3.5.5 Speciale voorvoegsels

Transcriptie

1 3.5.5 Speciale voorvoegsels We schrijven een streepje in samenstellingen die beginnen met adjunct-, aspirant-, assistent-, bijna-, chef-, collega-, ex-, interim-, kandidaat-, leerling-, meester-, niet-, non-, oud-, Sint- of substituut-, mits deze woorden een nadere kwalificatie geven van wat in het tweede deel genoemd wordt. > > adjunct-directeur > > aspirant-koper > > assistent-resident > > bijna-botsing > > chef-kok > > collega-bankier > > ex-geliefde > > interim-voorzitter > > kandidaat-notaris > > leerling-fietsenmaker > > meester-glasblazer > > niet-roker > > non-agressie > > oud-leerling > > Sint-Franciscus > > substituut-officier Let op: na meester schrijven we alleen een streepje als het betekent: de belangrijkste, de eerste van de genoemde beroepsgroep. Als meester betekent: iemand die zeer bedreven is in het genoemde, komt er geen streepje. Vergelijk: > > meester-opzichter > > meesteroplichter Let op: we schrijven geen streepje in: > > interimkantoor [ uitzendbureau ] > > kandidaatstelling > > leerlingvolgsysteem > > oudoom want hier geeft het eerste deel geen nadere kwalificatie van het tweede deel. Vraag Wat is juist: vicevoorzitter of vice-voorzitter? Antwoord Juist is: vicevoorzitter. Uitleg Vicevoorzitter is een gewone samenstelling, die we als één woord schrijven. Weliswaar is er een rijtje voorvoegsels zoals adjunct-, ex- en interim- die een streepje opleveren als ze worden gebruikt in een samenstelling, maar vice (en ook bv. semi) hoort daar niet bij. 45

2 3.5.6 Speciale achtervoegsels We schrijven een streepje in bepaalde samenstellingen die eindigen op: -fiscaal, -generaal, -testamentair en -verbaal. Voorwaarde is dat het tweede deel van de samenstelling het eerste deel nader kwalificeert. > > advocaat-fiscaal > > advocaat-generaal > > executeur-testamentair > > gouverneur-generaal > > proces-verbaal Een opvallend kenmerk van deze groep woorden is dat in het meervoud het eerste woorddeel de meervoudsuitgang krijgt: advocaten-fiscaal, gouverneurs-generaal. Zie Let op: we schrijven geen streepje in: > > brigadegeneraal > > parafiscaal want hier geeft het tweede deel geen nadere kwalificatie van het eerste deel. fkabinet-kok f We schrijven een streepje in samenstellingen die beginnen met woorden als regering, commissie, rapport, wet, werkgroep, affaire enz., gevolgd door een naam. > > kabinet-rutte-verhagen > > regering-den Uyl > > proces-dutroux > > rapport-donner > > werkgroep-visser > > zaak-wilders Woordgroepen met streepjes Bepaalde woordgroepen komen zo vaak voor dat ze een eigen betekenis zijn gaan ontwikkelen. Een voorbeeld in het Nederlands is kruidje-roer-mij-niet. Opvallend vaak hebben zulke verzelfstandigde woordgroepen de vorm van een gebod. Verzelfstandigde woordgroepen van het type kruidje-roer-mij-niet schrijven we met streepjes tussen de woorden. 46

3 > > blijf-van-mijn-lijf > > doe-het-zelf > > half-om-half > > jan-van-gent > > juffertje-in- t-groen > > lach-of-ik-schiet > > lelietje-van-dalen > > spring-in- t-veld > > staakt-het-vuren > > vergeet-mij-nietje Wanneer achter zo n verzelfstandigde woordgroep nog een zelfstandig naamwoord komt, schrijven we dat eraan vast: > > blijf-van-mijn-lijfhuis > > doe-het-zelfzaak > > lach-of-ik-schietshow Woorden in zelfnoemfunctie Van een woord in zelfnoemfunctie spreken we als een woord naar zichzelf verwijst. Dat is bijvoorbeeld het geval in het woord fiets. Fiets wordt hier in zelfnoemfunctie gebruikt. Samenstellingen met een woord in zelfnoemfunctie krijgen een streepje. > > het-woord > > ik-roman > > ja-stem > > jij-bak > > jij-vorm > > nee-uitslag > > wij-gevoel Facultatief streepje In de voorgaande paragrafen zijn verschillende soorten samenstellingen besproken die altijd met een streepje moeten worden geschreven. Maar ook als zo n streepje niet verplicht is, is het soms handig om het toch te schrijven. Dat mag altijd. Als een woord onleesbaar dreigt te worden, is het zelfs beter om zo n facultatief streepje te zetten. 47

4 volgens de regel donkergeleochtendurineklachten glijijzer prefabelementen putoptie socialezekerheidsstelsel vliegendeteringepidemie met facultatief streepje donkergele-ochtendurineklachten glij-ijzer prefab-elementen put-optie sociale-zekerheidsstelsel vliegende-teringepidemie 3.6 Streepje of trema? Welk scheidingsteken? Een speciaal probleem doet zich voor als in een woord twee of meer klinkers op elkaar volgen. Soms vormen zulke klinkers samen één klank (bv. in ruisen, zee of knielen), maar in andere gevallen moeten ze juist niet samen als één klank worden uitgesproken: ruïne, zee-egel, knieën). Zoals uit bovenstaande voorbeelden blijkt, bestaan er twee tekens om klinkercombinaties te scheiden en zo te voorkomen dat ze onbedoeld als één klank worden gelezen: het trema; het streepje. Om het onbedoeld samen lezen van klinkers te voorkomen, gebruiken we een streepje in samenstellingen en een trema in andere woorden. Een samenstelling is een woord dat: uit meerdere delen bestaat en waarvan de samenstellende delen elk ook los een bestaand woord vormen. Ook voorvoegselachtige woorddelen als anti-, contra-, pro- en pseudo- worden als los bestaande woorden beschouwd. Woorden als antivoetbal en pseudogeleerde beschouwen we in wat volgt dus ook als samenstellingen. Samenstelling, dus streepje anti-intellectueel bio-energie menu-idee na-apen politie-inspecteur zee-egel Geen samenstelling, dus trema beëindigen druïde geëvenaard poëet ruïne smeuïg Let op: beëindigen, geëvenaard en smeuïg zijn geen samenstellingen. Ze bestaan weliswaar uit meerdere delen, maar die delen komen niet allemaal los voor als bestaand woord. Be-, ge- en -ig zijn immers geen woorden met zelfstandige betekenis. 48

5 Taalhandboek Gebruiksaanwijzing van de Nederlandse spelling Goed spellen is belangrijk. Of je nu solliciteert of een notitie maakt, als je schrijft wil je dat correct doen. Wat je schrijft, is immers je visitekaartje? Een tekst die wemelt van de spelfouten wordt niet serieus genomen. Goed spellen is soms knap lastig. Is het nu word jij of wordt jij? Schrijf je ervan uitgaan, ervanuit gaan of er vanuit gaan? Is het te allen tijde, ten allen tijde of nog weer iets anders? En hoe zat het ook alweer met het woord panne(n)koek? Hoort die tussen-n daar nou wel of niet in? In dit boek worden de meest uiteenlopende spelling kwesties behandeld. Je vindt hier niet alleen het antwoord op de vraag hoe het moet, maar we vertellen er ook steeds bij waaróm dat zo is. De regels van de Nederlandse spelling zijn niet altijd makkelijk, maar logisch zijn ze wel. Als je die regels eenmaal kent, kun je ze voortaan zelf toepassen. Taalhandboek spelling spelling Taalhandboek spelling Gebruiksaanwijzing van de Nederlandse spelling Een betrouwbare vraagbaak Z eer uitgebreid: antwoord op alle denkbare spellingvragen E envoudig zoeken en snel vinden Toegankelijk: luchtig geschreven en fris vormgegeven M et uitgebreide index E en nuttige aanvulling op je woordenboeken Wat vind je in dit boek? A lles over werkwoordspelling (er wordt beweerd) Los of vast of een streepje (zo-even vlakbij wezen gitaar spelen) Hoofdletter of kleine letter (Pinksteren valt na sint-juttemis) D e altijd lastige tussen-n (hordeloop en koninginnenrit) H et gebruik van accenten (tête-à-tête met maîtresse) D e spelling van afkortingen (vrijdag a.s. terugbellen a.u.b.) Aardrijkskundige namen (ga je naar Peking of naar Beijing?) H et afbreken van woorden (een buite-nissig sla-tje)... en nog veel meer! De inhoud van dit boek is ontleend aan het eerder verschenen Van Dale Taalhandboek Nederlands. VANDALE9518-Taalhandboek SPELLING.indd :31