Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky. Magisterská diplomová práce

Transcriptie

1 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Magisterská diplomová práce 2011 Mária Partilová 1

2 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Mária Partilová Tour de France: Het belang en de functie van de gekozen vertaaltheorieën en vertaalstrategieën in de praktijk Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Marta Kostelecká

3 Prehlasujem, že som diplomovú prácu vypracoval/a samostatne s využitím uvedených prameňov a literatúry... Podpis autora práce 3

4 Hiermee wil ik Mgr. Marta Kostelecká, de begeleidster van mijn scriptie, Mgr. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A.van de Afdeling van nederlandistiek en Mgr. Jochen Van Vlem bedanken voor hun ontzettend grote hulp bij deze scriptie. God schiep de dag, en jullie sleepten mij erdoorheen. 4

5 5

6 Inhoudsopgave 1 Inleiding De helaasheid der dingen: het boek en de methodologie van het vertalen Vertaaltheorieën Belangrijkste vertaaltheorieën volgens Libuša Vajdová, Edita Gromová a Jana Rakšányiová Israëlische school van het vertalen Polysysteemtheorie Binaire opposities Conflicteren Polysysteem en de vertaling Descriptieve vertaalwetenschap van Gideon Toury Belgisch-Nederlandse school van het vertalen Systeemtheorie Systeemtheorie van José Lambert Systeemtheorie van André Lefevere Functionalistische benaderingen Skopos-theorie Culturologische benaderingen in vertaalwetenschap Vertalen in postkoloniaal perspectief Feministische benadering Belangrijke termen Intertekstualiteit Equivalentie

7 4.4 Vertaalproblemen en onvertaalbaarheid Vertaalstrategieën Indelingen van vetraalstrategieën Vertaalstrategieën van Andrew Chesterman- de analyse Syntactische strategieën Semantische strategieën Pragmatische strategieën Conclusie Bibliografie Bijlage

8 1 Inleiding In deze scriptie wil ik op het voorbeeld van de vertaling van De ronde van Frankrijk (2006) van Dimitri Verhulst vanuit het Nederlands naar het Slowaaks het belang en het gebruik van enkele vertaaltheorieën en vertaalstrategieën tijdens het vertalen bespreken. Mijn hoofdvraag is gericht op het gebruik en de rol van de gekozen vertaaltheorieën en vertaalstrategieën in het oplossen van taal- en cultuurgerelateerde problemen tijdens het vertalen. Vanuit de reeks van vertaalstrategieën heb ik met behulp van het boek Myslenie o preklade 2007) de polysysteemtheorie, de systeemtheorie, de Skopos-theorie, de descriptieve vertaalwetenschapstheorie, de postkoloniale vertaalwetenschapsbenadering en feministische benadering gekozen. Voor de analytische gedeelte heb ik de vertaalstrategie van Andrew Chesterman gekozen. Mijn doel is aldus het belang van deze vertaaltheorieën en vertaalstrategieën in het proces van het vertalen van De ronde van Frankrijk te bewijzen en aansluitend hun functie daarin te analyseren. Het vertalen is volgens André Lefevre een soort herschrijven 1 van de originele tekst. Alle herschrijvingen reflecteren een soort ideologie en poëtica. Op die manier manipuleren ze de originele tekst zodat het in een gegeven maatschappij op een gegeven manier functioneert. De vertaaltheorieën helpen de vertaler om deze manipulatie van de tekst te kunnen beseffen en begrijpen. Enkel en alleen dan kan de vertaler kiezen op welke wijze hij met de tekst omgaat. De vertaalstrategieën helpen in de praktijk om de tekst op een functionele manier te kunnen vertalen. Daarom is het volgens mij belangrijk voor een vertaler om zowel de vertaaltheorieën als de vertaalstrategieën te kennen en ermee te kunnen werken. Ik heb voor deze scriptie om twee redenen mijn eigen vertaling van De ronde van Frankrijk van Dimitri Verhulst gekozen. De eerste reden is puur persoonlijk: ik wou altijd tijdens mijn studies van de Nederlandse taal en literatuur deze novelle vertalen. Het is volgens mij een droom en tevens een nachtmerrie voor een vertaler. Wat deze novelle zo specifiek maakt en waarom het als ingewikkeld kan beschouwd worden zal in het eerste hoofdstuk over De ronde van Frankrijk behandeld worden. De tweede reden van mijn keuze is nauw verbonden met de eerste reden. Omdat deze tekst zo specifiek en ingewikkeld is, is het ook perfect materiaal om verschillende vertaalstrategieën te laten zien en de specifica van de tekst te kunnen bespreken. Mijn hoofdvraag is dus gericht op het gebruik en de rol van de gekozen vertaalstrategieën tijdens het vertalen van een tekst. Maar om de analytische kern van het vertalen, de vertaalstrategieën, het ontstaan, de systematiek en eigenlijk de kern ervan te begrijpen moet men eerst het uitgangspunt ervan kennen: de vertaaltheorieën. De vertaalstrategieën zijn de weerspiegeling van de vertaaltheorieën in de praktijk. Daarom denk ik dat het van nut is het theoretische gedeelte, de geschiedenis en de ontwikkeling van de vertaalwetenschap te bespreken. Dat zal in het tweede hoofdstuk aan bod komen. 1 Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories, p. 9 8

9 In het tweede hoofdstuk wordt dus een keuze van de basisvertaaltheorieën besproken, volgens de indeling van Libuša Vajdová, Edita Gromová en Jana Rakšányiová in Myslenie o preklade. Deze theorieën zijn nauw met elkaar verbonden, ze reageren op elkaar en beïnvloeden elkaar ook. In dit hoofdstuk neem ik de methodologie en terminologie van Vajdová, Gromová en Rakšányiová grotendeels over. In het derde deel worden de belangrijkste termen van de vertaalwetenschap en dus van de vertaaltheorieën en van de vertaalstrategieën beschreven. Deze termen keren terug in de theoretische en praktische beschouwing van de vertaling en het vertalen en zijn oorspronkelijk in de syllabus van vertaalwetenschap van professor Aline Remael (2008) samengevat. Tot slot komen er naast het analytische gedeelte de verschillende indelingen van de vertaalstrategieën en het praktisch gebruik ervan voor. Ik wou een plastisch beeld van de nauw verbonden wereld van vertaalstrategieën laten zien. Deze indelingen zijn uitgelegd in het boek K teorii a praxi překladu (2003) van Dagmar Knittlová, docente aan de Palacky Universiteit in Olomouc. Voor de analyse zelf heb ik de indeling van Andrew Chesterman in het boek Denken over vertalen: tekstboek vertaalwetenschap (2004) van Ton Naaikens gekozen omdat die volgens mij het meest bruikbaar in de vertaalpraktijk is. De vertaling van de novelle De ronde van Frankrijk uit het boek De helaasheid der dingen van Dimitri Verhulst zal als een case-study voor het praktische gebruik van deze vertaalstrategieën dienen. Op het voorbeeld van een aantal vertaalproblemen die ik terecht kwam en met behulp van vertaalstrategieën van Chesterman opgelost heb zou ik graag het praktisch nut ervan laten zien. Dit zal dus de kern van deze scriptie zijn waarop zal het laatste concluderende gedeelte aansluit. 9

10 2 De helaasheid der dingen: het boek en de methodologie van het vertalen "God schiep de dag en wij slepen ons doorheen." (Dimitri Verhulst, De helaasheid der dingen) Zo begint De helaasheid der dingen, het boek dat als een van de belangrijkste Vlaamse boeken van eenentwintigste eeuw wordt beschouwd. Auteur, Dimitri Verhulst, beschrijft daar zijn kindsheid en jeugd met zijn dysfunctionele familie in een klein dorp in het Oosten van Vlaanderen. In het beschrijven van de gebeurtenissen in het alledaagse leven van zijn gezin balanceert hij op de nauwe grenz tussen de tragedie en de hilariteit. Hij lacht om wat treurig is en huilt bij wat grappig is. Dat is volgens mij wat zijn boek zo bekend en populair maakt. Tevens is dit een van de dingen die het moeilijk vertaalbaar maakt. De stijl van het schrijven van Dimitri Verhulst valt moeilijk te beschrijven. Hij mengelt de zinnen die soms tientallen van nevengeschikte bijzinnen bevatten met korte bondige passages. Daar beschrijft hij de afschuwelijkste en de mooiste ervaringen van zijn jeugd, waar de liefde, de haat, de alcohol en het vloeken samen met de natuur en filosofie van het leven mengelen. Zijn stijl past in de literaire traditie van grotesk realisme waar de nadruk op een open lichaam ligt. 2 De groteske van open lichaam betekent het onderstrepen van de delen van het niet-exclusief menselijke lichaam die open staan voor de wereld, bijvoorbeeld de mond, de neus en de genitaliën. Daarnaast behoren er de lichamelijke activiteiten to de groteske van open lichaam: het geboren worden, sterven, eten, drinken, vrijen enzovoort. Het groteske realisme wordt in de werken van Verhulst geroerd met een soort nostalgie en poëtica. Moeilijk vertaalbaar en complex is niet alleen zijn stijl, maar ook zijn taal. In 'De helaasheid der dingen' (Contact) zoekt dertiger Dimitri Verhulst naar de mooiste woorden voor het lelijkste Vlaanderen. [...] Als weinig andere Vlaamse schrijvers slaagt Verhulst erin dialect te laten klinken als Nederlands, dat bovendien rijmt met zijn nostalgische, soms wat hooggestemde inborst. 3 In dit citaat worden twee van de drie belangrijkste specifieke aspecten van dit boek aangehaald. Het eerste is dat Dimitri Verhulst er in De helaasheid der dingen geen doekjes om windt. 4 Hij beschrijft de lelijkst denkbare dingen maar bedient zich hiervoor van de poëtische taal. Dat maakt het soms moeilijk voor een vertaler om zijn taalbeelden juist te interpreteren. Het taalgebruik van Verhulst is complex en moeilijk overzetbaar naar een andere taal. 2 Mikhail Bakhtin: Rabelais and his words. online 3 An.1.: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. online 4 Frank Hellemans: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. online 10

11 Het tweede aspect is dat Verhulst naast het Belgisch Nederlands heel veel Oost-Vlaams dialect gebruikt. Dit verhoogt de moeilijkheidsgraad aanzienlijk voor de vertaler. Oost- Vlaamse benamingen, aanspreekvormen en andere schatten van het Oost-Vlaams komen in zijn tekst vaak voor. Het derde aspect is zijn aparte zin voor humor. Verhulst gebruikt veel ironie, sarcasme, eufemismen en overdrijft vaak. Zoals vanuit het bovenstaande citaat blijkt, doet het denken aan stand-up comedy of stomme films. Verhulst heeft een verteltoon die doet denken aan de jonge Herman Brusselmans en de jonge Gerard Reve, en ook Boontje is niet ver uit de buurt. Met een uitgestreken, clownesk gezicht bericht het ik-personage als een volleerde stand-upcomedian over de meest uitzinnige situaties. Soms gaat hij daarbij over de schreef en wordt het te grotesk, maar meestal weet hij de laconieke registratie van diepdroevige taferelen zo lang vol te houden tot de somberheid kantelt in luchtige, haast superieure vrolijkheid. Een beetje zoals bij de slapstickscènes in de stomme komische film van vroeger. 5 Alle drie deze aspecten maken De helaasheid der dingen een van de meest besproken en gelauwerde werkstukken van het voorbije decennium in de Vlaamse literatuur. Tevens maken deze aspecten zoals eerder aangehaald de tekst moeilijk vertaalbaar. Daarom heb ik de hulp bij de vertaaltheorieën en de vertaalstrategieën gezocht. Eerst heb ik de vertaling gemaakt gebaseerd op mijn eigen kennis van het Nederlands en daarbij gebruik makend van standaard woordenboeken, maar dit bleek niet voldoende te zijn en leidde niet tot een bevredigend vertaalresultaat. Ik sluitte op het hele resem vertaalproblemen in verband met het dialect en de poëtische taal in Verhulsts tekst. Deze problemen heb ik met behulp van de gekozen vertaalstrategieën opgelost. De oplossingen zijn te vinden in het analytische gedeelte van deze scriptie. Daarnaast kwamen ook ideologische, cultuurgerelateerde problemen voor. Als een vertaalster was ik bezig met het vertalen van een heel mannelijke, open lichaam-soort tekst, waar het vaak over kotsen, vrijen en zuipen ging. Deze tekst is ook in een ontzettend hoge mate Vlaams. Ik moest me realiseren of ik deze afwijkingen van gewone taal wel in de doeltekst wil zien zitten of niet en ook hier hebben de vertaaltheorieën mee geholpen. De theorieën zijn in de eerste helft van mijn scriptie beschreven. 5 Frank Hellemans: Dimitri Verhulst: De helaasheid der dingen. online 11

12 3 Vertaaltheorieën Wat is een vertaaltheorie? Hoe kwam ze tot stand? Wat zijn de basiskenmerken ervan? Om dit te kunnen begrijpen, zijn er twee dingen nodig. Eerst moet men begrijpen wat het woord vertaaltheorie betekent en daarna moet men het kunnen plaatsen in de context van de vertaalwetenschap. In het Grieks betekent het woord theorie de manier van kijken aan iets, het gezichtspunt 6. De vertaaltheorie is dus een soort interpretatie van de vertaling, een soort van het begrijpen wat het vertalen is. Andrew Chesterman beschrijft het in het onderstaande citaat als het instrument en de vorm van het begrijpen. This is an instrumental notion of theory : a theory is an instrument of understanding. Good theories are useful instruments; bad ones are eventually discarded in favour of better ones. But theories are also goals or ends in their own right, in the sense that they are conceptual structures that need to be designed, formulated and tested. In other words, theories themselves are also forms of understanding. If understanding is the final goal, constructing a theory is an intermediate goal which can then serve as an instrument to that end, at the same time as it gives this understanding a form. 7 De vertaaltheorie is dus het instrument en vorm van het denken over het vertalen en de vertaling samengevat op het veld van vertaalwetenschap. Het is vanzelfsprekend dat de kennis van het systeem van het denken over vertalen voor de theoretische grondslag van elke vertaler van groot belang is. Het bewijzen van het belang van vertaaltheorieën in de praktijk van het proces van het vertalen is het doel van deze scriptie. De opkomst van de vertaalwetenschap als aparte discipline begon in de jaren tachtig. Hand in hand ermee begon ook de opkomst van vertaaltheorieën.vertaalwetenschap met haar theorieën is dus een vrij jonge discipline en is ook geen zuivere discipline. Ze verzamelt verschillende werken uit vele disciplines zoals linguïstiek, literatuurwetenschap, geschiedenis, antropologie, psychologie en economie. Het ligt dus op de periferie van elke van deze disciplines zoals de vertaling op de periferie van twee en meer nationale literaturen ligt. Het beseffen van deze specifieke positie van de vertaaltheorieën en de vertalingen zelf kan een belangrijke rol spelen in het vertalen. Het wordt in het volgende hoofdstuk verder toegelicht. Vertaaltheorieën vormen het theoretische deel van vertaalwetenschap, de vertaalstrategieën en het vertalen op zichzelf vormen het praktische deel. Vertaaltheorieën bestaan dus om de praktische kant van de vertaalwetenschap te verklaren en te ondersteunen. Vertaaltheorieën zijn bezig met een bepaald soort relatie tussen talen en literaturen en formt dus een onderdeel van comparatieve linguïstiek. De relaties tussen talen kunnen in het algemeen worden beschouwd als een tweerichtingsrelatie hoewel niet altijd symmetrisch. 6 Andrew Chesterman: On the idea of a theory, in Across Languages and Cultures 8, p. 1 7 ibid, p.1 12

13 Het proces van het vertalen is altijd een eenrichtingsrelatie: het is altijd uitgevoerd in een bepaalde richting, van een Source Language naar een Target Language. 8 De kern van deze relatie beschrijft John Catford verder in zijn A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics: Translation may be defined as follows: the replacement of textual material in one language [...] by equivalent textual material in another language [...] 9. Wat is dan moderne vertaaltheorie? Edwin Gentzler beschrijft in zijn Contemporary Translation Theories de indeling van Roman Jacobs, die de de vertaaltheorie in drie verschillende richtingen verdeelt: de intralinguale vertaling, een herschrijving van de tekens van een taal in de tekens van dezelfde taal; de interlinguale vertaling, of de interpretatie van de tekens van één taal met de tekens van één andere taal ( proper vertaling); en de intersemiotische vertaling, of de transmutatie van de tekens van een taal naar de niet-verbale systeem van tekens (richting uit de taal naar de muziek bijvoorbeeld). 10 Een andere belangrijke poging om de verschillende onderzoeksgebieden van de vertaalwetenschap in kaart te brengen en de studies van vertalingen en vertalen tot een zelfstandige status te verheffen, werd ondernomen door James S. Holmes in The Nature of Translation: Essays on the Theory and Practice of Literary Translation. Hij verdeelt vertaalwetenschap in zuivere (pure translation studies) en toegepaste (applied translation studies) vertaalwetenschap. 11 De zuivere vertaalwetenschap is volgens hem een onderzoek dat terwille van zichzelf bedreven wordt en niet gericht is op praktische toepassing buiten eigen wereld 12. Met andere woorden een algemene vertaalpraktijk die verder verdeeld wordt in deelstrategieën zoals medium-gebonden, gebied-gebonden, tekstsoort-gebonden, niveau-gebonden en tijdgebonden vertaalstrategieën. De toegepaste vertaalwetenschap behelst het gebied van vertaalbeleid. De functie ervan is eenvoudig: het geven van deskundig advies waar het gaat om plaats en rol van vertalers, vertalen, en vertalingen in de samenleving 13. Holmes verdeelt de toegepaste vertaalwetenschap in vier velden: vertaaldidactiek samen met vertaalopleiding, vertaalhulpmiddelen, vertaalbeleid en vertaalkritiek. Hiermee beschrijft Holmes de basisonderdelen van de vertaalwetenschap. De vertaalstrategieën zijn volgens deze indeling een onderdeel van zuivere vertaalwetenschap, omdat die binnen de wereld van vertaalwetenschap functioneren. De vertaaltheorieën zijn een deel van de toegepaste, de theoretische vertaalwetenschap John C. Catford: A Linguistic Theory of Translation: An essay in Applied Linguistics, p ibid., p Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories, p James S. Holmes: The Nature of Translation: Essays on the Theory and Practice of Literary Translation, p ibid., p ibid., p ibid., p

14 3.1 Belangrijkste vertaaltheorieën volgens Libuša Vajdová, Edita Gromová en Jana Rakšányiová Dit hoofdstuk is op de indelingen van de vertaaltheorieën van Libuša Vajdová en Edita Gromová in Myslenie o preklade gebaseerd. De notie van belang en basis wordt ook van hun gezichtspunt overgenomen. In de laatste decennia van de twintigste eeuw transformeerden volgens Vajdová de vertaaltheorieën van de oriëntatie naar de linguïstiek, de microstilistiek en de literatuur via communicatiemodellen en informatietheorie tot de hedendaagse oriëntatie naar de sociologie, de cultuur en de ideologie. 15 Dit proces heeft in heel Europa plaatsgevonden, maar na de losmaking van ideologische grenzen tussen het westen en het oosten werd het intensiever. De basistheorieën van de westerse vertaalwetenschap zijn op dezelfde tijd in drie verschillende ruimtes ontstaan: in de Lage Landen, in het Midden-Europa en in Israël. Deze drie gebieden deelden multiculturele en multilinguale omstandigheden, dus ze waren vatbaar voor de formele en structuralistische methodes. De Belgische school van het vertalen concentreerde zich op de ruimere translatologie [...] het Israëlische centrum probeerde de problematiek van de taal en het vertalen te begrijpen via literatuur en dus als een deel in de literaire systeemtheorie. De Belgische en de Israëlische school hebben samengewerkt en overeengestemd in de uitgangspunten en in de theoretische richting. 16 Deze twee scholen van vertaalwetenschap worden door Vajdová in haar werkstuk over de vertaaltheorieën als twee de meest belangrijke beschouwd Israëlische school van het vertalen Het ontstaan van de Israëlische school van het vertalen is begonnen met het onderzoek naar moderne Israëlische literatuur aan de Universiteit in Tel Aviv in de jaren zeventig. Dit onderzoek stelde vast dat het grooste gedeelte van de Israëlische literatuur afkomstig is uit de vertalingen en ook dat de oorspronkelijke Hebreeuwse literatuur op verschillende plaatsen tot stand gekomen is. Toch maakte ze een deel van de Israëlische literatuur uit. 17 Daarom probeerde de Israëlische school een model van functioneren van de taal en de literatuur gebaseerd op de wederkerige interacties daarvan te vormen. De onderdelen zoals literaire werken of richtingen waren niet meer van belang. Wat er belang kreeg was een innerlijk verbonden en variabel complex van relaties en elementen dat de beweging integreerde, een systeem dus. 18 Zo is de polysysteemtheorie van Itamar Even-Zohar ontstaan. 15 Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p ibid. p ibid. p ibid. p

15 Polysysteemtheorie Polysysteemtheorie is een cultuurtheorie, 19 een cultureel-semiotische benadering van menselijke activiteit in het algemeen, niet alleen van vertaalactiviteiten. Een cultuurtheorie kan vertaalwetenschappers van dienst zijn voor het beschrijven van de vertalingen en van de vertaalactiviteiten als een culturele activiteit. Op zo n manier voegt de polysysteemtheorie vertaalactiviteiten toe binnen een socio-economische context. De polysysteemtheorie bekijkt alle vormen van menselijke activiteit als een vorm van verwerken, uitwisselen en opslaan van informatie, uitgedrukt in tekens, en cultuur als een web van functionele verbanden tussen verschillende tekensystemen, bijvoorbeeld het literaire systeem. 20 Een polysysteem-benadering van culturele fenomenen heeft een volgend voordeel. Artefacten worden niet meer op zich bekeken. In plaats daarvan worden de verbanden tussen de verschillende kunstvormen, hoe ze zich tot elkaar verhouden en hoe ze ontwikkelen, evenals hun relatie tot het grotere socio-economische geheel waarin ze geproduceerd worden onderzocht. De polysysteemtheorie noemt de cultuur een polysysteem omdat iedere cultuur, of ieder cultureel systeem uit subsystemen bestaat, bijvoorbeeld het economische systeem, het politieke systeem, het literaire systeem... Cultuur wordt in ruimelijke zin geïnterpreteerd, het begrip omvat niet enkel kunstuitingen. Systeem zelfs is een open historisch begrip. Dat wil zeggen dat een cultureel systeem nooit een gegeven is, het is veranderlijk 21 en er kunnen steeds nieuwe elementen toetreden en andere elementen kunnen als verouderd afgeschreven zijn. De polysysteemtheorie is niet alleen geïnteresseerd in de factoren die culturele systemen binnen één periode bepalen. Het is ook in de evolutie van culturele systemen, in hun diachrone karakter geïnteresseerd. Een cultureel systeem is heterogeen, dat wil zeggen dat het uit verschillende soorten elementen en verschillende lagen bestaat. Door de wisselwerking tussen deze elementen ontwikkelt het systeem. Een gedeelte van polysysteemtheorie is het model van het systeem-werken van de literatuur. Oorspronkelijk zou het voor het linguïstische onderzoek dienen omdat het gebaseerd op het bestuderen van de lagen van de taal en taalregisters werd. Later bleek het slechts bruikbaar te zijn voor de ruimere fenomenen, bijvoorbeeld voor de geschiedenis van literatuur, literatuurwetenschap of voor het bestuderen van sociale systemen. De vertaalactiviteiten werden niet apart bestudeerd 22 omdat ze als een concreet voorbeeld van de literaire beweging beschouwd werden en als een deel van een universele systeem dienden. 19 Aline Remael: Vertaalwetenschap. p Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p ibid. p ibid. p

16 De polysysteemtheorie van literatuur kan in enkele basispunten, die de constructiemomenten genoemd worden, samengevat worden. Het eerste constructiemoment is dat het systeem met behulp van de relaties tussen de elementen en functies daarvan georganiseerd wordt. Deze relaties en functies veranderen permanent. Het tweede constructiemoment is dat de basisrelaties een vorm van binaire opposities hebben. Het derde constructiemoment beschouwt dat de veranderingen zich in het systeem als een conflict of als een soort druk afspelen. Het vierde constructiemoment beweert dat een grotere aantal systemen een polysysteem vormt en dit polysysteem de grenzen van de taal, genres, kunst of cultuur overschrijdt. 23 De conceptie van polysysteem van Even-Zohar wordt op de relaties en functies tussen de elementen gebaseerd om de reële veranderlijkheid en veerkracht van het geheel en de elementen van het geheel te laten zien. Even-Zohar begrijpt het systeem als een web van relaties. Op de voorgrond plaatst hij de relaties en de functies van het fenomenen, niet het fenomenen zelf. Tijdens het bestuderen worden deze relaties, zogenaamde activiteiten, in hun wisselwerking bekeken en daardoor wordt het karakter van fenomenen bestudeerd. De elementen van het systeem verplaatsen zich, veranderen constant en hun eindvorm is het resultaat van dat veranderen en bewegen. Van belang is de functie van deze beweging, positie en relaties in het systeem. Alles in het systeem is veranderlijk 24 : de relaties, de hiërarchie, de functie, de activiteiten en eindelijk ook de vorm van het fenomenen. Polysysteem zelf is flexibel en variabel. Het word gevormd van de afzonderlijke systemen, die hiërarchisch geordend zijn, maar de relaties en posities ervan kunnen veranderd worden, precies zoals bij de elementen ervan. Deze relaties veronderstellen dat de systemen de oorspronkelijke polysystemen binnenkomen en verlaten zullen. Zo ontstaan de intrasysteemrelaties en intersysteemrelaties. 25 Bijvoorbeeld in het literaire polysysteem mengen zich op verschillende niveaus de andere systemen en dat betekent dat het vertalen een inkomst van een element vanuit een ander systeem is. Daardoor is een vertaling één van de vormen van intersysteemrelaties. De systeemordening kan op verschillende niveaus bestudeerd worden, bijvoorbeeld als het literair geheel (een moeilijker soort van polysysteem ), maar ook op het niveau van andere, makkelijkere soorten systemen (literaire werk, genre, stijl) Binaire opposities De kern van polysysteemtheorie zijn binaire opposities. [...] Ze vormen de relaties binnen het systeem en ze zijn ook aanwezig tijdens het veranderen van deze relaties en het veranderen van de onderdelen van het systeem Aline Remael: Vertaalwetenschap. p Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p Aline Remael: Vertaalwetenschap. p Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p

17 Vajdová onderscheidt drie basisopposities voor de polysysteemtheorie: gecanoniseerde en niet-gecanoniseerde, centrale en perifere, primaire en secundaire. 28 De oppositie tussen gecanoniseerde en niet-gecanoniseerde (in genre, vorm, norm, activiteit...) licht de oppositie tussen de hoge en de lage toe. 29 In de canon wordt een gecanoniseerd product als legitiem beoordeeld, in één gegeven tijd en één gegeven omgeving. Het proces van canonisatie gebeurt binnen het systeem niet op zichzelf. Een gegeven literair middel wordt gecanoniseerd als deze functie of eigenschap er toegeschreven wordt volgens de visies en normen van iemand. 30 De niet-gecanoniseerde activiteiten en producten staan tegenover de canon maar tegelijkertijd willen ze de positie van de gecanoniseerde krijgen. Binnen een systeem kunnen er meerdere dominante kringen van verschillende niveau coexisteren, zich veranderen en verplaatsen. De niet-gecanoniseerde activiteiten en modellen zijn niet dominant maar ze kunnen wel dominant worden als ze de overhand over de oorspronkelijke canon krijgen. 31 De polysystemen worden ingedeeld in het centrum en de periferie. Het centrum is een sterk gecanoniseerd repertoire van regels. De periferie is de tegenovergestelde, een vrij, variabel repertoire van regels. Het repertoire zijn de regels, die het ontstaan van de literaire teksten, de artefacten, de richtingen enzovoort leiden. Deze regels dienen om de normen van het centrum omtrent de waarde, de aestheticitiet, het literair zijn en het niveau van het centrum te behouden. Deze normen worden dominant in de literaire situatie. Tegenover het centrum staat de periferie. De normen van de periferie zijn niet gecanoniseerd en staan niet in de dominante positie en zijn ook niet zo sterk verbonden. De positie van het centrum tegenover de periferie is aan het veranderen vanwege de derde binaire oppositie, primaire versus secundaire activiteiten. De secundaire activiteiten behouden de status-quo bevestigen de structuur en de hiërarchie in het systeem. 32 Secundaire activiteiten leiden tot de consolidatie van de normen, maar later, als ze uitgeput worden, worden ze conservatief en niet effectief.in tegenstelling daartoe leiden de primaire activiteiten tot de ontbinding, de ontleding van de oorspronkelijke relaties, de functies, de groeperingen, de normen en daardoor ook de innovaties daarvan. Terwijl de secundaire activiteiten het gecanoniseerde centrum beheersen, ontstaan de primaire activiteiten en hun modellen in de perifere delen van het systeem. 33 Primaire activiteiten brengen de verandering naar het systeem mee. Ze vergroten en herstructueren het normenrepertoire en staan voor de innovatie, de creativiteit en de originaliteit. Later stoppen de oorspronkelijk primaire activiteiten innovatief resultaat mee te brengen en worden de canon, de conventies ibid., p ibid., p ibid., p ibid., p ibid., p ibid., p ibid., p. 19, 20 17

18 Conflicteren In het systeem ontstaat tussen het niveau van de gecanoniseerde en niet-gecanoniseerde activiteiten en modellen een soort van spanning. Om in de dominante kringen te grijpen produceren de primaire activiteiten de druk en veroorzaken de conflicten, waardoor de oorspronkelijke hiërarchieën verstoord worden. De verandering van de modellen en de normen is in de woorden van Even-Zohar een gevecht (struggle) Polysysteem en de vertaling De theorie van polysystemen is afkomstig van het idee dat de vertalingen uitgevoerd en ingevoerd kunnen zijn en de vertaling een vorm van import van culturele waarden of bezittingen naar het systeem is. 36 Volgens Vajdová, begreep Even-Zohar de vertaling als een algemeen verschijnsel, één van de gewone storingen van de grenzen van systemen van meerdere soorten literaturen of culturen. Een vertaling kan onderzocht worden als een gedeelte van verschillende systemen: als één afzonderlijk systeem (vertaalde literaire werk, vertaalliteratuur), in de relatie tot andere systemen (oorspronkelijke literatuur,vreemde literatuur, cultuur, sociologie) enzovoort. Als een afzonderlijk systeem heeft het eigen centrum en periferie, eigen primaire (innovatieve) en secundaire (consolidatie-) activiteiten. 37 Polysystem theory has been concerned with the causes and the effects of mainly literary translations, at the level of whole cultures rather than specific clients or readers. It has perhaps been most successful in outlining the various major socio-cultural forces that impinge upon a translator s textual choices, forces that exist mainly in the target culture but also include the client and aspects of the source text and culture. The starting point has been the target text itself, not the position of the translator. Toury has proposed two hypothetical laws (of interference and growing standardization), accompanied by a number of variants in empirically testable form. With respect to our three basic views of TS, polysystem theory represents a blend between literary studies and empirical science, but the latter approach has become more prominent in recent work. 38 Het vertalen is een secundaire activiteit omdat de vertaling het systeem door de periferie binnenkomt en omdat het sterk gecanoniseerde centrum van het literaire systeem de vertalingen niet nodig heeft. 39 Een vertaling is een vreemd element en alleen soms fungeert het als een innovatiemiddel. 35 Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p Aline Remael: Vertaalwetenschap. p ibid., p Andrew Chesterman: What constitutes progress in Translation Studies?, in Översättning och tolkning. Rapport från ASLA:s höstsymposium, Stockholm, 5-6 november online 39 ibid., p

19 In any case, as the translation activity partivates, whend it assumes a primary question, in the process of creating new models, the translator s main concern is not to look for ready-made models in his home stock, into which the original text should be transferable; instead he is prepared to violate the home conventions. 40 In het geval van innovatie is dat de vertaalliteratuur een functie is gegeven van een primaire activiteit en deel neemt aan het proces van het veranderen van de canon van het centrum en het verschil tussen de vertaalliteratuur en de oorspronkelijke literatuur in het systeem verdwijnt. Dan wordt de vertaling meer als de oorspronkelijke creatie waargenomen. Dit fenomeen komt volgens Even-Zohar alleen onder sommige omstandigheden voor. 41 De eerste omstandigheid is dat het polysysteem nog niet afgerond is, dus de ontvangstliteratuur is jong (literatuur van de zogenaamde jonge volkeren en staten). De tweede omstandigheid voorkomt als de ontvangstliteratuur de literatuur van de periferie of zwak is (bijvoorbeeld in het geheel van Asiatische literatuur). De derde situatie komt tot stand als de ontvangstliteratuur in de nood van nieuwe modellen of oplossingen zit. Dit is volgens Even-Zohar kenmerkend voor het voorkomen van zogenaamde vacua. Het vacuüm ontstaat op het moment wanneer het systeem beseft dat het iets nodigs heeft, wat het systeem niet kan realiseren (poëtica, techniek, dichterlijk middel). Vacuüm zelf definiërt het ontvangstsysteem. 42 Volgens Vajdová is dit het bewijs dat de vertaalliteratuur nooit helemaal primair of helemaal secundair systeem kan zijn. Sommige delen van vertaalliteratuur doen de primaire, sommige delen doen de secundaire activiteiten voor. Welke positie zal de vertaalliteratuur nemen in het literatuursysteem hangt volgens theoretici vanuit het statuut [in het ontvangssysteem]van de vertaling af. 43 In de open onvangstsystemen krijgt de vertaling een innovatieve functie. Daarentegen in de conservatieve systemen krijgt de vertaling een secundaire positie. Daarom bewijst Even-Zohar dat het verschil tussen origineel en vertaald hangt van de functie af die de vertaling op gegeven moment in gegeven positie krijgt. 44 Als de vertaling de primaire functie afspeelt nadert het tot de originele werk. Dan [...]kunnen de vertalers onder het voorwendsel van een vertaling de grenzen van de ontvangsttaal en de ontvangstpoëtica overschrijden. Samen met de nieuwe trend in het literatuursysteem verspreidt zich ook de vertaalcode en het vertalen wordt meer flexibel. 45 Omgekeerd geldt dat in een conservatief systeem de innovatieve functie van de vertaling onderdrukt wordt vanwege de onmogelijkheid van de verandering binnen het conservatieve systeem Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories. p ibid., p. 21, ibid., p Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p ibid. p Adequacy: In terms of functional approaches to translation, adequacy (German: Adäquatheit ) is used to describe the appropriateness of a translated text for the communicative purpose defined in translation brief. Adequacy is thus a dynamic concept related to the process of translational action. (Christiane Nord: Translating as s Purposeful Activity: Functionalist Approaches Explained. p. 112), zie scriptie pg Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p

20 Descriptieve vertaalwetenschap van Gideon Toury Gideon Toury is de opvolger van Itamar Even-Zohar op het veld van polysysteemtheorie, maar hij heeft deze theorie met de betrekking tot de vertaling nog verder uitgewerkt in de samenwerking met de Belgische en Nederlandse school. Hij nam afstand van de oorspronkelijke studies van de vertaling, die de importactiviteiten van de vertaling vanuit het standpunt van de uitvoerende literatuur besproken. 47 Hij maakte ook het onderscheid tussen het vertalen als activiteit, de vertaalbaarheid als principe en de vertaling zelf. Toury gelooft dat het mogelijk is, op basis van descriptieve studies, vertaalwetten te formuleren die vergelijkbaar zouden zijn met de natuurwetten uit de positieve wetenschappen. De studie van de vertaalnormen zou hierin de eerste stap zijn. 48 Volgens hem botsen in de cultuur met elkaar tegenovergestelde of verwante normen, waardoor ze stabieler worden. De vertaling is ook een herhaalde activiteit. Op basis daarvan formuleerde hij de normen, die het vertaalprocedé leiden. Die heeft hij in drie groepen ingedeeld: de preliminaire normen, de initiale normen en de operationele normen. 49 De initiale normen beïnvloeden de onderliggende logica van de vertaling en de beslissingen op het lagere niveau. Anderzijds is vertalen een complexe activiteit, dus het is zeker niet uitgesloten dat een vertaler op één of ander niveau zal van zijn beslissingspatroon moeten afwijken. De preliminaire normen hebben te maken met de vertaalpolitiek en vertaaltradities van culturen. Vertaalpolitiek verwijst naar de factoren die bepalen welke teksttypes of zelfs teksten er überhaupt vertaald en ingevoerd worden naar een bepaalde cultuur. Vertaaltradities verwijzen naar de graad van tolerantie ten opzichte van bijvoorbeeld van indirecte vertalingen binnen een bepaalde cultuur. De preliminaire normen zijn dus door de instellingen en het land van de doelliteratuur gesteld. De operationele normen zijn de regels waar de vertaler zich aan houdt tijdens het vertalen zelf. Deze normen bepalen de equivalentierelaties die tussen de bron- en de doeltekst zullen bestaan, op alle niveaus, inclusief wat onveranderd blijft. Operationele normen vormen een soort vertaalmodel dat enerzijds beperkingen oplegt en anderzijds de oplossingen biedt. En dat hetzij adequate, hetzij acceptabele vertalingen produceert, of een tussenvorm. 50 Toury heeft de systeemtheorie verder gebracht met zijn descriptieve (het zoeken van de algemeen geldige normen) invalshoek. Hij heeft verder ook naar de flexibele relatie tussen het origineel en de vertaling verwezen. Een andere bevinding van hem is het feit dat het voor het bestuderen van de vertaling het origineel niet van belang is omdat het origineel tot een ander systeem behoort en dit systeem zich van de ontvangssysteem verschilt. 47 Libuša Vajdová: Teória polysystémov a preklad, in Myslenie o preklade, p ibid. p Edwin Gentzler: Contemporary Translation Theories. p ibid. p