Voeding bij hartfalen

Transcriptie

1 Voeding bij hartfalen 1

2 Naam : Datum : Diëtist : Specialist : Diëtetiek (0223)

3 Inhoud pag. Het hart in optimale conditie houden...3 Vochtbeperking...5 Natriumbeperking...7 Basisregels...8 Voedingsmiddelen met minder zout...9 Andere soorten zout...9 Kruiden en specerijen...10 Niet of zo min mogelijk eten...11 Wat kunt u gewoon blijven eten...12 Buiten de deur eten...13 De Eettabel...13 Meer informatie...13 Bijlage 1: Richtlijnen basisvoeding...14 Bijlage 2: Recepten...15 Bijlage 3: Verschil in natriumgebruik in een dagmenu

4 Het hart in optimale conditie houden De behandeling van hartfalen bestaat uit een aantal onderdelen, waaronder medicatie. Zelf kunt u ook wat doen om uw hart zo lang mogelijk in goede conditie te houden zoals stoppen met roken, voldoende bewegen en stress verminderen. Maar wat is de rol van voeding en uw gewicht bij hartfalen? In deze brochure leest u hier meer over. Gezond lichaamsgewicht Een goed lichaamsgewicht is van groot belang voor patiënten met hartfalen. Als u te zwaar bent leidt dit tot extra belasting voor uw hart. Daarentegen is het ook niet goed als u te licht bent omdat dit ten koste gaat van uw conditie en spiermassa, het hart is immers ook een spier. Wilt u weten of u een goed gewicht heeft, vraag dit aan de diëtist. Lichaamsgewicht bij hartfalen Als u hartfalen heeft zegt uw lichaamsgewicht iets over de hoeveelheid vocht die uw lichaam vasthoudt. Neemt het gewicht in korte tijd af dan bent u waarschijnlijk vocht kwijtgeraakt. Als uw gewicht in korte tijd toeneemt houdt u waarschijnlijk vocht vast, bijvoorbeeld in uw voeten of achter uw longen. Van vocht achter uw longen kunt u benauwd worden. Om na te gaan of u vocht vasthoudt, is het belangrijk dat u zich regelmatig weegt. Uw cardioloog of hartfalenverpleegkundige adviseert hierover. Het is van belang dat u zich zoveel mogelijk onder dezelfde omstandigheden weegt (steeds op hetzelfde tijdstip van de dag en met dezelfde kleding). Het is verstandig uw gewicht te noteren zodat u de metingen van meerdere dagen met elkaar kunt vergelijken. Indien u vocht vast houdt is het goed te weten dat daar vaak een verminderde eetlust bij komt kijken. Dit kan ervoor zorgen dat u afvalt maar dat is aan uw gewicht niet te zien omdat u vocht vast houdt. Als u onbedoeld afvalt gaat dit altijd ten koste van de spiermassa. Het is dus goed om uw arts op de hoogte te stellen als u een verminderde eetlust heeft zodat hij de diëtist kan inschakelen. 4

5 Voeding bij hartfalen Gezonde voeding is belangrijk om uw conditie zo goed mogelijk te houden of te krijgen. Een vocht- en natriumbeperking is een standaard onderdeel van de behandeling bij hartfalen. Vochtinname beperken Bij hartfalen is het verstandig de hoeveelheid vocht per dag te beperken. Uw hart kan grote hoeveelheden vocht namelijk niet weg pompen waardoor bij een grote inname aan vocht en zout het lichaam vocht gaat vasthouden. Natrium of zout minderen Door uw hartfalen kunt u grote hoeveelheden natrium niet goed verwerken. Natrium is een onderdeel van zout dat vocht aantrekt in het lichaam. wanneer u teveel zout binnen krijgt kan uw lichaam vocht vasthouden waardoor het hart overbelast raakt. 5

6 Vocht beperking Bij hartfalen is de pompkracht van het hart verminderd. Het hart is dan onvoldoende in staat om het bloed door het lichaam te pompen. Hierdoor kan het lichaam vocht vasthouden, waardoor u snel benauwd en moe wordt. Bij hartfalen adviseert de arts meestal de hoeveelheid vocht te beperken tot 1,5 liter per dag om de werking van de medicijnen te ondersteunen. Dit is ook gelijk de minimale hoeveelheid aan vocht die we nodig hebben om de nieren goed te laten werken en afvalstoffen van o.a. medicijnen uit het lichaam te verwijderen. Wanneer het overtollige vocht uit het lichaam is (door middel van plasmedicatie) adviseren wij om maximaal 2 liter aan vocht per dag binnen te krijgen. Als uw arts een andere hoeveelheid als vochtbeperking geeft gaat dit boven de algemene regels. Onder vocht wordt verstaan: - dranken, zoals water, thee, koffie, melk, limonade en frisdrank; - vloeibare voedingsmiddelen zoals soep, pap, vla, yoghurt, appelmoes en ijs; - vaste voedingsmiddelen zoals vlees, groente, aardappelen en fruit. Hoe weet u hoeveel u precies drinkt per dag? Het is raadzaam om thuis de inhoud van kopjes, glazen en schaaltjes te meten in een maatbeker om een indruk te krijgen van de inhoudsmaat. Houd eens een aantal dagen bij hoeveel u drinkt op een dag en schrijf dit voor u zelf op. Ook vloeibare voedingsmiddelen zoals soep, appelmoes en vla dienen meegerekend te worden. Als u meer dan 1 portie fruit gebruikt, reken dan 100 ml vocht per extra portie fruit (het eerste stuk fruit is gratis ). De gemiddelde inhoudsmaten 1 kopje... = 125 ml 1 glas of beker... = 150 ml 1 mok... = 200 ml 1 schaaltje... = 150 ml 1 kop soep... = 150 ml Flesjes en blikjes kunnen verschillende inhoudsmaten hebben. Dit staat op de verpakking. 6

7 Vochtverlies Vochtverlies vindt plaats via de huid (transpiratie), urine, ontlasting en adem. Bij diarree, braken en overmatig transpireren ten gevolge van koorts of warm weer is het vochtverlies groter. In deze gevallen mag er ondanks een vochtbeperking meer gedronken worden. Overleg met uw arts of diëtist. Praktische tips - Maak vooraf een verdeling van de hoeveelheid vocht over de dag. Op deze manier voorkomt u dat u s nachts niet meer mag drinken. - Houd rekening met vocht dat nodig is voor het innemen van medicijnen. - U kunt uw medicijnen ook innemen met een eetlepel vla, yoghurt of appelmoes. Dit bevat minder vocht dan een glas water. - Gebruik kleinere kopjes. - Drink met kleine slokjes of gebruik een rietje. - Probeer tijdens de maaltijden niet te drinken. - Kauw goed, hierdoor komt er meer speeksel in de mond en wordt het voedsel minder droog. - Smeerbaar beleg zoals leverpastei, smeerkaas, jam en roerei zorgen voor een minder droge maaltijd. - Zout geeft snel een dorstgevoel: gebruik minder zout in uw eten. - Neem af en toe een ijsblokje, zuurtje, pepermunt of kauwgom. - Citroensap in thee, mineraalwater of limonade werkt dorstlessend. - Verdeel gekoeld fruit in partjes of stukjes. Bij dorst kunt u een stukje nemen. 7

8 Natriumbeperking Natrium is een mineraal dat onderdeel is van zout. Een gram zout bevat 400 milligram natrium. Natrium komt van nature in het menselijk lichaam voor en is onmisbaar. Een van de functies van natrium is het regelen van de waterhuishouding in het lichaam. Het lichaam heeft 1-3 gram zout per dag nodig. In Nederland eten we gemiddeld ongeveer 9 gram zout per dag, dat is dus veel meer dan nodig. Uw lichaam kan het natrium uit voeding niet goed verwerken. Dit kan leiden tot een hoge bloeddruk en het vasthouden van vocht. Hierdoor kan uw hart overbelast raken. Daarom is het nodig dat u minder natrium gaat gebruiken. In deze brochure leest u hoe u een natriumbeperkt (zoutarm) dieet kunt samenstellen en toch gezond en lekker kunt blijven eten. Natrium in voedingsmiddelen Alle voedingsmiddelen bevatten van nature kleine hoeveelheden natrium. Daarnaast zit natrium in het zout dat vrijwel iedereen gebruikt om voedsel op smaak te brengen. Ook wordt zout toegevoegd aan producten om de smaak te verbeteren of om de houdbaarheid te verlengen. Daarnaast strooien we zelf zout, in de keuken of aan tafel, over het eten. Licht natrium beperkt dieet Om lichamelijke klachten, zoals een hoge bloeddruk of vocht vasthouden te voorkomen of te verminderen, is het nodig dat u minder natrium gaat gebruiken. In de praktijk betekent dit dat u minder zout moet gaan eten. Het is de bedoeling dat u niet meer dan mg natrium per dag binnen krijgt (= 5-6 gram zout). Gezonde voeding Het is belangrijk gezond en gevarieerd te eten, ook al heeft u een natriumbeperkt dieet. Alleen dan krijgt u alle voedingsstoffen binnen die u nodig heeft om in een goede conditie te komen of te blijven. In bijlage 1 vindt u een overzicht van de aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag. 8

9 Basisregels De diëtist stelt een individuele dieet voor u samen. Wanneer dat afwijkt van de richtlijnen in deze brochure, moet u altijd de adviezen van de diëtist opvolgen. Hier geven we alleen algemene uitgangspunten voor een natriumbeperkt dieet. De basisregels om de hoeveelheid natrium in uw voeding te beperken zijn: 1. Gebruik geen zout bij het koken. In bijlage 2 vindt u recepten van gerechten zonder zout. 2. Voeg aan tafel geen zout toe aan uw eten. 3. Gebruik zo min mogelijk producten die veel zout bevatten, zoals kant-en-klaar producten. 4. Zorg voor een goed lichaamsgewicht. Zeker bij een hoge bloeddruk is dit van belang. Lees het etiket Op het etiket van voorverpakte producten staat hoeveel natrium (Na) erin zit. Door etiketten te vergelijken, kunt u een product kiezen met een laag natriumgehalte. U kunt gebruik maken van dieetartikelen, die speciaal zonder zout zijn bereid. Op deze verpakte dieetproducten moet één van de volgende aanduidingen staan: zoutarm, ongezouten of zonder toevoeging van keukenzout of voor natriumbeperkt dieet. Als u twijfelt of een voedingsmiddel geschikt is voor uw dieet, kunt u altijd met uw diëtist overleggen. 9

10 Voedingsmiddelen met minder zout Kaas met minder zout Kaas bevat veel zout, dit geldt voor zowel jonge, belegen als oude kaas. Kies daarom voor kaas met minder zout zoals Maaslander, Maasdammer, IJsselkaas of Emmentaler. Ook is er natriumarme smeerkaas, kruidenkaas en komijnekaas in de winkel, vergelijk de verpakkingen. Lichtgezouten vleeswaren Sommige vleeswaren bevatten minder zout dan andere. Voorbeelden van minder zoute vleeswaren zijn filet americain, rosbief, licht gezouten rookvlees, fricandeau, kalkoenfilet en kipfilet. U kunt ook zelf vlees bakken of braden (zonder zout), dit in dunne plakjes snijden en als het koud is als broodbeleg gebruiken. Ander beleg Soorten beleg die geen of weinig natrium bevatten zijn: sandwichspread en zoet beleg zoals hagelslag, honing en jam. Pindakaas, notenpasta en sesampasta bevatten een geringe hoeveelheid natrium en zijn dus geschikt bij een licht natriumbeperkt dieet. Ongezouten broodsmeersel Gebruik bij voorkeur ongezouten broodsmeersel (boter, margarine of halvarine). Andere soorten zout U kunt het beste de smaak van zout afwennen. Als u toch af en toe zout wilt gebruiken, neem dan zoutsoorten die minder natrium bevatten, zoals halvazout en dieetzout (bijvoorbeeld JoZoVitaal en Losalt). Het natrium in deze zouten is gedeeltelijk of helemaal vervangen door kalium. Kalium in het zout kan schadelijk zijn voor de nieren. Zeker als u al nierproblemen heeft wordt het gebruik van deze producten afgeraden. Zeezout, aromazout en kruidenzout, zoals selderijzout en uienzout bevatten evenveel natrium als gewoon zout en worden in het natriumbeperkte dieet afgeraden. 10

11 Kruiden en specerijen Kruiden en specerijen geven kleur, geur en smaak aan het eten. Dat wordt extra belangrijk als er geen zout gebruikt wordt. Smaakmakers die geen zout bevatten en die u vrij mag gebruiken zijn: - azijn, citroensap; - alle verse en gedroogde kruiden en specerijen, zoals: bieslook, basilicum, peterselie, selderij, tijm, koriander, bonenkruid, dille, dragon, oregano, rozemarijn, salie, laurier, kaneel, kerrie, foelie, kervel, marjolein, knoflook(poeder), kruidnagel, lavas, mosterdpoeder, nootmuskaat, paprika(poeder), peper, ui(enpoeder), vanille(stokje), gemberpoeder, cayennepeper en chilipoeder. Smaakmakers die veel zout bevatten en u beter kunt mijden zijn: - kant-en-klare kruidenmixen zoals vlees- en gehaktkruiden; - kant-en-klare soep, bouillon, sauzen of bouillonblokjes; - ketjap (ook de zoete soorten), Maggi, Aromat, ketchup, sambal, juspoeder, mosterd, mayonaise en tomatenpuree; - kruidenzout; - worcestershiresaus; - mixen voor sauzen en kruidenboters. Er zijn natriumarme smaakmakers die gebruikt kunnen worden om de maaltijd op smaak te brengen: - natriumarme Aromat - Knorr - Ketjap manis natriumarm - Conimex - zakje vleesjus natriumarm - Knorr - Magere vleesbouillon natriumarm (potje/ poeder) - Knorr - Verstegen heeft een groot assortiment aan kruidenmixen die natriumarm zijn. Kijk in de supermarkt in het kruidenvak of vraag aan uw diëtist welke u kunt gebruiken. Let wel op: Het kalium in deze producten kan soms een probleem zijn. Overleg hierover met uw diëtist of specialist. 11

12 Niet of zo min mogelijk eten De volgende producten bevatten altijd veel zout, deze kunt u dus beter niet of zo min mogelijk eten: - kant-en-klare of gedroogde soep. - bouillon, zowel blokjes als poeder. - gemarineerd, gekruid, gerookt of gepaneerd vlees, kalkoen, kip of producten hiervan. - gepaneerde, gemarineerde, gerookte of gestoomde vis. - zure haring, zoute haring, vis uit blik of glas. - schaal en schelpdieren (garnalen, mosselen, kreeft enz.). - groente uit blik en glas en diepvries groenten a la crème. - kant-en-klaar maaltijden. - kant-en-klare aardappelproducten. - mixen voor gerechten, zoals bami, nasi, macaroni, kip tandoori en chili con carne. - hartige snacks zoals frikadellen, kroketten, pizza, patat, saucijzenbroodjes, chips, zoute pinda s. - augurken, zilveruitjes en ander zoetzuur. - tomaten- en groentesap. Drop en zoethout Drop, zoethout en zoethoutthee bevatten zoethoutwortelextract (glycyrrizine). Deze stof verhoogt de bloeddruk en wordt daarom afgeraden in het natriumbeperkte dieet. Het komt voor in alle dropsoorten (zoete en zoute drop, Engelse drop) en in keelpastilles zoals Pottertjes en Wybertjes. Zoethoutwortelextract zit ook in sommige kauwgomsoorten, bepaalde kruidentheesoorten en sommige hoestdranken. 12

13 Wat kunt u gewoon blijven eten? Natuurlijk zijn er genoeg producten die u wel mag eten. Verse, onbewerkte producten Verse, onbewerkte voedingsmiddelen bevatten maar weinig zout. Onbewerkt wil zeggen ongekookt, niet gemarineerd, zonder dressing, niet verwerkt in een kant-en-klare salade enz. Onbewerkte groente, fruit, aardappelen, rijst, pasta, vlees, kip, kalkoen en vis kunt u prima gebruiken in uw dieet. Ook brood, melk en melkproducten zoals yoghurt en zure room kunt u gewoon blijven gebruiken. Lekker op brood - Groente en fruit, zoals tomaat, komkommer, aardbei, kiwi, banaan en tuinkers, eventueel gecombineerd met roomkaas, lichtgezouten kaas of vleeswaren. - In plakjes gesneden (natriumarm) vlees dat over is van de warme maaltijd. - Rul gebakken gehakt, op smaak gebracht met kerrie, paprikapoeder en/of knoflook. - Een ei (zonder zout): gebakken, gekookt of als omelet of roerei met bijvoorbeeld ui, tomaat, peterselie, paprika, champignons. - Kwark met jam of (verse) kruiden. - U kunt ook tosti s maken met lichtgezouten of natriumarme kaas/vleeswaren. Om meer smaak te geven aan de warme maaltijd - Kook aardappelen en groente met weinig water. Zo blijft de smaak beter behouden. Kook de groente bovendien zo kort mogelijk. - Maak gebruik van uien, sjalotten, tomaten, champignons, paprika, radijs, knoflook enz. - Experimenteer met kruiden en zelfgemaakte kruidenmengsels of maak gebruik van een kruidenkookboek. 13

14 Buiten de deur eten In een restaurant kunt u op de menukaart kijken wat binnen uw dieet past maar u kunt ook vragen of de keuken gerechten zonder zout kan klaarmaken. Het kan handig zijn om van tevoren even te bellen zodat het restaurant rekening kan houden met uw komst. Als u bent uitgenodigd voor een etentje of een feestje kan het handig zijn om de gastheer of gastvrouw van tevoren te informeren over uw dieetvoorschrift en alvast enige tips te geven. De Eettabel Voor meer informatie over voeding kunt u terecht bij het Voedingscentrum in Den Haag. Dit centrum geeft onder andere de Eettabel uit. Hierin staat hoeveel natrium er in de gangbare voedingsmiddelen en gerechten zit. Met behulp van deze tabel kunt u de toegestane hoeveelheid natrium gemakkelijker over de dag verdelen. U kunt de Eettabel kopen in de Twinsshop in de centrale hal, of tegen betaling aanvragen bij: Voedingscentrum Postbus CK Den Haag Meer over voeding Op de onderstaande websites vindt u veel informatie over gezonde voeding: (postorderbedrijf voor natriumbeperkte voeding) Tot slot Als u na het lezen van deze brochure nog vragen heeft dan kunt u op werkdagen contact opnemen met de diëtist, tel: (0223)

15 Bijlage 1: Richtlijnen basisvoeding De tabel geeft een richtlijn voor de basisvoeding die het Voedingscentrum aanbeveelt. De hoeveelheden zijn opgesteld voor verschillende leeftijdsgroepen. Per leeftijdsgroep gelden de kleinste hoeveelheden voor vrouwen en de grootste voor mannen. Bij alle genoemde hoeveelheden gaat het om het gewicht van producten zoals ze worden gegeten. Aanbevolen hoeveelheden volgens de Schijf van Vijf Basisvoeding 20 tot 50 jaar 50 tot 70 jaar 70+-ers Brood 6-7 sneetjes 5-6 sneetjes 4-5 sneetjes Aardappelen (of rijst, pasta peulvruchten) Groente Fruit Melk(producten) Kaas Vlees(waren), vis, kip, ei of vleesvervangers gram 4-5 aardappels of opscheplepels rijst/pasta 200 gram (4 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 450 ml melk (producten) 30 gram kaas (1,5 plak) gram 3-4 aardappels of opscheplepels rijst/pasta 200 gram (4 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 500 ml melk (producten) 30 gram kaas (1,5 plak) gram 2-4 aardappels of opscheplepels rijst/pasta 150 gram (3 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 650 ml melk (producten) 20 gram kaas (1 plak) gram gram gram Halvarine gram gram gram Bak-, braad- en frituurproducten, olie 15 g (1 eetlepel) 15 g (1 eetlepel) 15 g (1 eetlepel) Drinken (vocht) 1,5-2 liter 1,5-2 liter 1,5-2 liter Voedingscentrum 15

16 Bijlage 2: Recepten Gebakken aardappelen voor 2 personen 500 gram (10 kleine) aardappelen 1 ui en/of 2 teentjes knoflook 1 grote tomaat kerrie, paprikapoeder of kruiden naar keuze 150 gram champignons Schil de aardappelen en snijd ze in kleine stukjes. Kook de aardappelpartjes in weinig water 15 minuten en giet ze af. Snijd de ui, tomaat en champignons in kleine stukjes. Verhit 2 eetlepels vloeibaar bak-en-braad vet in de pan en voeg de aardappelpartjes toe. Voeg naar smaak kerrie, paprika of andere kruiden naar keuze toe. Voeg de groente bij de aardappelen. Laat het geheel bakken tot de aardappelen goud/bruin zijn. Vleesbouillon (voor 1 liter) 200 g runderpoulet 1 mergpijpje 1 stukje ui 1 wortel peterselie, selderij, tijm, foelie, laurier, peperkorrels 1 liter water Zet het vlees, het mergpijpje, de stukken gesneden ui en wortel, de kruiden en specerijen op het vuur met 1 liter water. Breng dit langzaam aan de kook en laat de bouillon 2,5 tot 3 uur trekken. Zeef de bouillon door een vochtige doek en vul de bouillon aan tot 1 liter. Deze bouillon kunt u als basis gebruiken voor andere soepen door bijvoorbeeld vermicelli en soepgroente toe te voegen of champignons en room. 16

17 Natriumarme marinade (voor het marineren van vlees of kip) 100 ml wijn of kruidenazijn (of half water, half azijn) 1 grof gesnipperde ui ½ theelepel tijm 1 theelepel rozemarijn 2 eetlepels olie 1 laurierblad 2 kruidnagels ca. 5 geplette peperkorrels 2 takjes peterselie of selderij 1 knoflookteentje (fijngesneden of geperst) Meng alle ingrediënten en voeg (kleingesneden) vlees of kip toe. Dek de schaal af en zet hem op een koele plaats. Laat de marinade minimaal een uur trekken. Natriumarme sambal goreng 2 uien 100 g Spaanse pepers 1 teentje knoflook ½ theelepel djahe ½ theelepel paprikapoeder ½ theelepel koenjit ½ theelepel laos ½ theelepel djinten 2 eetlepels olie 50 g (dieet)margarine Snijd de uien en de pepers in kleine stukjes. Bak ze in twee eetlepels olie gaar en voeg een klein beetje water toe (dit verdampt weer). Voeg de kruiden en de uitgeperste knoflook toe. Roer de (dieet)margarine door het mengsel wanneer de groenten bijna gaar zijn en enigszins afgekoeld. Maak een klein jampotje goed schoon met heet sodawater en schep het afgekoelde sambalmengsel erin. Sluit het potje goed af en bewaar de sambal in de koelkast. Om te voorkomen dat er een schimmellaagje op de sambal komt, kan de sambal afgedekt worden met een laagje olie. Voor gebruik giet u dan eerst de olie eraf; na gebruik de olie weer toevoegen 17

18 Kruidenboter 50 gram ongezouten (dieet)margarine of boter 1 eetlepel fijngesneden groene tuinkruiden zoals kervel, peterselie, selderij, bieslook, dragon, lavas of Provençaalse kruiden vers gemalen peper evt. 2 teentjes knoflook Meng alle ingrediënten goed door elkaar, eventueel met de uitgeperste knoflook erbij. Natriumarme zuurkool 500 g witte kool 100 ml azijn 100 ml water 5 jeneverbessen 5 peperkorrels vers gemalen peper Snijd de kool fijn. Breng het water met de azijn aan de kook. Voeg de kruiden en de kool toe en laat dit geheel ca. vijf minuten koken. Laat de kool met water en azijn afkoelen. Druk de kool stevig aan en zet de kool in de koelkast. U kunt de zuurkool na 24 uur gebruiken maar het is lekkerder om een dag of drie te wachten. Voor een zachtere smaak gebruikt u witte wijnazijn in plaats van gewone azijn. Wilt u juist een pittigere smaak? Gebruik dan kruidenazijn. Natriumarme jus ½ ui 1 teentje knoflook evt. champignons, tomaat of paprika evt. gedroogde kruiden of peper vloeibaar bak-en-braad (ongezouten) vlees naar keuze Snijd de ui fijn en pers het teentje knoflook uit. Snijd naar wens champignons, tomaat en/of paprika in stukjes. Bak het vlees in vloeibaar bak-en-braad (ongezouten) goed door. Voeg de groente toe en het teentje knoflook. Laat dit geheel nog even doorbakken tot de groente gaar is. 18

19 Bijlage 3: Verschil in natriumgebruik in een dagmenu Bij een matige natriumbeperking is het advies om niet meer dan mg aan natrium per dag met voeding binnen te krijgen. In onderstaande tabel kunt u het verschil zien in natrium bij een natriumbeperkt dieet versus maaltijden met zout. Voedingsmiddel Natrium (in mg) bij natrium beperking Voedingsmiddel Natrium (in mg), maaltijden bereid met zout 6 sneden brood sneden brood g aardappelen zonder zout g aardappelen met zout g verse groente zonder zout g spinazie a la crème g vlees g rollade sauslepel jus van boter zonder zout 5 1 sauslepel jus bereid van een zakje stuks fruit 10 2 stuks fruit ml melk ml melk 190 (producten) (producten) 30 g kaas met g kaas 280 minder zout 15 g vleeswaren g sterk gezouten 285 vleeswaar 30 g halvarine g halvarine ml soep ml soep, 600 zelfgemaakt kant- en klaar zonder zout Totaal D557-01/10 Deze folder is een uitgave van het Gemini Ziekenhuis 19