dat regelmatig een evaluatie wordt gehouden over de arbeidsprestaties van de deelnemer. Taken van de werkgever Voor de werkgever is het niet altijd makkelijk om juist een SOV-deelnemer aan te nemen. Naast het aansturen van de reguliere werknemers krijgt hij extra taken met het begeleiden van een deelnemer. Niet alleen is de werkgever een leermeester die de deelnemer bepaalde inhoudelijke, werkgerichte vaardigheden aanleert, hij moet ook rekening houden met de individuele leerdoelen van de deelnemer, meer controle uitoefenen dan bij zijn overige werknemers en zich verdiepen in de visie van het SOV-programma. Wat vaak heel belangrijk is voor de deelnemers is de positieve bekrachtiging die zij van de werkgever ontvangen wanneer zij een opdracht naar behoren hebben uitgevoerd. Dit komt het zelfvertrouwen van de deelnemer ten goede. Een werkgever moet ook bescherming kunnen bieden aan de deelnemer door hem bijvoorbeeld niet te laten werken in een onveilige omgeving. Al deze taken vormen een extra belasting voor de werkgever. Een werkgever moet daarom goed worden voorgelicht alvorens hij aan de samenwerking begint. Een goede werkgever die bovenstaande taken kan vervullen is waardevol en krijgt hier uiteraard zelf ook voldoening voor terug. Betaling en arbeidsvoorwaarden Indien sprake is van betaald werk betaalt de werkgever in de tweede fase rechtstreeks een vergoeding voor verrichte prestaties aan de SOV-inrichting. De deelnemer ontvangt in de tweede fase zakgeld volgens de landelijke zakgeldregeling. In de tweede fase wordt gewerkt met een praktijkervaringsovereenkomst. U vindt een voorbeeld van een praktijkervaringsovereenkomst als bijlage in dit handboek. De betaling verloopt in de derde fase anders dan in de tweede fase. In het geval van vrijwilligerswerk is het de vraag wie de reiskosten vergoedt. Doordat de deelnemer in de derde fase een ander adres heeft, kunnen de reiskosten veranderen. Bij betaald werk in de derde fase betaalt de werkgever het salaris rechtstreeks aan de deelnemer. Dit is een grote stap vooruit voor de deelnemer. Sommige deelnemers vallen onder een vorm van inkomensbeheer, omdat zij nog onvoldoende kunnen budgetteren. 2 Waar in de tekst gesproken wordt over een trajectbegeleider, kan gezien de locale verschillen ook vaak reïntegratieconsulent gelezen worden. Handboek arbeidstoeleiding 19

20 HOOFDSTUK 2 Hoofdlijnen arbeidstoeleiding Algemeen Onder arbeidstoeleiding wordt verstaan: het methodisch ondersteunen van mensen bij de voorbereiding op en het vinden en behouden van (on)betaalde arbeid die past bij hun wensen, mogelijkheden en beperkingen. Arbeidstoeleiding is een specialisme. Soms wordt arbeidstoeleiding Individuele Traject Begeleiding (ITB) genoemd. Het gaat altijd om het begeleiden van een doelgroep die om uiteenlopende redenen een grote afstand tot de arbeidsmarkt heeft. De functionaris die dit vak uitoefent kan werken binnen een organisatie die de taak heeft cliënten te begeleiden, bijvoorbeeld een gevangenis. Het komt ook voor dat de functionaris werkzaam is als reïntegratieconsulent bij een reïntegratiebedrijf dat de begeleiding en bemiddeling van cliënten verzorgt. Effectieve arbeidstoeleiding bestaat uit een mix van een methodische (doordacht, doelgericht, systematisch en doelmatig) en een meer intuïtieve (flexibele) aanpak. De omstandigheden vragen vaak om improvisatie en snel handelen, waarbij de professional ook buiten de gebaande paden moet durven te treden. Arbeidstoeleiding verloopt zowel planmatig als procesmatig, doordat de voortgang van het traject regelmatig wordt besproken en de plannen waar nodig worden bijgesteld. Voor de randvoorwaarden wordt verwezen naar hoofdstuk 3 over de overige leefgebieden. Arbeidstoeleiding staat niet op zich, maar wordt beïnvloed door het functioneren van de cliënt op andere gebieden. Alleen wanneer aandacht wordt besteed aan de eventuele problematiek op andere leefgebieden, kan arbeidstoeleiding succesvol zijn. Een integrale aanpak is van groot belang. Iedere organisatie die zich bezighoudt met arbeidstoeleiding doorloopt de volgende stappen met een cliënt: intake; opstellen trajectplan; uitvoering: voorbereiding: stabiliseren situatie cliënt; toeleiding: verbetering arbeidsperspectieven; bemiddeling en plaatsing; behoud van arbeid. In dit hoofdstuk wordt inzicht gegeven in de genoemde stappen die uiteenlopende organisaties volgen. In de vervolghoofdstukken zijn deze stappen toegespitst op de praktijk van de SOV, omdat deze doelgroep vraagt om een specialistische benadering. 2.2 Intake De intake vormt het startpunt van de arbeidstoeleiding. Bij een goede verwijzing kunnen cliënt en arbeidstoeleider direct voortgaan met de beschikbare informatie over de cliënt. Doelen: kennismaking; beoordelen of arbeidstoeleiding het juiste aanbod is; bepalen van de uitgangssituatie door: inventariseren van wensen, mogelijkheden en beperkingen op het gebied van arbeid; inventariseren van aandachtspunten op andere leefgebieden; inventariseren van bestaande informatie. 3 De tekst in dit hoofdstuk is gebaseerd op de Handleiding arbeidstoeleiding van verslaafden, GGZ Nederland, info@ggznederland.nl. Handboek arbeidstoeleiding 20