Tijd delen. Deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief. Susanne Burri

Transcriptie

1 Tijd delen Deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief Susanne Burri

2 Inhoudsopgave LUST VAN AFKORTINGEN xiv 1 INLEIDING 1 1 DEELTUDARBEID: VERSCHILLEN TUSSEN MANNEN EN VROUWEN 2 2 EMANCIPATIE EN DEELTUDARBEID: DILEMMA'S EN KNELPUNTEN Emancipatiedoelstellingen van de Nederlandse overheid Een nieuwe organisatie van de arbeid Dilemma's en knelpunten van deeltijdarbeid 11 3 UlTGANGSPUNTEN, PROBLEEMSTELLING EN OPBOUW VAN HET ONDERZOEK Recht en macht Probleemstelling Opbouw van het onderzoek Definities van deeltijdarbeid 21 2 SOCIAAL-ECONOMISCHE CONTEXT 23 1 INLEIDING 23 2 ARBEID Arbeidsparticipatie van vrouwen Arbeidsparticipatie van moeders Werkloosheid van vrouwen Daling van de wekelijkse arbeidsduur 28 3 DEELTUDARBEID Groei en omvang Welke groepen werken om welke redenen in deeltijd? Omvang van deeltijdbanen: verschillen tussen mannen en vrouwen Segregatie Kwaliteit van deeltijdarbeid Inkomens- en beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen Beloningsverschillen tussen deeltijders en voltijders Deeltijdarbeid en sociale zekerheid. 40

3 3.9 Risico's verbunden aan loopbaanonderbreking en deeltijdarbeid 42 WERKNEMERSWENSEN OMTRENT ARBEIDSDUUR Vrouwen willen meer, mannen willen minder werken Belemmeringen 46 SAMENVATTING EN CONCLUSIES 49 VlSBES EN BELEID 57 INLEIDING 57 DEELTUDARBEID, EEN FLEXIBELE ARBEIDSRELATIE? 58 ACTOREN EN BELANGEN Werkgevers(organisaties) Werknemers(organisaties) Overheden Discussies binnen de vrouwenbeweging in Nederland Collectieve arbeidstijdverkorting versus deeltijdarbeid Van gelijke behandeling naar herwaardering van zorg Een actieve overheid 69 DEELTUDARBEID IN HET NEDERLANDSE OVERHEIDSBELEID Doelstellingen van het deeltijdbeleid Beieidsinstrumenten Deeltijdarbeid in het emancipatiebeleid Differentiatie van arbeidsduurpatronen Onderzoeken, adviesaanvragen en initiatiefwetsvoorstel van Groen Links Afschaffing van wettelijke uitsluitingen en nadelige bepalingen en totstandkoming van nieuwe wettelijke bepalingen Combinatie van arbeid en zorg: het Paarse beleid Het combinatiescenario Het beleid van Paars I Een nieuwe Arbeidstijdenwet Totstandkoming van de Wet verbod van onderscheid naar arbeidsduur (Nog) geen wettelijk recht op deeltijdarbeid Flexibiliteit en zekerheid Rechtsvermoedens Risicoverdeling met betrekking tot de loondoorbetaling 96

4 IX Minimumaanspraak op loon per oproep Het beleid van Paars II: Voorstellen voor een Kaderwet Arbeid en Zorg Wettelijk recht op aanpassing van de arbeidsduur VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN SAMENVATTING EN CONCLUSIES RECHTSTHEORETISCH KADER INLEIDING GELUKHEID 2.1 Formele gelijkheid 2.2 Materiele gelijkheid 2.3 Indirecte discriminatie tussen formele en materiele gelijkheid 2.4 Elementen van de discriminatietoets GELUKHEID IN FEMINISTISCH PERSPECTIEF 3.1 Gelijkheid, verschil en dominantie 3.2 Het debat in Nederland Conceptualisering van een materiele gelijkheidsbenadering Andere uitgangspunten GENDER Het begrip gender Gendered recht Gendered sociaal recht Gender in de arbeid Constructies van mannelijkheid en vrouwelijkheid Gelaagde machtswerking van gender Van arbeidsparticipatieperspectief naar tijdsbestedings perspectief Tijdsbestedingsperspectief Tijdssoevereiniteit NAAR MEER MATERIELE GELUKHEID EN ANDER RECHT IN EEN TUDSBESTEDINGSPERSPECTIEF 142

5 NAAR EEN POSITIEFRECHTELUKE CONCEPTUALISERING Aanknopingspunten voor een meer materiele gelijkheidsbenadering en Ander recht Indirecte discriminatie: verworvenheden en tekorten op conceptueel niveau 145 UlTGANGSPUNTEN, DOELSTELLINGEN EN ONDERZOEKSVRAGEN Uitgangspunten, doelstellingen en aandachtspunten Precisering van de onderzoeksvragen INTERNATIONAAL RECHT INLEIDING DE VERHOUDING TUSSEN INTERNATIONALE VERDRAGEN, HET GEMEENSCHAPSRECHT EN HET NATIONALE RECHT De verhouding tussen internationale verdragen onderling en het gemeenschapsrecht Volkenrechtelijke conflictregels Voorrangverlenende clausules Grondrechten in het gemeenschapsrecht Algemene beginselen van gemeenschapsrecht Doorwerking van internationale normen in het Nederlandse recht VERDRAGEN VAN DE VERENIGDE NATIES Het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten Het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten Het Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen Reikwijdte en doelstellingen van het Vrouwenverdrag Verplichtingen van de overheid op grond van het Vrouwenverdrag De rol van de rechter VERDRAGEN VAN DE INTERNATIONALE ARBEIDSORGANISATIE Verdrag nr. 156: arbeiders met gezinsverantwoordelijkheden IAO-Verdrag nr. 175 over deeltijdwerk Doelstellingen Definities Materiele werkingssfeer 196

6 4.2.4 Normstelling Uitsluitingen Toegang tot deeltijdarbeid en aanpassing van de arbeidsduur OVERIGE INTERNATIONALE BEPALINGEN VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN Verplichtingen van de overheid Naar een normencomplexe benadering SAMENVATTING EN CONCLUSIES 208 DEELTIJDARBEID IN HET EUROPESE RECHT 211 INLEIDING 211 EUROPEES SOCIAAL BELEID Historische ontwikkeling Werkgelegenheid en gelijkheid van mannen en vrouwen Doelstellingen en taken Coördinatie van het werkgelegenheidsbeleid van de lidstaten Competentie- en sociale bepalingen in het EG-Verdrag Rechtsbronnen van het communautaire recht op het gebied van gelijke behandeling van mannen en vrouwen 228 BELANG, AARD EN EFFECTEN VAN HET EG-RECHT Implementatie Rechtstreekse werking en voorrang van EG-recht Gemeenschapsrechtconforme interpretatie Effectieve rechtsbescherming en staatsaansprakelijkheid 244 GELUKE BELONING EN BEHANDELING VAN VROUWEN EN MANNEN MET BETREKKING TOT DEELTUDARBEID Discriminatie, gelijke behandeling, gelijkheid en gelijke kansen Personele werkinggsfeer De personele werkingssfeer van relevante rechtsbronnen Een gemeenschapsrechtelijk werknemersbegrip Gelijke beloning Historische ontwikkeling Beloning Gelijke of gelijkwaardige arbeid 274

7 All INHOUDSOPGAVE Gelijke behandeling bij de arbeid De richtlijn gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de arbeid Indirecte discriminatie bij de toegang tot het arbeidsproces, promotiekansen, scholingsmogelijkheden en beroepsopleidingen Maatregelen om gelijke kansen te bevorderen Indirecte discriminatie Historische ontwikkeling Indirecte discriminatie in relatie tot deeltijdarbeid Een vermoeden van discriminatie en bewijslastverdeling Objectieve rechtvaardigingsgronden Gevolgen Grenzen DE EG-RICHTLUN OVER DEELTUDARBEID Voorgeschiedenis Beleidsuitgangspunten van Commissie, Raad en Europees Parlement eind jaren zeventig Ontwerp-richtlijnen van 1982 tot 1994 De eerste ontwerp-richtlijnen over a-typische arbeidsverhoudingen Nieuwe pogingen begin jaren negentig De sociale partners aan zet Doelstellingen, werkingssfeer, definities en gelijke-behandelingsnorm Doelstellingen Werkingssfeer Definities Het beginsel van gelijke behandeling Arbeidsvoorwaarden Mogelijkheden voor deeltijdwerk Overige bepalingen VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN In- en uitsluitende werking van het communautaire gelijke-behandelingsrecht en de EG-richtlijn over deeltijdarbeid Personele werkingssfeer Materiele werkingssfeer Asymmetrische benadering? De toepassing van het concept van indirecte discriminatie door het Hof van Justitie met betrekking tot deeltijdarbeid Definitie van indirecte discriminatie Vermoeden van indirecte discriminatie 390

8 6.3.3 Objectieve rechtvaardigingsgronden Gevolgen Afzwakking van de voltijdse norm? Beperkingen op nationaal niveau en in de rechtspraktijk 395 SAMENVATTING EN CONCLUSIES 396 DEELTIJDARBEID IN HET NEDERLANDSE RECHT 403 INLEIDING 403 HISTORISCH OVERZICHT VAN NATIONALE RECHTSBRONNEN OP HET GEBIED VAN GELUKE BEHANDELING BU DE ARBEID 2.1 Implementatie van EG-richtlijnen 2.2 De Algemene wet gelijke behandeling 2.3 De Wet verbod van onderscheid naar arbeidsduur 2.4 Overige bepalingen DE ARTIKELEN 7:646 EN 7:647 BW, DE WGB EN DE AWGB 3.1 Personele werkingssfeer Arbeidsovereenkomst Ambtenaren en arbeidscontractanten Gelijkgestelden Vrij beroep Correcte implementatie van de tweede richtlijn? Het gezagscriterium Gemeenschapsrechtconforme interpretatie Arbeidsverhoudingen 3.2 Materiele werkingssfeer Werving en selectie Beroepsopleidingen en school- en beroepskeuzen Arbeidsvoorwaarden, scholing en bevordering Beloning Maatman Onderneming Het loonbegrip Arbeid van gelijke of nagenoeg gelijke waarde Pensioenvoorzieningen Verjaringstermijnen Wetsaanpassingen Beeindiging van het dienstverband 3.3 Handhaving Sancties De Commissie gelijke behandeling

9 xj v INHOUDSOPGAVE 4 INDIRECT ONDERSCHEID NAAR GESLACHT Historische ontwikkeling Terminologie en begripsbepaling Asymmetrische benadering? Vermoeden van indirect onderscheid naar geslacht Wettelijke definities Bewijsrechtelijke problemen Referentiekader Relatieve en absolute cijfers Grootte van het verschil Objectieve rechtvaardiging DE WET VERBOD VAN ONDERSCHEID NAAR ARBEIDSDUUR Uitgangspunten en doelstellingen van de wet Volwaardige deeltijdarbeid en differentiatie van arbeidsduur Referentiekader Stroomlijning met de bestaande gelijke-behandelingswetgeving Wat is een volwaardige rechtspositie? Personele werkingssfeer Materiele werkingssfeer Het verbod van onderscheid naar arbeidsduur Systematiek Onderscheid Objectieve rechtvaardiging Handhaving TOEPASSING VAN HET GELUKHEIDSBEGINSEL Werving en selectie Afzonderlijke arbeidsvoorwaarden Beloning Overwerktoeslagen IndeWOA De benadering van de CGBm/v en de CGB Verplichting tot overwerk en werktijdenregelingen Toeslagen voor arbeid op inconveniente uren Bovenwettelijke inkomensvervangende uitkeringen Bijzondere geldelijke voordelen en tegemoetkoming premie ziektekostenverzekering Regelingen ter vergoeding van onkosten VUT-en seniorenregelingen Buitengewoon verlofregelingen Opleidingsfaciliteiten Medezeggenschap 514

10 XV Arbeidsduurverkorting Ancienniteit, bevordering en herplaatsing Pensioenen Beeindiging van de arbeidsovereenkomst DEELTUDARBEID IN CAO-BEPALINGEN EN PRAKTUK Algemene bepalingen Specifieke arbeidsvoorwaarden Beloning Toeslagen Vakantietoeslag Overwerktoeslag Toeslagen voor bijzondere of inconveniente uren en onregelmatigheidstoeslagen Overige toeslagen Uitkeringen Onkostenvergoedingen en tegemoetkomingen Vakantie en verlof VUT- en seniorenregelingen Arbeidsduurverkorting Scholing en loopbaanmogelijkheden Pensioenregelingen Ontslag RECHTSPOSITIONELE KNELPUNTEN VAN BUZONDERE GROEPEN DEELTUDERS Uitsluiting van huishoudelijk personeel De gevolgen van de uitsluiting bij ziekte en arbeidsongeschiktheid Overige uitsluitingen van huishoudelijk personeel Herbezinning op de kring van verzekerden? Objectieve rechtvaardiging? Nadelige gevolgen Loondoorbetalingsverplichting Werkloosheidswet VERBETERING VAN DE RECHTSPOSITIE: VERWORVENHEDEN EN TEKORTEN Het verbod van onderscheid naar arbeidsduur: balans en aanbevelingen Cao-bepalingen en praktijk Herbezinning op de wettelijke uitsluitingen en nadelige bepalingen 562

11 xvj INHOUDSOPGAVE 10 RECHT OP AANPASSING VAN DE ARBEIDSDUUR Verzoeken om arbeidsduurvermindering van werknemers De benadering van de CGBm/v en de CGB bij beeindiging van de arbeidsovereenkomst van een zwangere of pas bevallen werkneemster Indirect onderscheid op grond van geslacht door het stellen van minimale-ureneisen Goed werkgeverschap 568 Gedeeltelijke ontbinding 573 Verandering van omstandigheden 575 Artikel 7:648 BW en verzoeken om arbeidsduurvermindering 576 Recht op deeltijdarbeid van ambtenaren 576 Rechtspraak over de indeling van werktijden 579 Rechtspraak over uitbreiding van de arbeidsduur 582 Deeltijdstimulerende bepalingen en aanpassing van de arbeidsduur 585 De Wet aanpassing arbeidsduur 589 Vier wetsvoorstellen, een wet 589 Uitgangspunten en doelstellingen 591 Personele werkingssfeer 594 Voorwaarden en procedure 595 Normstelling 598 Zwaarwegende bedrijfs- of dienstbelangen 599 Spreiding van de uren 602 Beperkingen van de werkingssfeer 602 Victimisatieontslag 604 Aanpassing van de arbeidsduur: verworvenheden en tekorten 605 Oordelen van de CGB en jurisprudentie 605 Wet aanpassing arbeidsduur 606 Aandachtspunten voor de Wet arbeid en zorg en de evaluatie van de WAA (DEELTUD)VERLOFMOGELUKHEDEN Ouderschapsverlof Kortdurend verlof Langdurig verlof en loopbaanonderbreking Verlofsparen en (ver)kopen van dagen Juridisering van zorg? Zo ja, hoe? Risico's verbunden aan deeltijdarbeid: verworvenheden en tekorten SAMENVATTING EN CONCLUSIES 626

12 XVÜ 8 CONCLUSIES INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING NADELEN EN RISICO'S VOOR DE ARBEIDSMARKTPOSITIE VAN VROUWEN VERBONDEN AAN DEELTUDARBEID GELUKHEID, GENDER EN ANDER RECHT VERBETERING VAN DE RECHTSPOSITIE De betekenis van het communautaire gelijke-behandelingsrecht De betekenis van het Nederlandse recht AANPASSING VAN DE ARBEIDSDUUR De Wet aanpassing arbeidsduur Naar meer tijdsoevereiniteit RISICO'S VERBONDEN AAN DEELTUDARBEID NAAR EEN ANDERE INVULLING VAN HET GELUKHEIDSBEGINSEL MET BETREKKING TOT DEELTUDARBEID 654 AANGEHAALDE LITERATUUR 659 JURISPRUDENTIEREGISTER 695 TREFWOORDENREGISTER 707