Figuur 2 De relatie tussen onderwijs en de beroepsrol; in competenties komt vraag en aanbod bij elkaar.

Transcriptie

1 Het overbruggen van verschillen Door: Frans Rip (Wageningen Universiteit), Ronald Boertje (Hogeschool Larenstein), en Erik Meyles (Van Hall Instituut). fig. 1 Elke onderwijsinstelling geeft geoinformatie onderwijs op z'n eigen manier. Samenwerking vergt afstemming. beschrijven. Aanleiding Wageningen Universiteit organiseert regelmatig projecten om het doorstromen van kennis naar het hoger beroepsonderwijs te stimuleren. De editie 2004 van dit Plan Dienstverlening omvatte een project voor het harmoniseren van competenties op het gebied van geo-informatie (GI) tussen WO en HBO. Aan het project deden, naast Wageningen Universiteit ook het Van Hall Instituut, Hogeschool Larenstein en Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten mee. Aanleiding voor het project was, dat de opleidingen allen bezig zijn met het formuleren van competenties ten behoeve van de accreditatie van de opleidingen. Ze doen dat echter voor zichzelf. Enige samenwerking is dus geen overbodige luxe. Een andere belangrijke aanleiding is dat door een breed gehanteerde terminologie met betrekking tot de GI-competenties van werknemers het voor werkgevers gemakkelijker wordt om advertenties te formuleren en kandidaten te beoordelen. Competenties: ook nuttig voor anderen Het GI-onderwijs leidt op voor het kunnen omgaan met geo-informatie. Maar hoe omschrijf je wat afgestudeerden kunnen? En: werkgevers zoeken werknemers die in hun organisatie een bepaalde rol kunnen vervullen. Hoe omschrijven ze wat ze zoeken? Tot op heden bedenkt iedere organisatie zijn eigen oplossing, en is er weinig afstemming in terminologie. Het gebruik van eenduidige competenties zou dat kunnen verbeteren. Opleidingen brengen competenties aan bij studenten in de vorm van Kennis, Vaardigheden en Houding (KVH). Werkgevers verlangen van hun medewerkers de competentie om een rol in de organisatie te spelen. Figuur 2 De relatie tussen onderwijs en de beroepsrol; in competenties komt vraag en aanbod bij elkaar. In dit artikel wordt verslag gedaan van een eerste poging om GI-competenties onder woorden te brengen op een manier die zowel bruikbaar is voor opleidingen als voor werkgevers. Het is een belangrijke stap in de ontwikkelingen van een standaard die de doorstromings- en de uitwisselingsmogelijkheden van studenten verbetert en werkgevers een duidelijker beeld geeft van wat sollicitanten kunnen bieden 1

2 Naar een gezamenlijke taal De individuele instellingen begonnen met het verzamelen van meningen over kennis, vaardigheden en houding voor elk van de 9 opleidingen waarbinnen GI een rol speelt. Daarna werden de gegevens gecombineerd en is de gezamenlijk te gebruiken centrale set gedefinieerd. Er zijn verschillende vertrekpunten gehanteerd om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen van de GI competenties. Zo werden discussies gevoerd rond thema s kennis, vaardigheden, houding, rollen, producten, competentieniveaus, vakgebied en niet-gi-specifieke competenties. Daarnaast is er een GI processchema ontwikkeld dat fungeerde als discussiestuk tijdens de workshops en als referentie bouwwerk voor de volledigheid van de activiteiten in het GI werkveld. Ook zijn tussentijds resultaten afgestemd met een klankbordgroep uit het werkveld, die bestond uit de Adviesdienst Geo-informatie en ICT van Rijkswaterstaat, het Landbouw Economisch Instituut, ingenieursbureau Witteveen & Bos en de leerstoelgroep Geo-Informatie en Remote Sensing van Wageningen Universiteit. Tenslotte zal, bij wijze van eerste toetsing van de bruikbaarheid van de resultaten, gekeken worden hoe onderwijs in het fenomeen Mobiel GIS met deze gemeenschappelijke taal valt te beschrijven. Bij het schrijven van dit stuk waren daarover nog geen uitkomsten beschikbaar, zodat dit hier verder buiten beschouwing blijft. Fase 1: Verzamelen en aggregeren Om te beginnen werd er een overzicht opgesteld van de huidige competenties bij de verschillende organisaties. Voor elke opleiding waar GI een rol in speelt werd een competentielijst op papier gezet. Daarbij bleek dat de stand van zaken en de wijze van aanpak nogal verschillen per instelling. In sommige gevallen was al een competentielijst aanwezig. Bij andere instellingen werd een lijst gegenereerd uit het bestaande onderwijs. Deze uitkomsten zijn samengevoegd tot een kernset van 9 GIcompetenties, die acceptabel waren voor alle projectdeelnemers. Vervolgens is per competentie geformuleerd welke Kennis- Vaardigheids- en Houdings-componenten erbij horen. Daarnaast werd een overzicht van mogelijke GI-beroepsrollen opgebouwd: wat doen mensen met GIcompetenties eigenlijk? Deze werd gegenereerd uit een grote database met GI-vacatureteksten die beschikbaar is bij het Van Hall Instituut. Er werden in totaal ongeveer 16 rollen gedefinieerd. Ook is een lijst opgesteld van typische GI-producten. Hierbij zijn kaarten en datasets natuurlijk sprekende voorbeelden, maar er kan ook gedacht worden aan werkprocessen of stroomdiagrammen. Op grond van deze drie resultaten werden de uiteindelijke GI-competenties vastgelegd. Hierbij werd een standaardformaat gebruikt: de competentiekaart.. Tabel 1 toont de structuur van zo n competentiekaart. Definitie: Rollen (waarvoor deze competentie van toepassing is): Niveau Kennis Vaardigheden Houding Tabel 1: de structuur van een competentiekaart De resulterende competenties en hun omschrijvingen zijn op het moment van schrijven- de volgende: * Geografisch inzicht: Het vermogen om wat je in je omgeving ziet een plaats te geven t.o.v. het aardoppervlak. De elementen die in de omgeving voorkomen in hun onderlinge verhouding kunnen zien. * Visualisatie en communicatie: Het bevragen, begrijpen en overbrengen van een ruimtelijke boodschap op een manier die overkomt bij de toehoorder/aanschouwer door een betrouwbare presentatie en een toelichting (ruimtelijk, schriftelijk of mondeling). * Ruimtelijke analyse: Het gebruik van ruimtelijke data en modellen voor het combineren en integreren van data tot informatie. * Gebruik van GI binnen werkprocessen / organisaties: De toepassing van GI binnen een breder werkproces. Weten waar in het werkproces GI kan worden gebruikt en wat de toepassing hiervan voor consequenties heeft voor (werkprocessen, kennisdeling, financiën van) de organisatie. * Geodatasets maken: Inwinnen van geografische gegevens, eventueel herhaaldelijk, uit de fysieke werkelijkheid of uit afgeleide bronnen, vervolgens de dataset tot één geheel maken en vastleggen in een door anderen te gebruiken bestand. 2

3 * Beheer: In ontvangst nemen, bewaren, verstrekken en het ondersteunen van gebruik van datasets (incl. metadata) en selecties daaruit, toepassings-software en apparatuur gebruik in het GI-werkproces. * Applicatie- en modelbouw en ontwikkeling: GI-software ontwerpen en ontwikkelen die aansluit bij de wensen van de gebruiker Tijdens deze eerste fase is ook een model opgebouwd dat het gehele GI-werkproces beschrijft (figuur 3). Dit model bevat op een vrij hoog abstractieniveau alle werkzaamheden rond geografische gegevens, van data-inwinning tot GI-product. Deze werkzaamheden zijn ondergebracht in 8 handelingsgroepen, zoals inwinning, analyse of softwareontwikkeling. Zo n handelingsgroep hebben we activiteit genoemd. Een combinatie van activiteiten vormt een (gedeeltelijk) werkproces, en zou de invulling van een GI-rol kunnen zijn. Hoe die koppeling precies ligt zal echter zeker variëren per organisatie. Figuur 3: het GI-procesmodel in schema. Iedere activiteit wordt aangestuurd door een vraag en levert een product (eventueel in meervoud) dat opgenomen kan worden als invoer in een andere activiteit. Het resultaat van Fase 1 bestaat dus enerzijds uit voor ieder acceptabele sets van rollen, competenties en producten, en daarnaast uit een model van het GI-proces. Fase 2: Terugkoppelen Met behulp van de resultaten uit Fase 1 kunnen de eigenschappen van de aparte opleidingen worden beschreven. Daartoe werd een vragenformulier gemaakt over de herkenbaarheid van de centraal gedefinieerde GI-competenties en een invulmatrix van de GI-rollen. Daarmee werd per opleiding gevraagd naar de hoeveelheid aandacht die iedere opleiding geeft aan de rollen en de gi-activiteiten uit het processchema (zie matrixtabel 2). 3

4 Deze matrix is ook voorgelegd aan de leden van de klankbordgroep, zodat hun uitkomsten vergeleken konden worden met die van het agrarisch onderwijs. Daarnaast was het mogelijk, dat hiermee vanuit het werkveld suggesties zouden voortkomen voor aanvulling van de rollen en de activiteiten. Opleiding:... Rollen (1 dec. 2004) Activiteiten in het GI-proces Data inwinning Ingewonnen data bewerken Hanteerbaar maken datasets Beheer en vraagacceptatie Bevragen en Analyseren Applicatie ontwerp Raadpleger 6 Pakketgebruiker 6 Programmeur 6 Analist 6 Invoerder 6 Vormgever/cartograaf 6 Applicatiebeheerder 6 Databeheerder 6 Coordinator/manager 6 Applicatieontwerper 6 Onderzoeker 6 Docent 6 Adviseur 6 Data-inwinner 6 Leverancier (data, software) 6 Programmeren Presenteren tot =6 gewicht (1, 2 of 3) Tabel 2: Invulmatrix GI-rollen en GI-activiteiten. De invullers geven per opleiding aan hoeveel gewicht ze toekennen aan een bepaalde beroepsrol (op een schaal van 1 tot 3). Per rol verdelen ze 6 punten over de GI-activiteiten die daarin volgens hen het belangrijkst zijn. Fase 3: Verwerken van resultaten Het resulterende overzicht biedt de mogelijkheid om GI-rollen te beschrijven. Elke individuele rol kan apart worden uitgelicht en de individuele activiteiten daarbinnen zijn zichtbaar in hun onderlinge verhouding. Daarmee wordt het profiel van een rol duidelijk. Daarnaast kan het GI-procesmodel worden gebruikt om te zien of er met alle rollen een compleet beeld is samengesteld, en of er eventueel overlap is of dat er gaten vallen. Een voorlopige conclusie hierin is, dat studenten die willen overstappen van HBO naar WO met overlap worden geconfronteerd. Een andere mogelijkheid is om voor elke activiteit in het GI-processchema een competentieprofiel op te stellen, bestaande uit de elementen Kennis, Vaardigheden en Houding, elk in een bepaalde dosering. Vraag daarbij is, welke competenties iemand moet hebben die de desbetreffende activiteit uitvoert, en op welk niveau. Met de ingevulde matrices kan op een standaardmanier de GI-identiteit van elke opleiding gevisualiseerd worden. Een manier om dat te doen is met behulp van de radargrafiek zoals Microsoft s Excel die biedt. Per opleiding kan een grafische weergave worden gemaakt, die we aandachtsroos hebben genoemd (zie figuur 4). 4

5 figuur 4: de aandachtsroos voor de Master of Geo-information opleiding bij Wageningen Universiteit. Een wat geografischer manier om de resultaten te visualiseren is het relatie-landschap. Sommige GI-activiteiten (processtappen) en GI-rollen hebben een hoge waarde gekregen omdat men de rol belangrijk vindt of omdat men vindt dat een rol vooral door een bepaalde activiteit wordt invuld. Door deze regels en kolommen in de matrix te clusteren, ontstaat een soort hoogte matrix, waarvan een 2,5 D afbeelding gemaakt kan worden (zie figuur 6). Figuur 6: Relatielandschap van gi-activiteiten en gi-rollen binnen de aan het project deelnemende opleidingen. De rollen van analyst, data-inwinner en raadpleger scoren hierin hoog op de activiteiten bevragen en analyseren, data-inwinning en presenteren. Ze scoren relatief laag op de activiteit programmeren. De pakketgebruiker wordt vooral getraind in presenteren en weet veel minder van databeheer en programmeren. De gemeenschappelijke taal De competenties zijn beschreven als een combinatie van kennis, vaardigheden en houding die nodig is om met succes activiteiten uit te voeren in de geo-informatie voorziening, oftewel het proces van GIvraag naar GI-product. De processtappen, of activiteiten, zullen herkenbaar zijn in verschillende organisaties die met geoinformatie werken, want ze zijn generiek. Ook al zijn sommige processen wellicht gegroepeerd tot het takenpakket van één functie of beroepsrol. In dat opzicht kan het schema helpen om taken en de aansluiting tussen taken beter te omschrijven. We denken hiermee een basis te hebben gelegd voor een gemeenschappelijke taal voor de beschrijving van GI-competenties. Conclusie 5

6 In het 2004 en 2005 hebben 4 instellingen voor agrarisch hoger onderwijs zich ingespannen om eenduidig de competenties te beschrijven die studenten op het gebied van geo-informatica bijgebracht worden. Om spraakverwarring door verschil in begripsdefinitie te voorkomen heeft er afstemming plaatsgevonden in de omschrijving van competenties, organisatorische rollen en beroepsproducten. Daarbij is een GI processchema opgesteld dat diende als gemeenschappelijke ruggengraat voor de formulering ervan. Het GI-procesmodel met de generieke processtappen (activiteiten) is een handig hulpmiddel in de vertaalslag van rollen, producten en competenties tussen opleidingen en instellingen. Door een activiteit te kiezen, of een combinatie ervan, kan er een competentieprofiel specifiek voor een bepaalde rol, worden samengesteld. Het model is daarom in principe ook geschikt voor werkgevers om in kaart te brengen wat hun personeel kan, en welke kennis nog ontbreekt in de organisatie. Binnen dit project kan het model gebruikt worden om gaten in de verschillende curricula te identificeren, als dit gecombineerd wordt met kennis over in wat voor soort banen studenten na hun studie terechtkomen. Het gebruik van deze gemeenschappelijke taal geeft meer inzicht in opleidingspecifieke accentverschillen. De hoop is dat hierdoor de onderlinge communicatie tussen gi-opleidingsinstellingen verbetert, evenals naar het werkveld. Voor de studenten zal het duidelijker worden hoe de ene opleiding op de andere aansluit. In de toekomst kunnen de gedefinieerde competenties gecombineerd worden met de huidige eindtermen en leerdoelen op vak- of moduleniveau bij onderwijsinstellingen om eventueel ontbrekende onderdelen te identificeren. De competentiekaarten kunnen ook door andere instellingen worden gebruikt, als zij zelf de vertaalslag kunnen maken naar hun eigen GI-competenties. De omschrijving van de competenties lijkt breder toepasbaar. De aandachtsrozen en het proces-rollen landschap zijn pogingen om tussenresultaten in beeld te brengen en kunnen niet gezien worden als definitieve conclusies. Daarvoor is dit teveel een eerste poging van een klein gezelschap. Wel geeft de methode handvaten om verschillen tussen opleidingen in beeld te brengen. Bedankt De auteurs bedanken de overige betrokkenen bij het project voor hun bijdragen. Dat waren: Van Hall Instituut: Marien de Bakker; Wageningen Universiteit: Gerrit Epema; Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten: Maartje Lof en Dirk Boerhoop; Larenstein: Freek Vos en de overige 6 GI-docenten. Referenties Meyles, E.W., Rip F., Bakker, M. de, Epema, G.F., 2005: Do we speak each others Language? A methodology for developing generic GI-competencies. 8 th AGILE Conference on Geographic Information Science, 26 th -28 th May, Estoril, Portugal Meyles, E., Bakker, M. de, 2003: Werkveld en onderwijs kleuren geo-functies markant anders in. VImatrix juni 2003 no. 80 6