Mogelijkheden voor de inzet van biomassa voor energie-opwekking in de MRA-regio

Transcriptie

1 Biomass consultants, researchers and engineers BTG Biomass Technology Group BV is a private firm of consultants, researchers and engineers, operating worldwide in fields of sustainable energy production from biomass and waste P.O. Box 217 > 7500 AE Enschede > The Netherlands > Tel > Fax > office@btgworld.com > Site Project No Titel Mogelijkheden voor de inzet van biomassa voor energie-opwekking in de MRA-regio Eindrapport Datum November 2008 Voor Milieusamenwerking Regio Arnhem (MRA)

2 Mogelijkheden voor de inzet van biomassa voor energie-opwekking in de MRA-regio Colophon Authors: Dagmar Zwebe Bart Frederiks Frans Feil Douwe van den Berg BTG Biomass Technology Group BV P.O.Box AE Enschede The Netherlands Tel Fax i

3 TABLE OF CONTENTS Afkortingen en definities iv 1 Inleiding 1 2 Biomassa beschikbaarheid Verse houtstromen Gemeentelijk en particulier knip- en snoeihout Fruit en Boomkwekerijen Bos en Landschapsbeheerders Houtige groenstromen bij composteerders GFT afval gemeenten Residuen van de houtverwerkende industrie Bouw en Sloophout (B/C-hout) Berm en slootmaaisel Reststromen VGI Mest Energieteelt RWZI-Slib Overzicht geïnventariseerde biomassastromen 21 3 Omzetting van de Biomassastromen in energie Overzicht van beschikbare technologieën Mogelijke biomassa technologie combinaties Selectie kansrijke biomassa-technologie-combinaties voor de MRA Beschrijving van geselecteerde BTC s Decentrale verbranding schone houtachtige groenstromen Kleinschalige verbranding van schoonhout voor warmte-opwekking Decentrale verbranding B-hout Co-vergisting van mest met co-substraten Vergisting van GFT Conclusie energetische omzetting 41 4 Financiële haalbaarheid van de geselecteerde BTC S Status SDE-regeling per oktober Warmteprijs Andere parameters Decentrale verbranding schone houtachtige groenstromen Scenario 1: alleen elektriciteit Scenario 2: elektriciteit en laagwaardige warmte Scenario 3: elektriciteit en hoogwaardige warmte Kleinschalige verbranding van schoonhout voor warmteopwekking _ 52 ii

4 4.6 Decentrale verbranding B-hout Scenario 1: alleen elektriciteit Scenario 2: elektriciteit en hoogwaardige warmte Co-vergisting van mest met co-substraten Vergisting van GFT Conclusie financiële haalbaarheid 58 5 Locatieonderzoek Bedrijventerreinen Poort Roelofshoeve IJsseloord II Woonwijken Glastuinbouw Zwembaden / Sportcomplexen Saksen Weimar en Sportcomplex Valkenhuizen Overige initiatieven Norske Skog Parenco BV GFT Conclusie locatie-onderzoek 70 6 Conclusies en aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen Vervolgtraject 75 7 Bronnen 77 A. Vergunningen en emissieregimes 79 Verbranden biomassa 79 B. Interviews en bezoeken 81 C. Uitwerking financiele haalbaarheid geselecteerde BTC s 82 iii

5 Afkortingen en definities AVI BEES-A/BEES-B BTC Bva CBS Afval Verbrandingsinstallatie Besluiten Emissie-eisen Stookinstallaties A en B Biomassa-technologie-combinaties Besluit verbranden afvalstoffen Centraal Bureau voor Statistiek EIA Energie Investeringsaftrek ENW Energieneutrale wijken GJ Gigajoule (10 9 Joule) GFT Groente- fruit- en tuinafval ha Hectare ( m 2 ) HTU Hydrothermal upgrading IR Interne Rentabiliteit kwh Kilowattuur (3.600 kilojoule) KWO Koude- en warmte opslag LNV Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit MRA Milieusamenwerking Regio Arnhem MEP Milieukwaliteit Elektriciteits Productie MWth, MW e Megawatt thermisch en elektrisch NCW Netto Contante Waarde NeR Nederlandse emissierichtlijn Nm 3 m 3 bij standaardcondities voor druk (101,3 kilopascal) en temperatuur (293 Kelvin) NO x Stikstofoxiden ppm parts per million (delen per miljoen) RWZI Riool Water Zuiverings Installatie SBB Staatsbosbeheer SCW Superkritiekvergassen SDE Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie SO x Zwaveloxiden TJ Tera Joule (10 12 Joule) ton 50, t 50 Tonnage met een vochtgehalte van 50% op natte basis t nb Tonnage op natte basis VAR Veluwse Afval Recycling VGI Voedings- en genotmiddelen industrie WKK Warmtekracht Koppeling iv

6 1 INLEIDING De Milieusamenwerking Regio Arnhem (MRA) is geïnteresseerd in de mogelijkheden voor de inzet van biomassa voor energie-opwekking in de MRA-regio. Onder de MRA vallen de volgende elf gemeenten: Arnhem Doesburg Duiven Lingewaard Overbetuwe Renkum Rheden Rijnwaarden Rozendaal Westervoort Zevenaar. Om te bezien op welke mogelijkheden het beste kan worden ingezet, is BTG als volgt te werk gegaan: Inventarisatie van het biomassapotentieel in de MRA-regio. De resultaten hiervan zijn weergegeven in hoofdstuk 2; Selectie van de meest kansrijke biomassa technologie combinaties (BTC s) voor opwekking van bio-energie. De belangrijkste BTC s staan in hoofdstuk 3; Berekening van de financiële haalbaarheid van deze BTC s. De resultaten staan in hoofdstuk 4; Onderzoek naar bestaande initiatieven en geschikte locaties voor de BTC s in de MRA-regio. Een overzicht hiervan in hoofdstuk 5; Formulering van de belangrijkste conclusies en aanbevelingen. Deze staan in hoofdstuk 6 weergegeven. Hierin worden de belangrijkste observaties samengevat en aanbevelingen gegeven voor het vervolg. Voor de Milieusamenwerking en Afvalverwerking Regio Nijmegen (MARN) heeft BTG reeds een soortgelijk onderzoek naar de mogelijkheden voor bio-energie in de MARNregio uitgevoerd. In overleg met de betreffende partijen is de huidige opdracht voor de MRA parallel uitgevoerd aan het onderzoek voor MARN. 1

7 2 BIOMASSA BESCHIKBAARHEID In dit hoofdstuk wordt bepaald welke soorten biomassa in de MRA-regio in aanmerking komen voor energie-opwekking. Voor deze biomassastromen is onderzocht welke hoeveelheden jaarlijks beschikbaar komen. Per biomassastroom zijn de relevante eigenschappen voor energie-opwekking gegeven, zoals vocht- en asgehalte en stookwaarde. De huidige verwerkingsroutes van de biomassastromen zijn in kaart gebracht. Op basis hiervan is aangegeven welke stromen interessant zijn voor omzetting in energie. Biomassa beslaat een groot aantal organische stromen met zeer uiteenlopende eigenschappen. In de richtlijn van de Europese Gemeenschap voor de bevordering van hernieuwbare elektriciteitsopwekking wordt de volgende definitie gegeven van biomassa: Biomassa is de biologisch afbreekbare fractie van producten, afvalstoffen en residuen van de landbouw (met inbegrip van plantaardige en dierlijke stoffen), de bosbouw en aanverwante bedrijfstakken, alsmede de biologisch afbreekbare fractie van industrieel en huishoudelijk afval. (EU 2001). Het begrip beschikbaarheid van biomassa verdient enige nadere uitleg. De totale hoeveelheid biomassa dat van verschillende stromen beschikbaar komt, wordt vaak aangeduid als het theoretisch potentieel. Dit betekent echter niet dat dit potentieel in technische zin ook daadwerkelijk kan worden ingezet voor energie. In de eerste plaats hebben de biomassastromen sterk uiteenlopende eigenschappen. Het is technisch (nog) niet mogelijk om alle biomassastromen volledig om te zetten in energie. Een voorbeeld is het groenafval bij composteerders. Elementen zoals bladeren, naalden en dunne twijgen zijn niet geschikt als brandstof in een verbrandingsinstallatie. Bij de inventarisatie is voor de verschillende biomassastromen daarom aangegeven welk deel technisch geschikt is voor energetische omzetting (vaak aangeduid als het technisch potentieel). Het technische potentieel is de dus maximale hoeveelheid biomassa die ingezet zou kunnen worden voor energie. Of het technisch potentieel ook daadwerkelijk kan worden ingezet voor bio-energie, hangt vervolgens af van verschillende factoren. Zo komt veel biomassa zeer verspreid vrij, waardoor inzameling en transport naar de energiecentrale te kostbaar is of organisatorisch onhaalbaar. Ook zijn er biomassastromen waarvoor alternatieve verwerkingsroutes financieel aantrekkelijker zijn en er zijn stromen waarvoor reeds langjarige verwerkingscontracten zijn afgesloten. Voor de verschillende stromen zijn deze beperkingen (kwalitatief) aangegeven. Uit het grote aantal biomassastromen is een eerste selectie gemaakt van de stromen in de MRA-regio die relevant zijn voor energie-opwekking. In Tabel 2-1 zijn de geselecteerde stromen vermeld en is aangegeven in welk hoofdstuk meer informatie zoals de beschikbaarheid van deze stromen in de MRA-regio te vinden is. 2

8 Tabel 2-1 Biomassastromen geselecteerd voor inventarisatie biomassa beschikbaarheid Type biomassastromen Meer informatie in hoofdstuk Verse houtstromen 2.1 Gemeentelijk en particulier knip-rooi en snoeihout Snoei en rooihout van fruittelers Snoei en rooihout van boomkwekers Hout van bos en landschapsbeheerders Houtachtige groenstromen bij composteerders GFT-afval 2.2 Residuen van de houtverwerkende industrie 2.3 Bouw- en sloophout (B/C hout) 2.4 Berm- en slootmaaisel 2.5 Reststromen voedings en genotmiddelenindustrie 2.6 Mest 2.7 Energieteelt 2.8 RWZI slib Verse houtstromen De kwaliteit van de verschillende verse houtachtige stromen zoals knip- rooi- en snoeihout, zijn qua vochtgehaltes en stookwaarden met elkaar te vergelijken. Een belangrijk onderscheid is het as-gehalte per stroom. Bij rooihout uit de fruit en boomteelt zal er zich meer zand en andere ongeregeldheden bevinden aan de stukken hout waardoor het as-gehalte hoger is. Het hout dat vrijkomt bij landschapsbeheerders gaat vaker om volledige bomen die gerooid (dunningen) worden en deze kunnen goed verwerkt worden voor energieopwekking met een laag as-gehalte. Tabel 2-2 Samenstelling knip- rooi- en snoeihout Type Vocht As Stookwaarde (GJ/tnb*) E-productie (MWh/tnb) Knip / snoeihout 40-50% 5-7% Hout Landschap Beheerders 40-50% 2-3% Rooihout fruit en boomteelt 40-50% 5-15% Bron: (BTG, 2005a) *t nb = ton op natte basis De verschillende houtachtige stromen vrijkomend uit bos-, landschapsgebieden en gemeentelijken en particulieren groenverzorging worden in de volgende paragrafen besproken Gemeentelijk en particulier knip- en snoeihout De gemeenten in de MRA-regio zamelen aanzienlijke hoeveelheden groenafval in, afkomstig zowel van particulieren als van activiteiten als aanleg, onderhoud en verwijdering van openbaar groen. Tabel 2-3 geeft de hoeveelheden tuinafval en groenafval zoals ingezameld in De hoeveelheid gemeentelijk groenafval is geschat 3

9 op basis van de gemiddelde hoeveelheid per inwoner in de provincie Gelderland, dit omdat de CBS statistieken voor groenafval slechts op provincieniniveau worden gegeven. Tabel 2-3 Ingezamelde hoeveelheden grof tuinafval van particulieren en groenafval van gemeenten in 2006 volgens het CBS Grof tuinafval particulieren a) Groenafval gemeenten b) Per inwoner Totaal Per inwoner Totaal (kg nat) (ton nat) (kg nat) (ton nat) Arnhem Doesburg Duiven Lingewaard Overbetuwe Renkum Rheden Rijnwaarden Rozendaal Westervoort Zevenaar Totaal (afgerond) a) Grof tuinafval particulieren: Plantaardige (of organische) afvalstoffen door aard, samenstelling of omvang niet vallend onder GFT-afval en vrijkomend bij de aanleg, het onderhoud of verwijdering van particulier groen (tuinen, particuliere watergangen, particuliere bos- en natuurterreinen). Zoals grof loofafval, snoeihout, etc. b) Groenafval gemeenten: Plantaardige (of organische) afvalstoffen die vrijkomen bij de aanleg, het onderhoud of verwijdering van openbaar groen (parken, watergangen, bos- en natuurterreinen), zoals loofafval, snoeihout, bermmaaisel, en dergelijke. Bron: CBS cijfers 2006 (CBS 2008) Volgens deze CBS cijfers werd in 2006 zo n ton tuinafval en zo n ton gemeentelijk groenafval ingezameld. Voor eventuele verdere toepassing van de stromen voor bio-energie is het belangrijk een onderscheid te kunnen maken tussen de verschillende houtachtige, bladachtige en grasachtige stromen. Om meer gedetailleerde informatie te verkrijgen over de beschikbaarheid van deze stromen en de huidige verwerkers en verwerkingsroutes is een vragenlijst opgesteld en verstuurd naar de MRAgemeenten. De data die uit deze vragenlijsten naar voren komen wijken veel van elkaar af en niet elke gemeente heeft de vragenlijst geretourneerd. Hierdoor zal de CBS data uit tabel 2-3 als grondslag voor verdere berekeningen gebruikt worden. In de MRA-regio verzorgen eigen gemeentelijke buitendiensten een deel van het groen, en wordt het merendeel van het werk aanbesteed. Bedrijven als ISS landscaping services, Vaarkamp, Van der Haar, Presikhaaf, Kummeling, Liemers Hendriks en anderen verzorgen de groenvoorziening in opdracht van gemeenten. De residuen gaan direct naar een composteerder of komen daar via een tussenopslag of een milieustraat terecht. De Gelderse Groenreclycling te Westervoort is een belangrijke groencomposteerder in de MRA-regio. Zij verhuizen binnenkort naar Duiven. Al het particuliere groenafval wordt naar de milieustraten gebracht. Groenafval van particulieren is eigendom van de particulieren totdat het wordt opgehaald of naar de gemeentewerven/milieustraten wordt gebracht. Op dat moment is het eigendom van de gemeente. De particuliere groenstromen worden over het algemeen naar groencomposteerders in de regio gebracht waar ze worden omgezet in compost. 4

10 Niet al het groenafval is echter in te zetten voor energetische benutting. Sommige stromen hebben eigenschappen die ze minder geschikt maken als biobrandstof, zoals bijvoorbeeld: Houtachtige stromen met veel loof, coniferen, heesters, etc. Dergelijke stromen met veel groen zijn niet direct bruikbaar in de energiecentrale, omdat vochtgehalte en mineralengehalte erg hoog zijn. Op zich zouden deze stromen een tijd opgeslagen kunnen worden om het groen te laten verdorren. Dit leidt echter wel tot extra kosten. Houtachtige stromen bestaande uit dunne takjes, twijgen, heesters, etc. Bij te kleine afmetingen zijn de residuen niet toepasbaar. Bovendien is een deel van dit materiaal nodig voor een goed verloop van het composteringsproces. Op basis van ervaringen van groenverwerkers en composteerders wordt geschat dat gemiddeld over het jaar genomen maximaal 50% van het gemeentelijk groenafval daadwerkelijk geschikt is om in te zetten in een bio-energiecentrale. Dit komt overeen met een jaarlijkse hoeveelheid van ongeveer 8,400 ton 1 gemeentelijk groenafval voor energie-opwekking in de MRA-regio. Ten opzichte van het gemeentelijk groenafval bevat het particulier groenafval meer zand en modder en niet houtige groenstromen, welke ongeschikt zijn voor energetische toepassingen. Naar schatting is ongeveer 25% van het particuliere groenafval geschikt om in te zetten voor energie-opwekking, waardoor er jaarlijks ongeveer 2,900 ton 1 particulier groenafval beschikbaar is in de MRA-regio voor energie-opwekking. Gedurende de afgelopen jaren is de vraag naar schone houtresiduen in Nederland en omringende landen sterk gestegen. Dit heeft als gevolg dat er in toenemende mate sprake is van een marktprijs voor dergelijke stromen en dat er nauwelijks nog sprake is van residuen die lokaal tegen lage prijzen verworven kunnen worden. De prijzen zijn bovendien gestegen gedurende de afgelopen jaren. Tijdens de veldbezoeken is aangegeven dat op dit moment ongeveer /ton wordt ontvangen voor houtchips geleverd bij de centrale. Uiteraard is de prijs afhankelijk van factoren zoals kwaliteit (met name het asgehalte), seizoen en transportafstand. Conclusie is dat er jaarlijks zo n ton gemeentelijk groenafval ton particulier tuinafval vrijkomt in de MRA-regio met geschikte eigenschappen voor inzet voor energie-opwekking. Deze stroom is interessant voor energie-opwekking omdat het gemeentelijk- en particulier knip- en snoeihout al wordt ingezameld en daardoor centraal beschikbaar komt. Bovendien bestaat er in de praktijk in Nederland en omringende landen reeds een afzetmarkt voor deze houtchips. Momenteel wordt het merendeel van het knip- en snoeihout afgevoerd naar groencomposteerders Fruit en Boomkwekerijen Bij fruittelers ontstaan twee houtachtige reststromen bij respectievelijk het snoeien van de fruitbomen en het rooien van percelen. 1 Schatting op basis van CBS cijfers, omdat uitkomst vragenlijst niet complete set data heeft opgeleverd. 5

11 Snoeihout van de fruitteelt is niet direct interessant om als energiehout beschikbaar te maken, omdat het veelal kleine takjes met relatief weinig houtmassa betreft. Bovendien komt het zeer verspreid vrij en is het geen probleem om het in de boomgaarden achter te laten (waarbij wel moet worden opgepast dat geen ziektes worden verspreid van het gesnoeide materiaal naar de overige fruitbomen). Dit materiaal wordt in deze studie daarom buiten beschouwing gelaten. Rooihout komt vrij omdat de fruitpercelen gemiddeld om de tien jaar gerooid worden voor nieuwe aanplant. Daarnaast worden er percelen gerooid om plaats te maken voor fruitsoorten die meer opleveren, of wanneer een fruitbedrijf stopt. Gemiddeld genomen wordt jaarlijks dus ten minste 10% van het gebruikte areaal gerooid. In de MRA-regio vindt op ongeveer 650 hectare fruitteelt plaats. Gemiddeld komt er circa 40 ton rooihout vrij per hectare die gerooid wordt (vooral in de wintermaanden). Daarmee is een theoretisch potentieel van circa ton/jaar beschikbaar in de MRA-regio, waarvan het merendeel afkomstig uit de gemeenten Overbetuwe en Lingewaard. Tabel 2-4 Houtproductie fruitteelt en boomkwekerijen MRA-regio Rooihout van Rooihoutproductie boomkwekerijen Praktisch Rooihout (GJ) van fruit (ton/jaar) (ton/jaar) Potentieel (ton) Potentie Theoretisch Praktisch Theoretisch Praktisch Potentieel Potentieel Potentieel Potentieel Arnhem Doesburg Duiven Lingewaard Overbetuwe Renkum Rheden Rijnwaarden Rozendaal Westervoort Zevenaar Totaal (afgerond) Bron: (CBS, 2007 voorlopige cijfers), (BTG, 2006) Ook boomkwekerijen produceren rooihout. In de MRA-regio is slechts 104 ha boomkwekerijen aanwezig. Ongeveer 10% van de bomen die worden aangeplant wordt gerooid, hierbij komt 16 ton/ha/jaar vrij (BTG 2006). In totaal bedraagt de hoeveelheid rooihout van boomkwekerijen 1600 ton/jaar. Ongeveer 75% van dit rooihout wordt echter al verkocht aan handelaren die het opwerken tot haardhout. De resterende 25% heeft nog geen bestemming en wordt momenteel verbrand. Het betreft dan overwegend residuen van lage kwaliteit, zoals stobben en takkenhout met veel aanhangend zand en klei. Van deze 25% zal hooguit de helft in aanmerking komen voor energetische benutting vanwege de kwaliteit en de grote spreiding. Dit betekent dat jaarlijks maximaal 200 ton/jaar rooihout van boomkwekers beschikbaar kan worden gemaakt voor energie-opwekking in de MRA-regio, hetgeen verwaarloosbaar laag is. 6

12 Mogelijke verwerkingsroutes Niet alle residuen komen in aanmerking voor energetische verwerking. In de eerste plaats vanwege de kwaliteit. Zo zijn bijvoorbeeld boomwortels zonder bewerking minder geschikt voor energiedoeleinden vanwege aanhangend zand en/of klei (hoog asgehalte). Eventuele bewerking kan de kwaliteit van deze stroom verhogen. Een van de benaderde composteerders laat de zanderige stronken of stronken met modder/klei enige tijd buiten op het terrein liggen in zon, wind en regen. Na enkele maanden is het mogelijk het zand er af te kloppen. Een tweede reden vormen logistieke en organisatorische belemmeringen. Het hout komt namelijk bij een groot aantal verschillende bedrijven vrij. Naar schatting zal ongeveer de helft van het hout opgewerkt kunnen worden tot energiechips, waardoor jaarlijks ongeveer ton/jaar rooihout uit de fruitsector beschikbaar kan worden gemaakt voor energie-opwekking. Op dit moment wordt het meeste rooihout echter nog op het eigen terrein verbrand. Hiervoor wordt een ontheffing gegeven van het stookverbod door sommige gemeenten. Om deze in te kunnen zetten bij een bioenergiecentrale stroom zal een inzamelstructuur nodig zijn. De extra kosten die inzamelen, opwerken en opslaan van deze stroom met zich mee brengt liggen naar schatting rond de 35 /ton (BTG 2005). Deze kosten zijn hoger dan de vergoeding die momenteel voor de biobrandstof kan worden ontvangen (naar schatting hooguit /t). Zolang de gemeenten ontheffingen van het stookverbod blijven afgeven is het verbranden van de residuen derhalve de goedkoopste oplossing voor de sector. Conclusie is dat er jaarlijks ongeveer ton rooihout van fruittelers beschikbaar komt en 1600 ton rooihout van boomkwekerijen. Door veel gemeenten wordt een ontheffing van het stookverbod verleend zodat het rooihout op het eigen terrein verbrand kan worden. Vanwege het hoge asgehalte van met name de stobben en het zeer verspreid vrijkomen van het rooihout bij veel verschillende fruittelers/boomkwekerijen wordt geschat dat jaarlijks ongeveer ton rooihout beschikbaar gemaakt kan worden voor energie-opwekking. Maar de netto kosten hiervan zijn voor de fruitteler hoger dan verbranden van het rooihout op het eigen terrein Bos en Landschapsbeheerders De MRA-regio herbergt ruim ha aan bossen (Tabel 2-5). Het gaat vaak om hout dat in kleine hoeveelheden op zeer verspreide locaties vrijkomt. Doordat er volgens de floraen faunawet alleen buiten het broedseizoen kan worden gekapt, vindt kap in de bossen met name in het najaar en winter plaats. Hierdoor bevat het takkenhout slechts een beperkte hoeveelheid blad. Onderhoud van landschapselementen gebeurt voornamelijk in het winterseizoen, met een piek omstreeks februari. De kwaliteit van het hout dat vrijkomt bij het bosbeheer en het onderhoud van landschapselementen (erfbeplanting, houtwallen- en singels, en knotbomen) is in principe vergelijkbaar met gemeentelijk snoeihout dat in een eerdere paragraaf is beschreven. 7

13 Tabel 2-5 Aantal hectare bos in de MRA-regio Bos Productief Bos (ha) (ha) Praktisch Potentieel (ton) Primaire Energie (GJ) Arnhem 2,573 1, Doesburg Duiven Lingewaard Overbetuwe Renkum 1,530 1, Rheden 3,331 2, Rijnwaarden Rozendaal 1,777 1, Westervoort Zevenaar Totaal Afgerond 9,300 7, ,300 Er is onderscheid te maken tussen productief bos (er is oogst mogelijk) en natuurbos (waar oogst ongewenst is vanwege de natuurwaarde). In Nederland is ongeveer 77% van het bos productief (Alterra, 2007). De jaarlijkse bijgroei is ongeveer 7,5 m 3 /ha/jaar. Volgens (Probos, 2007) kan hiervan ongeveer 5 m 3 per ha/jaar uit het bos verwijderd worden, zonder de natuurwaarde van het bos aan te tasten. Het hout kan worden gebruikt als constructiemateriaal, voor de papier- en pulp industrie en voor energie-opwekking. Rekening houdend met het gedeelte van het hout dat beschikbaar komt voor energieopwekking en het gemiddelde aandeel productief bos komt er naar schatting 9000 ton/jaar aan hout residuen vrij bij het beheer en onderhoud van het bos in het MRAgebied (Kuiper, 2008). Er zijn verschillende organisaties betrokken bij landschapsonderhoud in de MRA-regio, zoals bijvoorbeeld Stichting Gelderslandschap, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Eventueel klein groenafval wordt afgevoerd door de aannemers en gaat rechtstreeks naar de composteerders. Staatsbosbeheer (SBB) levert al vele jaren hout uit haar bossen aan de biomassa-centrales in Cuijck en Lelystad. Jaarlijks wordt ongeveer ton aan energiehout geleverd door Staatsbosbeheer, afkomstig van landschapsbeheer (dunningen, opslagverwijdering). Het was niet mogelijk te achterhalen of SBB ook hout uit de MRAregio inzet in de bio-energiecentrales. Andere beheerders zetten wel het stamhout in als industriehout of vezelhout, maar leveren niet of nauwelijks hout aan bio-energiecentrales. De houtresiduen die niet geschikt zijn voor de houtverwerkende industrie of de papier- en pulp industrie worden momenteel vaak achtergelaten in de bosarealen. Daarnaast worden door vrijwel alle landschapsbeheerders grotere stukken hout verkocht aan handelaren en particulieren als openhaard hout. Genoemde bedragen die de landschapsbeheerders hiervoor ontvangen variëren van circa /m 3 voor verse houtdelen tot /m 3 voor gedroogd en in blokken gezaagd hout. Om het hout in te kunnen zetten voor energiedoeleinden moet het hout uit het bos gehaald worden. Het verzamelen van het hout, chippen en vervoeren naar de centrale zal veel extra kosten met zich meebrengen. Dit is arbeidsintensief omdat het hout verspreid in kleine hoeveelheden vrij komt. De extra kosten worden niet gedekt door de extra 8

14 opbrengsten bij verkoop van de biomassa aan de centrales. Verwijderen van de houtresiduen uit het bos is visueel aantrekkelijker. Ook zorgt de afvoer van houtresiduen er voor dat er minder wildgroei optreedt van brandnetels en bramen. Ondanks deze voordelen, is het merendeel van de boseigenaren niet bereid de extra kosten voor de afvoer te betalen. Parenco Hout uit Renkum, een grote partij op het gebied van houtlevering aan de papierindustrie en aan bioenergiecentrale, is desalniettemin onlangs begonnen met een proef in Sauerland (Duisland) waarbij ze een zogenaamde press collector inzetten om de hoeveelheid resthout uit de bossen te kunnen halen (Zie voor meer informatie paragraaf 5.5.1). De houtleveraar hoopt hiermee een methode te kunnen ontwikkelen om kosteneffectief biobrandstof uit de bossen te kunnen halen. Parenco Hout wil de nieuwe inzamelmethode nu ook in Nederland gaan uitproberen. Conclusie is dat er jaarlijks ongeveer ton aan houtresiduen vrijkomt in de MRAregio bij beheer en onderhoud van bossen. Slechts een zeer beperkt gedeelte wordt verkocht als openhaard hout, het overgrote deel blijft achter in het bos. Het hout is zeer geschikt voor energie-opwekking. Echter, de kosten om het hout beschikbaar te maken als biobrandstof zijn in het algemeen hoger dan de prijs die door energiecentrales betaald kan worden voor de brandstof. Nieuwe verzamelmethoden en bosbouwapparaten zijn nodig om kosten te verlagen. Het is van belang goed oog te houden op deze ontwikkelingen en waar mogelijk initiatieven op dit gebied te ondersteunen (bijvoorbeeld het subsidiëren van een pilot project) Houtige groenstromen bij composteerders De MRA-regio heeft een dominerende composteerder in het centrum van zijn regio, de Gelderse Groen Recycling Westervoort B.V (ook wel GGR en/of Hermsen genoemd). Momenteel is de GGR nog in Westervoort gesitueerd, in het tweede kwartaal van 2009 zal het gehele bedrijf verplaatsen naar het bedrijventerrein te Duiven. Op deze nieuwe locatie zal de groen-compostering van Hermsen binnen plaatsvinden. Momenteel is dit nog vrijwel uniek op de Europese markt, echter in de toekomst zal dit steeds meer gebeuren wordt verwacht. De totale composteringscapaciteit van de GGR en de omliggende twee composteerders is t/jr (Tabel 2-6). Tabel 2-6 Composteerders dicht bij het MRA-gebied en het potentieel Composteerders Locatie Verwerkingscapaciteit (t/jr) Technisch Potentieel (t/jr) Gelderse Groen Recycling Westervoort B.V. Westervoort RRT Betuwse Groenrecycling B.V. Neerijnen Den Oude Haps/Schijndel Totaal (afgerond ) Enerzijds is voor de composteerders de houtige fractie in het groenafval van belang voor een goed verloop van het composteringsproces. Het houtige materiaal zorgt voor een goede structuur en een goede kwaliteit van de compost. Aan de andere kant composteert 9

15 de houtachtige fractie relatief langzaam, zodat er aan het eind van het proces een hoeveelheid hout in het gecomposteerde materiaal overblijft. Deze fractie moet worden afgezeefd en kan opnieuw in het composteringsproces worden gebracht, totdat het geheel is gecomposteerd. Het opnieuw inbrengen van het hout in het composteringsproces brengt extra kosten met zich mee en vergt extra capaciteit. Slechts een beperkt deel van het aangevoerde houtige materiaal kan effectief opgewerkt worden tot brandstofkwaliteit, zodat er altijd een zekere hoeveelheid beschikbaar blijft voor het composteringsproces. Er zijn twee mogelijke stromen beschikbaar bij de composteerders. Een houtachtige fractie voor de compostering afscheiden Composteringsoverloop inzetten De composteerders schatten dat gemiddeld over het jaar genomen ongeveer 15% van het groenafval beschikbaar kan worden gemaakt voor energietoepassingen. Deels door voor compostering de houtige fractie af te scheiden en deels in de vorm van composteringsoverloop. Dit betekent dat bij de vier composteerders rondom de MRAregio een kleine 25,000 ton/jaar biomassa beschikbaar gemaakt kan worden. Een aantal composteerders is eerder betrokken geweest bij levering van houtachtige biomassa aan de bio-energiecentrale in Cuijk. Wanneer aangevoerde groenstromen een geschikte hoeveelheid houtig materiaal bevatten werd dit van tevoren afgescheiden, opgewerkt (met name chippen) en opgeslagen in containers. Aan de levering werden echter strenge kwaliteitseisen gesteld, onder andere ten aanzien van het asgehalte. De vergoeding woog hier niet tegen op, waardoor de composteerders momenteel niet meer leveren aan de centrale in Cuijk. Een aantal composteerders levert echter wel materiaal dat wordt ingezet in centrales in België en Duitsland. Het betreft daarbij zowel verse houtstromen die nog niet gecomposteerd zijn, als ook composteringsoverloop. Levering vindt meestal plaats via tussenhandelaren. Eén van de bedrijven composteert de houtige fractie maar één keer en zeeft dan alle composteringsoverloop af. Deze composteringsoverloop wordt vervolgens op een andere locatie verder opgewerkt tot brandstofkwaliteit en geleverd aan centrales in België. De karakteristieken van de houtstromen die worden afgescheiden voor compostering komen overeen met die van de stromen zoals die in de eerdere paragrafen zijn beschreven. De composteringsoverloop heeft afwijkende brandstofeigenschappen. Het materiaal heeft een hoger asgehalte (circa 5 15% afhankelijk van hoe vaak het door het composteringsproces is gegaan). Ook kan het verontreinigingen bevatten zoals plastics. De brandstofkwaliteit kan worden verbeterd door de composteringsoverloop op te werken. Het materiaal kan geshreddered en gezeefd worden voor verkrijgen van een lager asgehalte en een uniforme deeltjesgrootte. Met een windshifter en een magneetband kunnen respectievelijk plastic en metaal worden verwijderd. Om te kunnen voldoen aan de brandstofeisen die een centrale stelt wordt de composteringsoverloop ook vaak opgemengd met verse houtstromen. 10

16 Vanuit logistiek oogpunt vormen de composteerders een interessante partij voor levering van biobrandstoffen. De biomassa komt namelijk centraal beschikbaar bij de composteerders en de composteerders beschikken over het benodigde materieel om de biomassa over te slaan en te bewerken (zoals shovels, kranen, chippers, zeefinstallaties, etc.). Bovendien hebben de composteerders de nodige ervaring met planning en logistiek. Tussenopslag is ook mogelijk bij de composteerders, zodat jaarrond levering van knip- en snoeihout mogelijk is. Het standaard innamentarief voor groencompostering ligt momenteel rond de /ton, maar het tarief varieert afhankelijk van aangeboden hoeveelheden en kwaliteiten. De prijs van het verse gechipte hout dat voor compostering wordt afgescheiden bedraagt naar schatting /ton. Tot voor kort betaalden de composteerders voor afvoer van de composteringsoverloop, maar door de toenemende biomassavraag wordt nu al 5 10 /ton betaald, afhankelijk van de mate van opwerking. Conclusie is dat veel houtige groenstromen vanuit de MRA-regio worden aangeleverd aan omringende composteerders. De drie composteerders rondom de MRA-regio hebben een verwerkingscapaciteit van ongeveer ton groen per jaar. Hiervan kan naar schatting ongeveer ton per jaar worden opgewerkt tot brandstof kwaliteit. Het betreft zowel verse houtchips als ook composteringsoverloop, welke beide ingezet kunnen worden in een energiecentrale. Momenteel leveren de groencomposteerders al een deel van dit potentieel aan energiecentrales in met name Duitsland en België en aan Parenco Hout. 2.2 GFT afval gemeenten In de MRA-regio wordt het GFT-afval gescheiden ingezameld. In 2006 bedroeg de hoeveelheid ingezameld GFT-afval in de MRA-regio 29,600 ton. In Tabel 2-7 is een onderverdeling gemaakt naar hoeveelheden per gemeente. Naast het aantal tonnen is ook een indicatie gegeven van de hoeveelheid primaire energie bij respectievelijk vergisting en verbranding. Sita is verantwoordelijk voor de inzameling van zo n 80% van het GFT afval in de MRA-regio. Elke gemeente in de MRA-regio moet zelf voor de logistieke kant van de GFT inzameling zorgen en blijft eigenaar van het GFT tot aan de poort bij de AVR. 11

17 Tabel 2-7 Hoeveelheden ingezameld GFT-afval per gemeente in de MRA-regio in 2006 Gemeente Hoeveelheid Energie GFT inzamelaar Per inwoner Totaal Bij vergisting Bij verbranding (kg nat) (ton nat) (GJ (GJ) Arnhem Sita Doesburg Sita Duiven Sita Lingewaard Sita Overbetuwe Sita Renkum de Vallei Rheden Sita Rijnwaarden Ter Horst Rozendaal Ter Horst Westervoort Sita Zevenaar RDL Totaal (afgerond) Bron: hoeveelheden GFT: (CBS 2008), GFT inzamelaar: (SenterNovem 2008), situatie Binnen de grenzen van de MRA-regio bevindt zich de GFT Compostering Duiven van AVR. Alle gemeenten binnen de MRA-regio hebben een contract met de AVR tot en met 2014 wat betreft de levering van GFT. Kosten van GFT verwerking zijn 56 /ton (2007). Deze kosten zijn voor verwerking alleen en exclusief kosten van inzameling en transport. Totale verwerking van GFT bij de AVR is 42,000 ton (2006) materiaal, waarvan 34,000 ton GFT van huishoudens. Dit betekent dat de AVR ook nog van buiten de MRA-regio GFT aangeleverd krijgt. De technische capaciteit van de inrichting is 55 kton/jaar, de vergunde capaciteit is 50 kton/jaar. In 2006 werd zo n 10,000 ton compost geproduceerd, waarvan groot deel (75%) werd afgezet in tuincentra, een deel 23% naar groenvoorzieningen en een klein deel (3%) werd gebruikt in de akkerbouw (SenterNovem 2007). Mogelijke verwerkingsroutes GFT-afval komt het gehele jaar door vrij. In het voorjaar en najaar zal er relatief meer tuinafval worden aangeboden. Ten opzichte van een aantal andere biomassastromen heeft, GFT-afval het voordeel dat er een inzamelstructuur voor GFT-afval bestaat, waardoor het GFT-afval centraal beschikbaar komt. GFT kan op drie manieren worden verwerkt, door compostering, vergisting en verbranding. Een groot gedeelte van het GFT-afval in Nederland wordt door middel van compostering verwerkt tot een bruikbaar product. Ook het GFT-afval uit de MRA-regio wordt momenteel op deze wijze verwerkt. Een andere mogelijkheid is vergisting van het GFT-afval. Hierbij ontstaat biogas dat kan worden gebruikt voor warmte en elektriciteit. Omdat maar een deel van het GFTafval wordt omgezet in biogas, wordt het resterende deel (het zogenaamde digestaat) nagecomposteerd. Bij Orgaworld in Lelystad wordt GFT-afval op deze wijze verwerkt. Er zijn verscheidene plannen om deze installaties neer te zetten bij onder andere de AVR binnen de MRA regio maar ook bij de VAR (bouw is al begonnen) en bij Twence en Rova. 12

18 Een derde mogelijkheid is om het GFT-afval integraal te verbranden met huishoudelijk afval in een AVI. Dit gebeurt met name in een aantal stedelijke gebieden waar geen gescheiden inzameling plaats vindt. De kosten van het verbranden van het GFT-afval in een AVI zijn in het algemeen aanzienlijk hoger dan bij vergisting en compostering. Tabel 2-8 Gemiddelde samenstelling GFT afval Bestanddeel Percentage Organische stof 22% Vocht 60% As 18% Het energetisch potentieel is in principe bij verbranding hoger omdat bij vergisting slechts het vergistbare deel wordt omgezet in energie, terwijl bij verbranding al het materiaal wordt omgezet. Echter, het GFT heeft een hoog vochtgehalte en een hoog asgehalte, waardoor de gemiddelde stookwaarde zeer laag is (circa 3,5 GJ/ton). Hierdoor is GFT minder geschikt voor verbranding. In Tabel 2-8 is de samenstelling van GFT gegeven. Conclusie is dat GFT-afval een goede mogelijkheid biedt in deze regio. De gemeenten zijn eigenaar van deze stroom, de huidige contracten lopen tot en met Gemeenten zouden de inzet van GFT voor energie-opwekking kunnen bevorderen door bij de eerstvolgende aanbesteding de eis te stellen dat de aangeboden GFT maximaal wordt aangewend voor energie-opwekking. 2.3 Residuen van de houtverwerkende industrie Industrieel resthout komt vrij bij houtzagerijen en bij de houtverwerkende industrie zoals timmerfabrikanten en meubelmakers. Bij de houtzagerijen worden bomen gezaagd tot planken waarbij verse houtresiduen vrijkomen bestaande uit schors, chips en zaagsel. Het vochtgehalte is ongeveer 40 50%. Omdat het verwerkte hout geen aanhangend zand bevat, is het asgehalte van de residuen laag. Bij de chips en zaagsel circa 1-2% en bij de schors circa 3 5%. In de houtverwerkende industrie wordt in het algemeen gedroogd hout en plaatmateriaal verwerkt. De morfologie van de vrijkomende residuen is sterk verschillend, variërend van zeer kleine houtmot deeltjes tot grotere massieve stukken hout van meer dan 30 cm. Het vochtgehalte van deze residuen is rond de 15% en het asgehalte bedraagt 1-2%. Door lage as- en vochtgehalte is de stookwaarde relatief hoog (circa 15 GJ/ton) en deze residuen zijn daarom in principe zeer geschikt voor energie-opwekking. In de praktijk blijkt dat het meeste materiaal al een bestemming heeft gevonden. Een deel gaat naar Duitsland en België voor de productie van plaatmateriaal. In de MRA-regio bevinden zich echter geen grote houtzagerijen met grote hoeveelheden residuen. Ook het resthout uit de houtverwerkende industrie heeft al een bestemming gevonden, onder andere als strooisel voor dieren. In toenemende mate wordt ook geleverd aan fabrieken die biobrandstoffen zoals pellets en briketten produceren. Een belangrijk deel wordt verstookt in kleine verbrandingsinstallaties bij de bedrijven voor voornamelijk warmte-opwekking. Slechts een klein gedeelte wordt afgevoerd door inzamelaars zoals SITA en van Gansewinkel. 13

19 Conclusie is dat er in de MRA-regio geen houtzagerijen aanwezig zijn met grote hoeveelheden residuen. Wel is er een aantal houtverwerkende bedrijven, maar de houtresiduen die daar vrijkomen hebben reeds een bestemming gevonden. Daarom wordt er van uitgegaan dat dit hout niet beschikbaar is voor eventuele bio-energie initiatieven. 2.4 Bouw en Sloophout (B/C-hout) In Nederland komt jaarlijks ongeveer 1,5 miljoen ton bouw- en sloophout vrij (SenterNovem, 2006). Op basis van het inwonertal per gemeente kan de hoeveelheid bouw- en sloophout die jaarlijks vrijkomt in de MRA-regio worden geschat. Gemiddeld komt er statistisch gezien ongeveer ton/jaar bouw- en sloophout vrij in de MRAregio. Dit is inclusief de ton aan houtafval dat vrijkomt bij de huishoudens (CBS, 2008)(Dit grof houtafval is gedefinieerd als houtafval dat vrijkomt als rest- en/of sloophout niet zijnde (grof) tuinafval). Het merendeel van het bouw- en sloophout wordt bijeengebracht door inzamelaars zoals Sita (locatie Duiven). De inzamelaars plaatsen bij de bouw- en sloop projecten containers waar het hout (al dan niet gescheiden) in gestort wordt. Het bouw en sloophout wordt vervolgens naar overslagpunten van de inzamelaas vervoerd waar het gescheiden wordt opgeslagen en opgebulkt. Vervolgens wordt het afgevoerd naar verwerkers. Het B-hout wordt voor een belangrijk deel ingezet voor de productie van spaanplaat in met name Duitsland en België. Daarnaast wordt het ook op grote schaal ingezet voor energie-opwekking, zowel in Nederland als de omringende landen. In Nederland wordt B-hout onder andere toegepast in de vergasser bij de Amer-centrale en in de kleinschalige WKK-installatie in Goor. In 2008/2009 worden er drie grote bio-energiecentrales op B- hout operationeel van elk circa 20 MW e bij respectievelijk Twence (Hengelo), HVC (Alkmaar) en AVR (Rozenburg). Met C-hout wordt geïmpregneerd hout aangeduid. Voorbeelden zijn spoorbielzen en geïmpregneerde tuinschuttingen. Het gebruik van deze stroom voor energie-opwekking vindt nog nauwelijks plaats omdat dit zeer hoge eisen stelt aan de gasreiniging. Het B- hout bevat geen impregneermiddelen, maar kan wel verf, lak of lijmresten bevatten. Het hout heeft in het algemeen een laag vochtgehalte en een hoge stookwaarde van circa 14 GJ/ton. De prijs voor B-hout is sterk fluctuerend, afhankelijk van vraag en aanbod. Met name de afgelopen jaren is de vraag naar B-hout door energiecentrales in Duitsland maar ook de centrales in Nederland gestegen. Deze Nederlandse installaties vallen nog onder de oude MEP-regeling en ontvangen daardoor een hogere vergoeding voor de opgewekte elektriciteit dan nieuwe initiatieven die onder de SDE-regeling vallen (paragraaf 0). In principe kunnen de voornoemde centrales dus een hogere prijs betalen voor de biomassa dan nieuwe centrales. Als indicatie voor de prijs wordt een range van /ton gegeven, afhankelijk van de mate van voorbewerking. Conclusie is dat er (statistisch) jaarlijks ongeveer ton bouw- en sloophout in de MRA-regio ontstaat, dit komt overeen met GJ. Het hout komt centraal beschikbaar bij inzamelaars. Het B-hout heeft vanwege het relatief lage vochtgehalte een 14

20 hoge stookwaarde en is geschikt om als biobrandstof toe te passen. Er bestaat reeds een markt voor het B-hout voor toepassing in zowel de spaanplaatindustrie als in energiecentrales. In principe is er nog voldoende B-hout beschikbaar voor nieuwe initiatieven. Maar door de sterk toegenomen vraag kan de prijs sterk fluctueren, wat een risico is voor de financiële haalbaarheid van het project. 2.5 Berm en slootmaaisel Bermmaaisel komt vrij bij het onderhoud van de bermen en taluds aan de gemeentelijke, provinciale en rijkswegen. De keuze die bermbeheerders voor het onderhoud hebben is klepelen of afvoeren. Bij klepelen blijft het maaisel achter in de berm en komt niet beschikbaar voor energiedoeleinden. Vanwege ecologisch bermbeheer wordt in grote delen van Gelderland het gemaaide bermgras echter afgevoerd. De precieze hoeveelheid bermgras die vrijkomt in de MRA-regio is niet bekend, mede omdat het bermbeheer meestal wordt uitbesteed aan private partijen. Daarom is op basis van het aantal kilometers berm in de regio een schatting gemaakt. In totaal is er km aan wegen in de MRA-regio (CBS, 2007). Als eerste benadering is aangenomen dat bij ongeveer de helft van de wegen een berm aanwezig is die gemaaid wordt. Volgens de Duurzame Energie Scan van NOVEM komt er per kilometer weg ongeveer 3,5 ton bermmaaisel vrij. De totaal geschatte hoeveelheid bermmaaisel in de MRA-regio is dan bijna ton/jaar (Tabel 2-9). Tabel 2-9 Hoeveelheid bermgras gebaseerd op het aantal km wegen Regio's Totaal wegen (km) Inzetbaar Bermgras (ton) Arnhem Doesburg Duiven Lingewaard Overbetuwe Renkum Rheden Rijnwaarden Rozendaal Westervoort Zevenaar Totaal (afgerond) 2,800 2,500 Het maaien vindt hoofdzakelijk plaats in de maanden mei-juni en september-oktober en het bermgras komt dus met pieken vrij. Het vochtgehalte van vers gemaaid gras is hoog (tot 70% op natte basis). Bij ecologisch bermbeheer dient het gemaaide gras in principe gelijk worden afgevoerd om zo de berm te verschralen. In de praktijk lukt dit niet altijd. Hierdoor ligt het vochtgehalte bij afvoer gemiddeld tussen de 50-70%. Natuurlijke droging in de berm is in de praktijk geen optie. In de eerste plaats omdat er dan niet meer sprake is van ecologisch bermbeheer en voorts ook vanwege wisselende weer omstandigheden en kosten. In het verleden is bermgras covergist met mest, onder andere bij de Scharlebelt in Nijverdal. Bermgras staat echter niet op zogenoemde positieve lijst. Dit is een overzicht 15

21 van biomassastromen waarbij het digestaat dat resteert na co-vergisting nog als meststof wordt aangemerkt. Om deze reden is co-vergisting met mest momenteel geen aantrekkelijke optie. Het bermgras wordt vaak afgevoerd naar composteerders. Vanwege het hoge vochtgehalte is de stookwaarde slechts 5,5 9,0 GJ/ton (Tabel 2-10). Het asgehalte is relatief hoog vanwege het zand dat wordt meegenomen bij het oprapen of balen van het gras. Ten opzichte van hout is het stikstofgehalte van bermgras duidelijk hoger. Dit kan tot hogere NOx-emissies leiden bij thermische conversie, waardoor extra rookgasreiniging vereist is. Ook het chloorgehalte van bermgras is in het algemeen hoger dan voor hout, wat kan leiden tot corrosie en hogere emissies in de rookgassen. Om deze redenen is bermgras minder geschikt voor thermische verwerking dan hout. Tabel 2-10 Elementaire samenstelling bermgras Vochtgehalte Stookwaarde As N S Cl Bron: (BTG, 2003) (TNO-MEP, 2001) Waarde 50-70% (ns) 5,5 9 GJ/ton (ns) 8,4% (ds) 1.7% (ds) 0.13% (ds) 0.36 (ds) Het bermgras wordt meestal afgevoerd naar een composteerder, waar ongeveer /ton aangeleverd bermgras moet worden betaald. Conclusie is dat er jaarlijks ongeveer ton bermgras beschikbaar komt in de MRAregio. Het merendeel van het bermgras wordt nu gecomposteerd waardoor het een negatieve waarde heeft (er moet betaald worden voor afvoer). Dit is een interessant uitgangspunt bij energie-opwekking. Daar staat echter tegenover dat door de eigenschappen van het bermgras thermische omzetting (zoals verbranding) lastig is. Covergisting met mest is technisch mogelijk, maar is momenteel weinig aantrekkelijk omdat bermgras niet op de positieve lijst van LNV is vermeld. 2.6 Reststromen VGI De voeding- en genotmiddelen industrie (VGI) heeft veel biomassa-reststromen. Het gaat daarbij om zeer uiteenlopende stromen van plantaardige of dierlijke oorsprong. Veruit het grootste gedeelte van deze reststromen vindt al een toepassing als veevoeder. De andere stromen kennen diverse toepassingen, waaronder compostering, vergisting en verbranding. Voor de verwerking van reststromen van dierlijke oorsprong gelden strenge eisen ten aanzien van voedselveiligheid en het voorkomen van dierziekten. In het algemeen is het ongewenst om de residuen die nu als veevoeder worden gebruikt in te zetten als biobrandstof. Daarbij komt dat deze stromen daar in het algemeen ook te duur voor zijn. Veel andere stromen hebben een hoog as of vochtgehalte, waardoor ze ook minder geschikt zijn voor energietoepassingen. Vis (2002) geeft een overzicht van een aantal potentieel kansrijke VGI-stromen die voor energie-opwekking zouden kunnen worden ingezet. Belangrijke stromen zijn: Aardappelresiduen; 16

22 2.7 Mest Residuen uit de suiker-, dranken- en cacaoindustrie (zoals bietenpulp, vinasse, bierbostel, cacaodoppen); Vetten en oliën. De AVIKO te Steenderen is de meest voor de hand liggende partij wanneer er gesproken wordt over VGI in de MRA regio. AVIKO is de grootste aardappelverwerker van Europa. In Steenderen staan zowel de hoofdvestiging als het hoofdkantoor. De productie in Steenderen is 24/7 actief. Per uur worden er vier aardappeltrailers aangevoerd en verwerkt tot verse frites, diepvriesfrites of diepvriesspecialiteiten. AVIKO verstookt al haar rest/afvalolie in een eigen stoomketel waarbij de stoom wordt ingezet voor eigen gebruik. Deze stoom is aanvullend op de warmte van het conventionele aardgasgestookte WKK systeem dat de AVIKO bezit. Daarnaast is er sprake van een restproduct ruim ton aardappelschillen. Deze aardappelschillen hebben ook al een afzetkanaal gevonden en worden door het eigen veevoederbedrijf Duynie afgezet in de veehouderij. Veel plantaardige stromen uit de VGI worden ook ingezet voor co-vergisting. Er zijn veel landelijke handelaren actief waarbij eigenaren van co-vergistingsinstallaties geschikte reststromen kunnen bestellen. In de MRA-regio bevinden zich slechts enkele kleinere bedrijven waar vetten en oliën als restproduct ontstaan. Deze residuen worden in toenemende mate ingezet in energietoepassingen zoals bijvoorbeeld in WKK-motoren. Ook wordt een toenemend deel opgewerkt tot biodiesel. Inmiddels is de markt zo ver ontwikkeld dat alle stromen reeds worden ingezet (veelal via tussenhandelaren) net zoals bij de AVIKO. Conclusie is dat er in de MRA-regio geen reststromen uit de voeding- en genotmiddelen industrie zijn aangetroffen die op dit moment nog ongebruikt zijn en een significante bijdrage zouden kunnen leveren als biobrandstof. In de MRA-regio wordt een behoorlijke hoeveelheid dierlijke mest geproduceerd. Het betreft ongeveer ton/jaar dunne mest en ton/jaar vaste mest (zie Tabel 2-11). De mest wordt geproduceerd door runder-, varkens- en pluimveehouders. Bij runder en varkenshouders gaat het voornamelijk om drijfmest, die slechts 7 10% vaste stof bevat. Hierdoor komt deze mest alleen voor vergisting in aanmerking. Bij pluimveemest is het vochtgehalte met circa 70% veel lager, waardoor thermische verwerking mogelijk is. De karakteristieken zijn vermeld in Tabel Het bijbehorende energiepotentieel is bij vergisting van de dunne mest GJ/jaar, en bij verbranding of vergassing van kippenmest (vaste mest) GJ/jaar. 17