Zuid-Hollands Landschap

Transcriptie

1 Zuid-Hollands Landschap Aan Provincie Zuid-Holland Provinciale Staten Postbus LP DEN HAAG mome~ 1 8 JUNI 2012 Stichting liet Zuid-Hollantls Landschap Nesserdijk NE Rotterdani telefoon (010) fax (010) zhl@zuidhollandslandschap.nl \ww.zuidhollandslandschap.nl K.v.k ING Bank IBAN NL41 INGB BIC INGBNLBA Aangeslolen blj Del2Laritlschappen Ons kenmerk: Uw kenmerk: Betreft: U Rijnlandroute Datum: 12 juni 2012 Behandeld door: A. Aartsen adres: a.aartsen@zhl.nl Geachte heer, mevrouw, Het Zuid-Hollands Landschap gaat graag in op uw uitnodiging om voorafgaand aan het debat en de besluitvorming in de Staten op 27 juni a.s. schriftelijk te reageren op de voorstellen van GS voor de Rijnlandroute. Het Zuid-Hollands Landschap is teleurgesteld over het besluit van het College van Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland om de Rijnlandroute tussen Voorschoten en Leiden aan te leggen in een lange open bak langs en door de prachtige landgoederenzone met bijbehorende graslanden (alternatief "Zoeken naar Balans"). De fraaie stadsrand van Leiden aan de Papenwegse Polder gaat verloren. De stad Leiden wordt afgesloten van dit laatste open gebied waar de bewoners kunnen genieten van rust, groen en cultuurhistorie. Het doorsnijden van dit gebied betekent dat de recreanten hun heil ergens anders moeten gaan zoeken. We verwijzen voor een uitgebreide beschrijving van de gevolgen voor natuur en landschap van "Zoeken naar Balans" en mogelijke alternatieven naar het rapport "Spaar de landgoederen zone", opgesteld door Vista Landschapsarchitectuur en Stedenbouw in opdracht van Stichting Horst en Voorde en Buitenplaats Berbice (zie bijlage). Aantasting van dit fraaie cultuurhistorische landschap is gelukkig niet nodig. Uit de MER blijkt namelijk dat er goede alternatieven zijn, zoals het alternatief van de "Churchill Avenue". We adviseren Provinciale Staten dan ook te kiezen voor "Churchill Avenue". Mocht Provinciale Staten besluiten om toch in te stemmen met "Zoeken naar BalansJ', dan adviseert Het Zuid- Hollands Landschap om de weg zodanig in te passen dat de beleving van het prachtige cultuurhistorische landschap en de natuurwaarden zo min mogelijk worden geschaad. Dat door de weg in een tunnel aan te leggen en een ecologische en recreatieve verbinding Daarvoor moet dan wel voldoende budget ter beschikking worden gesteld. agers

2

3 S $.=n n"' Y b 1 ' 1 I Spaar lie landgse zone

4 1 De Rij 11- laiidroute: een duivels dilemma! I 2 Rentmeesterschap 4 Gaaf strandwallenstrandvlakten landschap m 5 Ecologische noof dstruc- I 6 Metropo- litaan landschap Beelden voorkant: A Buitenplaats Berbice te Voorschoten 4 Open sirandvlakte en beboste standwai

5 7 Cor 1. S COLOFON I Opdrachtgever: Stichting Horst en Voorde Contactpersonen: Twickel: Albert Schimmelpenninck ( , schimmelpenninck@twickel.org) Horst en Voorde: Adrienne Vriesendorp ( , adrienne@vriesendorp.net) Berbice: Stan Dessens ( , standessens@gmail.com) Opdrachtnemer: Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw Contact: Ir. Rik de Visser, landschapsarchitect bnt Prinsengracht GV Amsterdam T E rdevisser@vista.nl

6

7 Visie Rijlandroute 1 Rijnlandroute: een duivels dilemma! 'Zoeken naar balans' In de Provinciale Structuurvisie van Zuid- Holland is een voorlopig tracé opgenomen, dat van oost naar west loopt via de Oostvlietpolder, landgoed Berbice, dwars door de sportparken in Voorschoten, de Papenwegse Polder ten zuiden van de woonwijk Stevenshof, en aansluit op een omvangrijk knooppunt aan de A44 ter hoogte van de Maaldriftweg. Dit tracé is thans bekend onder de naam 'Zoeken naar balans'. Het stuk weg bij Voorschoten is gedacht als een bijna 2 km lange open bak tussen de Vliet en het spoor. In de Papenwegse Polder is een half verdiepte ligging getekend met 2'5 meter hoge grondwallen. Gevolgen De gevolgen van 'Zoeken naar Balans' zijn desastreus voor het landschap. De fraaie stadsrand van Leiden aan de Papenwegse Polder gaat verloren. De stad en de landgoederenzone worden definitief van elkaar gescheiden. Bijna 50 ha open landschap verdwijnt. De gewenste ecologische verbinding tussen de Papenwegseen de Ommedijkse Polder is straks geblokkeerd. Historische landschappelijke structuren, zoals de Veenwatering en de Dobbewatering, worden doorsneden. De verkaveling en de waterhuishouding gaan volledig op de schop. Zicht op het open landschap vanuit Stevenshof raakt geblokkeerd. Verkeerssignalering en wegverlichting zal de rust en landelijkheid van de Papenwegse Polder voor altijd verstoren.,den HAAG A Mogelijke verbindingen A4-A44 Kies voor 21e eeuwse oplossing De landgoedeigenaren verenigd in de Stichting Horst en Voorde (Twickel, de Horsten en Duivenvoorde) en Buitenplaats Berbice vinden 'Zoeken naar Balans' een 20e eeuwse oplossing. Wij opteren voor een 21e eeuwse oplossing A la de 'Churchill Avenue'. Spaar een eeuwenoud en uniek landschap door te kiezen voor een duurzame en innovatieve oplossing. Het landgoederenlandschap is van hoge economische en maatschappelijke waarde. 'Zoeken naar Balans' is net als de 'Churchill Avenue' een kostbare oplossing: een lange open bak ter hoogte van Voorschoten en de verdiepte ligging bij Stevenshof in een gebied met een hoge grondwaterstand. 4 De stadsrand Stevenshof en Stevenshofjesmolen met zicht op de Papenwegse Polder, en de Veenwatering. Dit beeld zal volledig verdwijnen met de aanleg van de variant 'Zoeken naar balans.'

8

9 Visie Rijlandroute 2 Rentmeesterschap Het belang van continuïteit Goed rentmeesterschap gaat niet alleen honderden jaren terug, maar is ook naar de toekomst gegarandeerd. Particulieren hebben de verantwoordelijkheid genomen voor een duurzaam beheer van de landgoederenzone in het verleden, voeren dat uit in het heden en blijven dat doen in de toekomst! Stichtingen met behoudsdoelstellingen staan daarvoor garant. Juist die continuïteit in het beheer is uniek. Het beheer van het landgoederenlandschap is niet afhankelijk van de grillen van de politiek. Economische waarde Stelt u zich het landschap van Zuid-Holland voor zonder de landgoederen. Of rekent u eens uit wat het tot stand brengen van deze kwaliteiten nu zou kosten. Of anders gedacht: wat is de economische waarde van dit landschap? Dat is onmogelijk te bepalen, want het is onbetaalbaar. Er zijn honderden jaren voor nodig om deze kwaliteiten tot stand te brengen! Meesterwerk De landgoederenzone tussen Den Haag en Leiden is een levend meesterwerk! Wij, als rentmeesters van dit landschap vragen u dit landschap mee te helpen beschermen en te behouden voor latere generaties. Laten we dit landschap met eenzelfde zorg omgeven als bij de meesterwerken van Rembrandt, Hals, Vermeer, Van Gogh, Roelofs of Mauve. Daar gaan we toch ook niet een stuk van afsnijden? A De Hors ten 4 Historische laan

10 Topogra~ciie situatie 1950

11 Visie Rijlandroute Topografische situatie 2000 Overheidsinspanningen Gelukkig heeft ook de overheid zich een goed rentmeester getoond. Zij heeft veel insparuiingen getroost om het gebied open te houden: denk aan meer dan 50 jaar bufferzonebeleid, de ecologische hoofd structuur^ het Belvederebeleid en de omvorming van de glascomplexen in de Duivenvoordecorridor. In de Provinciale Structuurvisie is een groot deel van het gebied aangeduid als 'landgoedbiotoop'. Verdere aantasting van de Papenwegse Polder is ook vanuit het provinciale beleid geredeneerd volstrekt onlogisch.

12 1 =T>?,..., 'i.i -!&y;.' I-I -i.- -,,I ;z$ :'"F,.:r-.. :.&L+, L.. _.,,i- -,?'.. 1 b #\?,, - ' 2 ;@3??+y,;-f:

13 Visie Rijlandroute 3 Cultuurhistorie van kastelen en landgoederen De rijkdom van het cultuurlandschap De landgoederen op de oeverwallen van de Oude Rijn zijn inmiddels opgenomen in de stad Leiden maar nog steeds middels de oude wegen en waterlopen verbonden met het achterland. Voorbeelden zijn Rhynhof (1774), Ter Wadding (1770) en Endegeest (1764). Het zijn historische ankerpunten. De landgoederen in de binnenduinrand zijn verscholen in de bossen en vormen een parelketting van Leiden tot Den Haag. Voorbeelden zijn Rijksdorp (1663), Groot Haesebroek (1320) en Duinrell(1681). De strandwallen dragen landgoederen zoals Zuidwijk (1406), Duivenvoorde (1226), Ter Horst (1610) en Berbice (1674). De meeste gebouwen zijn Rijksmonument en verschillende buitenplaatsen zijn als complex beschermd. Diligenceroutes Twee typische strandwallandgoederen overlappen met het tracé van 'Zoeken naar Balans', namelijk Zuidwijk en Berbice. Dit type behoort tot de oudste landgoederen en buitenplaatsen van Nederland. Ze zijn gelegen langs oude diligenceroutes die over de hoger en droog gelegen strandwallen liepen, van Haarlem naar Leiden en Den Haag. De meestal rechthoekige contour van de landgoedbebossing volgt de richting van de strandwal en is met een bomenlaan haaks op de strandwal aangesloten op de oude route. Zichtlijnen in zowel de lengterichting van de strandwal, als haaks daarop over de bijbehorende weiden en pachtboerderijen verankeren het ensemble in de omgeving. A Zuidwijk 4 Open strandvlakte met beboste strandwal in de achtergrond

14 - * - - l-. CULTUURHISTORISCHE KWALITEITEN Oeverwal Getijden afzetting Jonge duinen l -1. Strandwal m men t oude liaiten - Water m L Monumenten --- Zichtassen mam Lanen Naam landgoed met jaartal m huidige landhuis

15 Visie Rijlandroute A Zuidwijk overzichtskaart A In het park van Zuidwijk, P.C. la Fargue ca V Berbice (verheen Memansgeest), Jacob van Timmermasn uit 1788 Zuidwij k Zuidwijk wordt voor het eerst vermeld in De buitenplaats komt tot bloei in 1710 door Graaf Johan Hendrik. Hij laat de veelgeprezen formele tuin aanleggen. In 1770 wordt deze formele tuin omgevormd tot een overgangstuin welke nog steeds herkenbaar is. Het kasteel is rond 1800 verdwenen. Eén van de bijgebouwen is uitgebreid tot het huidige hoofdgebouw. Het rechthoekige park met waterpartijen, kronkelpaden, eeuwenoude boompartijen, het huis, de bijgebouwen en tuinmanswoning zijn beschermd als Rijksmonument en vallen onder de Natuurschoonwet. Zichtrelaties met de Papenwegse Polder, de Zuidwijksemolen, de Stevenshofjesmolen, de kerk van Voorschoten en het boerderij ensemble ten noorden van Zuidwijk zijn nog intact. Berbice Rijksmonument Berbice met landhuis, oranjerie, oude tuinmuren, park en bosvijver in formele aanleg, ligt aan de Leidseweg in Voorschoten. Het is vanaf 1688 in bezit gekomen van Pieter de la Court van der Voort en groeide vanaf die tijd uit tot een fraaie buitenplaats. De la Court was een fervent tuinliefhebber die in 1737 een handboek over de aanleg van parken uitgaf. Zijn beginselen zijn nog steeds goed herkenbaar in het huidige terrein. Berbice speelt een belangrijke rol als groene long in de drukbevollcte Randstad. De eerste plannen van Rijkswaterstaat om een weg over de buitenplaats aan te leggen dateren al van Het door de provincie vastgestelde landgoedbiotoop zou de buitenplaats en de directe omgeving bescherming hebben moeten bieden!

16

17 Visie Rijlandroute Gaaf strandwallenstrandvlakten landschap Uniek in Nederland Het strandwallen-strandvlaktenlandschap is langs een groot gedeelte van de kust van Noord- en Zuid-Holland aanwezig. Nergens is het echter zo gaaf gebleven als in de zone tussen Den Haag en Leiden. De landgoederen in dit gebied zijn hiervoor de verklaring. Deze hebben er eeuwenlang voor gezorgd dat bossen en landerijen op een duurzame wijze werden beheerd. In de zone tussen Leiden, Haarlem en Bergen lag vroeger ook een gaaf strandwallen-strandvlaktenlandschap, maar omdat de strandwallen hier zijn afgegraven en de landgoederen verdwenen, is veel van dit unieke landschap verloren gegaan. Reden temeer om extra zuinig te zijn op het landschap tussen Den Haag en Leiden. Bijhouwer De kwaliteiten van het landgoederenlandschap zijn treffend beschreven door Prof. Dr. Ir. J.T.P. Bijhouwer (1946) in zijn boekje Nederlandsche Tuinen en Buitenplaatsen: "Hoe fraai de lanenstelsels en rechthoekige boschperceelen der 18e eeuwsche buitenverblijven zich in het landschap afteekenen, en hoe intiem we de sfeer van een dergelijk park kan zijn, valt ons nabij Wassenaar reeds op, wanneer wij met den trein tusschen de bosschages van Ter Horst en Duivenvoorde rijden. (...) De stedeling die rondzwerft in de poldergebieden waar de buitenplaats nog aanwezig is,... wordt getroffen door de schoonheid die de bewoner uit gewoonte dikwijls niet meer waarneemt. De hooge boomranden, strak begrensd, doen de r Zicht op de open polder, de Horsten 4 Veenwatering, de Horsten

18 .T.. I I ;,--i:.p'., ll.. ~'..,t rir UI?,,,!l1 l,?lil-:l: l f l li li ï' l 'l I.ll. I..,,_ : b I:. 17 C:I',b:-.,.,. I i I... I. n i,,, I--!

19 Visie Rijlandroute A Zicht op de open overstromingsvlakte van de Oude Rijn langs de Wassenaarse Watering r open weiden... er tussen nog zonniger schijnen, de uitzichten winnen aan diepte door de omlijsting van groen, de door lanen omsloten ruimten zijn heerlijk rustig van verhouding. Het geheel ademt een sfeer van: hier woont de mensch die van zijn omgeving weet te genieten." Overstromingsvlakte Rijn Lange tijd had de Rijn haar monding bij Katwijk. Hier waren geen duinen en strandwallen, maar lag een brede delta. Het open landschap van de Ornmedijkse Polder herinnert hieraan. De landschappelijke en ecologische samenhang tussen de Ommedijkse Polder en de open strandvlakte van de Papenwegse Polder is nog aanwezig, maar de smalle verbinding is bijna dichtgeslibt. Met de aanleg van het alternatief 'Zoeken naar balans' gaat deze onherroepelijk verloren.

20

21 Visie Rijlandroute 5 Ecologische hoofdstructuur Diversiteit natuurtypen Het landschap kent uiteenlopende biotopen of natuurtypen met hoge natuurwaarden: bloemrijke graslanden en weidevogelgebieden, monumentale landgoedbossen met oude bosbodems en stinzenfiora, en waardevolle water- en oevergemeenschappen, vijvers en poelen. Grote delen van het gebied maken deel uit van de PEHS en in de provinciale plannen zijn twee ecologische verbindingszones aangewezen. Goede verbindingen met de duinen en het Groene Hart zijn essentieel voor het ecologisch functioneren van de landgoederen en de natuurgebieden. Op bijgaande kaart is het gewenste ecologische netwerk weergegeven. De noordelijke verbinding sluit aan op het relatief open gebied van de Ommedijkse Polder. Belangrijke soorten Binnen het gebied komen verschillende biotopen voor met eigen soorten. Sommige soorten, zoals eekhoorns, weidevogels, vissen en libellen zijn sterk gebonden aan één biotoop. Andere soorten, zoals roofvogels, amfibieën, reeën en vleermuizen, hebben juist een combinatie van verschillende biotopen nodig. Door de aanwezige diversiteit en de geringe mate van verstoring komen veel bijzondere en kwetsbare soorten voor. Voor het behoud van levenskrachtige populaties van deze soorten is een duurzaam beheer nodig van de grotere natuurkernen en goede ecologische verbindingen tussen verschillende leefgebieden. Doelsoorten voor bosgemeenschappen zijn ree, eekhoorn,wezel, bosuil, groene specht en A Veenwate~g, Zuidwijksemolen en het bos van Santhorst 4 Historische laan, Eikenhorst

22 ECOLOGISCHE KWALITEITEN :,+:i Weiland bzreidevogelgebieden Bosen - Netwerk van boerem- en polc?& Open water

23 Visie Rijlandroute * Open weidevogelgebied in de Papenwegse Polder boomklever. Deze doelsoorten zijn benoemd in het rapport 'ecologische verbindingszones' van de provincie Zuid-Holland. Doelsoorten voor graslanden zijn grutto en tureluur. Doelsoorten voor water- en moeras zijn snoek, bittervoorn, rugstreeppad, waterspitsmuis, noordse woelmuis, vroege glazenmaker en moerassprinkhaan. Deze doelsoorten zijn kenmerkend voor de betreffende ecosystemen. Water- en moerasverbindingen Het aanwezige netwerk van boezemvaarten en polderweteringen biedt een ecologische shuctuur voor water- en moerassoorten. Er zijn echter veel waterscheidingen en de waterkwaliteit kan veel beter. Verder zijn er weinig grotere moeraselementen. De aanleg van dergelijke elementen kan bijdragen aan de ecologische diversiteit en mede invulling geven aan de gewenste ecologische verbinding tussen de duinen en het Groene Hart. Deze verbinding is namelijk niet alleen voor bossoorten, maar ook voor water- en moerassoorten van groot belang. De kwelgebieden van de binnenduinrand en de oeverzones van het Vaenburgse Meer kunnen een verbinding krijgen met de Vliet- landen en het Land van Wijk en Wouden. De aanleg van water- en moeraselementen kan gekoppeld worden aan het netwerk van boezemvaarten en polderweteringen en kan bijdragen aan de benodigde waterberguig. Schakel tussen duinen, landgoederenlandschap en Groene Hart Het landgoederenlandschap kent vele ecologische overgangen (gradiënten tussen hoog en laag, zand en veen, droog en nat, voedselarm en voedselrijk). Het gebied is daarom van nationaal belang. Het is letterlijk &n van de laatste plaatsen waar de ecologische relatie loodrecht op de kust nog compleet is: van de duinen via de landgoederen naar het Groene Hart. Met de realisatie van het natuurgebied Lentevreugd, compleet met nieuwe duinrellen, de ambitie om een groenzone te realiseren rondom Valkenburg en de ontglazing van de Duivenvoorde corridor aan de andere kant wordt een robuuste verbinding gerealiseerd die het landschap van de duinen verbindt via de Ommedijkse Polder en de Papenwegse Polder met het Groene Hart. De Rijnlandroute mag dit niet onmogelijk maken.

24

25 Visie Rijlandroute 6 Metropolitaan landschap Landgoederen: oases rondom de stad De historische landgoederen in Zuid-Holland zijn van grote betekenis voor de omgeving. Ze vormen met hun rustige en statige karakter rustruimten in het stedelijk gebied. Ze zijn indertijd ontworpen als buitenplaats en maken zo deel uit van het culturele erfgoed. De charme van een oud landhuis zit hem ook in zijn omgeving. Wat is er mooier dan wandelen tussen eeuwenoude bomen met uitzicht op een historische buitenplaats en de omliggende landerijen? Het landgoedbiotoop bestaat uit de volgende kenmerken: de buitenplaats zelf, de koppeling van het landgoed aan een structuur, het panorama, het blikveld, de zichtlijn. In het stedelijke gebied is de druk op de ruimte groot. Dit maakt de landgoederen kwetsbaar. Internationale allure De landgoederenzone is van grote kwaliteit en draagt daarmee fiink bij aan de aantrekkelijkheid van de regio als internationaal vestigingsmilieu. Ook de nieuwbouwlocatie op voormalig vliegveld Valkenburg kan daarvan profiteren. Ontwikkeling De landgoedeigenaren stellen zich op het standpunt dat deze landschappen nog aanzienlijk aan betekenis voor de omgeving te kunnen winnen door betere voorzieningen en toegankelijkheid te bieden. Daarbij is het zoeken naar maatwerk. Het landschap en natuur zijn kwetsbaar. De zoektocht is naar maatregelen die niet ten koste gaan van bestaande DUINEN GRQENE HART A De betekenis van de landgoederenzone als merropolitaan landschap 4 Stadsrand Stevenshof

26 RECREATIEVE KWALITEITEN Fietsroute -8 W~II~~~OUF~ i] Reatauraat B Mawe Bushalte w NS-station

27 Visie Rijlandroute A Knooppunt van de variant 'Zoeken naar Balans' en de A44 kwaliteiten: maatwerk dus. Voor wandelaars en fietsers liggen er wellicht goede mogelijkheden in de overgang van de landgoedbossen naar de open weidegebieden. Deze randen of zoomen zijn voor de recreant aantrekkelijk en leveren de minste kans op verstoring van de weidevogels. I 'Zoeken naar Balans' Voor de kwaliteit en betekenis van het gebied voor de Metropoolregio Den-Haag-Rotterdam is het alternatief 'Zoeken naar Balans' zeer ongunstig. Het gebied wordt kleiner, ingesnoerd, daardoor minder toegankelijk en het is gedaan A - N14 Noordelijke Randweg met de rust! Laat de nieuwe weg geen barri&re r I - worden tussen Leiden en de Papenwegse Polder. Zie foto's op deze pagina van de Noordelijke Randweg van Den Haag (Sijtwende). Laat de smalle verbinding die nu nog bestaat tussen de Papenwegse Polder en de Ommedijkse Polder op-m (ziebijgaande uitwerking van het knooppunt die dit onmogelijk maakt)! I! k

28 ;: c&..:< j :, z*..: I.- I, i. -. 'i..:. '. i l....-t s il 5,: g? r...'., - >

29 Visie Rijlandroute 7 Conclusies Rijnlandroute Rentmeesterschap Toon met de keuze voor een alternatief respect voor wat dankzij particulieren door de eeuwen heen tot stand is gebracht. Denk ook aan alle inspanningen en investeringen die particulieren en de overheid in dit landschap hebben gestoken. Duurzaam beheer is ook voor de toekomst gegarandeerd. Bescherm het historische landschap Het alternatief 'Zoeken naar balans' doorsnijdt de landgoedbiotopen van Berbice en Zuidwijk. Trek een grens: bescherm dit historische landschap. Het is een meesterwerk en daar snij je geen stukje vanaf. Het landgoederenlandschap is immers van onbetaalbare waarde. Strandwallen-strandvlaktenlandschap Tussen Den Haag en Leiden ligt het enige nog redelijke gave strandwallenstrandvlaktenlandschap van Nederland. Dat zouden wij graag zo willen houden. Ecologische verbinding tussen Kust en Groene Hart Koester de open relatie tussen de Papenwegse Polder en de Ornmedijkse Polder om in de toekomst de ecologische verbinding tussen kust en Groene Hart te kunnen maken. Kies voor 'geen spijt beleid'. Metropolitaanlandschap De historische landgoederen in Zuid-Holland zijn van internationale allure. Dit landschap is van grote economische betekenis voor het vestigingsmilieu in de regio en biedt een hoogwaardig recreatiemilieu voor omwonenden. Als gevolg van sterke verstedelijking de laatste 50 jaar is de waarde van dit landschap alleen maar toegenomen. Tot slot Nieuwe infrastructuur kan op een innovatieve en eigentijdse manier in het stedelijk gebied worden ingepast. De Petuelring in München is daarvan een goed voorbeeld. Dichter bij huis is Sijtwende een 'bijna' goed voorbeeld van modern en duurzaam wegontwerp. Hier is een goede inpassing en integratie met het stedelijke weefsel tot stand gebracht, maar met één hele grote kanttekening: het landschap is vergeten. Er is met geluidschermen een enorme barriere gecreëerd tussen stad en landschap. Dat mag niet weer gebeuren. Kies voor een duurzame en kwalitatief hoogwaardige inpassing van de Rijnlandroute. De landgoederenzone en Leiden zijn het waard. 4 Buitenplaats Berbice te Voorschoten

30 t,.. i.-,s 5; 5 ;* +i; i' -" i t!'., ''-'"I:?; ;l $d<y,-t*v; 4 kb4 v,,.f J..,..; ' J,!;.~:---:-. *l~<l $= "'I FR! -h t" m 1: *y A! r., 3