Humboldt. Humboldt. Pico del Teide 1 HV LEEROPDRACHTENBOEK AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW

Transcriptie

1 1 H V Humboldt Humboldt Alexander von Humboldt ( ) was een Duitse wetenschapper en ontdekkingsreiziger. Veel mensen zien hem als de eerste moderne geograaf. Terwijl andere wetenschappers vooral bezig waren met het beschrijven van verschijnselen en gebieden, wilde Humboldt verklaren wat hij zag. Hij ging op zoek naar de verbanden tussen verschijnselen in een gebied. Humboldt liet bijvoorbeeld zien dat de temperatuur in een gebied samenhangt met de hoogteligging en de afstand tot de zee. Door zijn vele ontdekkingen werd hij een wereldberoemd man. AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW LEEROPDRACHTENBOEK Pico del Teide N.B W.L. De Pico del Teide is een vulkaan op het Canarische eiland Tenerife. Met meter is de vulkaan het hoogste punt van Spanje. De laatste uitbarsting was in Daarna heeft de vulkaan zich rustig gehouden. Toch is de Pico del Teide volgens geologen één van de gevaarlijkste vulkanen op aarde. In 1799 vertrok Humboldt per schip uit Spanje voor een reis naar Zuid-Amerika. Onderweg maakte hij een tussenstop op Tenerife. Op 21 juni beklom hij de Pico del Teide tot aan de rand van de krater. Dat deed hij in een nette jas en met een hoge hoed op zijn hoofd. Ook bovenop een vulkaan zag Humboldt eruit alsof hij door de mooiste straten van Berlijn wandelde. Humboldt AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW 1 HV LEEROPDRACHTENBOEK ISBN _OM.indd :57

2 3 Inhoud Hoofdstuk 1 Woonplaats aarde Hoofdstuk 2 Klimaatgebieden 1.1 Planeet aarde Mensen bevolken de aarde De onderdelen van de kaart Plaatsbepaling Alice Springs Gps-duel 18 Hoofdlijnen & begrippen De invloed van de zon De invloed van de hoogte en de zee Neerslag Klimaatgrafieken Soorten klimaten Leven in een extreem klimaat Klimaten en landschapstypen 36 Hoofdlijnen & begrippen 38 Hoofdstuk 3 Europa Hoofdstuk 4 Water 3.1 Europa natuurkundig De Europese bevolking Europese Unie Europa op de kaart 48 Hoofdlijnen & begrippen Water op aarde Kringloop van water Rivieren Wisselen van schaalniveau De Rijn van bron tot zee Waterdamp en rivierdalen 64 Hoofdlijnen & begrippen 66 Hoofdstuk 5 Arm en rijk Hoofdstuk 6 Mekong 5.1 Centrum en periferie Economische ontwikkeling Indicatoren: ontwikkeling meten Statistiek Lima Indexcijfers 80 Hoofdlijnen & begrippen Mekong natuurkundig Bevolking en ontwikkeling Thailand, van periferie naar centrum? Een stuwdam in Laos 92 Hoofdlijnen & begrippen 94 Trefwoordenlijst 96

3 HOOFDSTUK 2

4 24 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE aardkorst 2. 1 mantel kern George Hsia/ZUMA Press/Corbis Bron 2 Bron 1 De zware aardbeving van 12 januari 2010 in Haïti heeft scheuren gemaakt in de wegen. Bewegende platen Kijk eens naar je vingers. Kun je je nagels zien groeien? Toch worden ze steeds langer. Ze groeien ongeveer net zo snel als de Atlantische Oceaan groter wordt. Europa en Noord-Amerika komen dus steeds iets verder uit elkaar te liggen. Er is een tijd geweest dat ze gewoon aan elkaar vastzaten. Net als Afrika en Zuid-Amerika. De wereldkaart zoals wij die kennen, is eigenlijk een tussenstand: heel langzaam verschuiven de continenten. De gevolgen daarvan zie je op het journaal als er weer een aardbeving of vulkaanuitbarsting is geweest. VAN BUITEN NAAR BINNEN Het is moeilijk voor te stellen als je in het gras ligt of over straat loopt: enkele tientallen kilometers onder je is het zeker vijf keer zo heet als het in jullie oven thuis kan worden. Alleen de aardkorst scheidt je van deze helse omstandigheden. De aardkorst is tien tot veertig kilometer dik en bestaat uit vaste grond en stenen. Onder die laag begint de mantel van de aarde. Deze bestaat uit gloeiend hete steen. Het bovenste deel van de mantel is zo heet dat het gesmolten is: meer dan duizend graden Celsius. Het is een stroperige massa die je magma noemt. Als deze massa boven de aardkorst uit komt, heet het lava. Het onderste deel van de mantel is nog veel heter, maar de druk is op deze diepte zo hoog dat het gesteente hier toch vast is _02.indd 24 De aarde van buiten naar binnen: de grond onder je voeten, vloeibaar gesteente, vast gesteente, vloeibaar ijzer en tot slot vast ijzer. Bijna kilometer onder je voeten ligt de kern, een ijzeren kogel met een doorsnee van kilometer en een temperatuur van meer dan vijfduizend graden Celsius. Daarmee is de aardkern ongeveer net zo groot als de maan en net zo heet als het oppervlak van de zon. DRIJVENDE CONTINENTEN Nog maar honderd jaar geleden dachten de meeste mensen dat de wereldkaart zoals wij die kennen min of meer vastlag. De Duitse geoloog Alfred Wegener ( ) zag dat anders. Het viel hem op dat veel continenten heel goed in elkaar passen, zoals ZuidAmerika en Afrika. Volgens hem zaten de continenten vroeger aan elkaar vast en zijn ze later uit elkaar gedreven. Als bewijs noemde hij de fossielen van bijvoorbeeld de mesosaurus, die zowel in Afrika als Zuid-Amerika zijn gevonden. De mesosaurus was een zoetwaterreptiel en kon dus nooit zelf de oceaan hebben overgezwommen. Wegeners conclusie: voorouders van het dier moeten ooit samen op één groot oercontinent hebben geleefd. Wegener noemde het oercontinent Pangea. Delen (platen) van Pangea zijn uit elkaar gedreven. Dit proces noemen we platentektoniek :44

5 THEORIE 25 DE AARDKERN ALS MOTOR Toch kon Wegener zijn tijdgenoten niet overtuigen. Het probleem was dat hij niet kon uitleggen welke enorme kracht ervoor zorgt dat de continenten zich verplaatsen. Ruim dertig jaar na zijn dood lukte dat andere wetenschappers wel. De drijvende kracht achter de platentektoniek is de convectiestroom. In bron 2 herken je die aan de blauwe pijlen. Door de warmte in de aardkern zet het magma in de mantel uit. Hierdoor wordt het magma lichter en stijgt het op, net als een heteluchtballon. Als het magma op de aardkorst stuit, kan het alleen nog maar opzij stromen. Zo vormt de stroom magma een lopende band waar de platen op drijven. Waar twee platen uit elkaar drijven komt magma boven, stolt en vormt een nieuw stuk aardkorst. Op andere plekken verdwijnt juist aardkorst. Over de gevolgen van deze bewegingen lees je meer in de volgende paragrafen. Opdrachten 1 a Zet op volgorde van binnen naar buiten: mantel, aardkorst, kern. b Vergelijk de dikte van de aardkorst met de dikte van een vruchtenschil. Op de schil van welke vrucht lijkt de aardkorst het meest: appel, sinaasappel of kokosnoot? 2 Noem twee argumenten die Wegener had voor het bestaan van een oercontinent. Noord-Amerika Zuid-Amerika Eurazië Afrika India Antarctica Australië 3 Ga naar de kaart Verschuiving van de continenten op het kaartblad De aarde Geologie. a Geef een ander voorbeeld dan in de tekst van continenten die vroeger aan elkaar vastzaten. b Doe een voorspelling over de grootte van de Middellandse Zee over vijftig miljoen jaar. c Doe een voorspelling over de grootte van de Grote Oceaan over honderd miljoen jaar. Bron miljoen jaar geleden: Pangea is uit elkaar aan het vallen en de huidige continenten worden herkenbaar. 4 Waar of niet waar? a Ieder werelddeel ligt op een eigen plaat. b India was honderd miljoen jaar geleden nog geen deel van Azië. c Mijn kleinkinderen gaan nog meemaken dat Spanje en Afrika aan elkaar vastgroeien. WERKBLAD 2.1

6 26 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE 2. 2 Plaatranden Neem een duik in een breuklijn! Wandel tussen de tektonische platen! Fiets over de jongste aardkorst! Zo zou IJsland best reclame kunnen maken voor een reisje naar dit bijzondere eiland. IJsland ligt precies op de grens van de Noord-Amerikaanse en de Euraziatische plaat, twee platen die uit elkaar bewegen. Zo komt er ieder jaar een paar centimeter IJsland bij. Aivolie/Shutterstock Bron 1 Thingvellir in IJsland waar de Noord-Amerikaanse plaat (links) en de Euraziatische plaat (rechts) van elkaar af bewegen. BEWEGENDE AARDE De aardkorst bestaat uit losse platen die voortdurend in beweging zijn. Op de grens van twee platen (de breuklijn) zijn drie soorten bewegingen mogelijk: 1 Convergente plaatbeweging: platen bewegen naar elkaar toe. 2 Divergente plaatbeweging: platen bewegen van elkaar af. 3 Transforme plaatbeweging: platen bewegen langs elkaar. convergent (naar elkaar) divergent (uit elkaar) transform (langs elkaar) Bron 2 Drie soorten plaatbewegingen. Tektonische platen bewegen erg langzaam, maar met veel kracht. Dat veroorzaakt miljoenen aardbevingen per jaar. De meeste zijn heel licht. Maar vooral bij convergente en transforme plaatgrenzen komen ook zware aardbevingen voor. Convergente platen duwen tegen elkaar op en schieten soms met een schok verder. Transforme platen zijn maar zelden zo mooi recht als in bron 2. Meestal zijn het grillig gevormde platen die met veel wrijving langs elkaar schuren, even blijven hangen, druk opbouwen en dan weer met een schok verder schuiven. De plek waar dit gebeurt (het hypocentrum) ligt diep in de aardkorst. De plek aan het aardoppervlak recht boven de schok noemen we het epicentrum. De kracht van een aardbeving drukken we uit in punten op de schaal van Richter. Die schaal loopt van 1 tot 12, waarbij elk extra punt staat voor een tien keer zo zware

7 THEORIE 27 beving. Een aardbeving met een kracht van 8 op de schaal van Richter is dus tien keer zo zwaar als een aardbeving met een kracht van 7. Opdrachten Noord-Amerika divergente plaatbeweging magma IJsland (mid)oceanische rug divergente plaatbeweging Bron 3 Door convectie drijven de Noord-Amerikaanse en de Europese plaat uit elkaar. Magma komt boven en vormt de midoceanische rug, waar IJsland deel van uitmaakt. NIEUWE AARDKORST IJsland ligt op de midoceanische rug. Dit is de langste bergketen ter wereld, ongeveer midden in de Atlantische Oceaan. De bergketen ligt op de rand van twee platen die langzaam uit elkaar schuiven. Daardoor komt magma boven de aardkorst uit. Het magma stolt en vormt nieuw, hard gesteente. Doordat er steeds weer magma bij komt, groeien de platen aan beide kanten van de breuklijn steeds verder en schuiven ze uit elkaar. Een duidelijk geval van divergentie. Zo komen Europa en Noord-Amerika steeds verder van elkaar te liggen. Net als Afrika en Zuid-Amerika. En de Atlantische Oceaan en IJsland worden steeds groter. DE LUCHT IN Er zijn meer divergente breuklijnen waar de aardkorst groeit. Maar waar moet dat heen met al die aardkorst? Naar de convergente breuklijnen natuurlijk! Daar komen de tektonische platen bij elkaar. Dan kunnen er twee dingen gebeuren. Twee ongeveer even zware platen botsen op elkaar. Dat gebeurde bijvoorbeeld toen India op de rest van Azië stuitte. Het gesteente kon maar één kant op: de hoogte in. Zo ontstaat plooiingsgebergte, in dit geval de Himalaya. Doordat de lagen van de aardkorst vervormen als ze omhoog gedrukt worden, ontstaan grillige plooien in het landschap. De Himalaya groeit trouwens nog steeds met ongeveer een centimeter per jaar, want India schuift nog altijd noordwaarts met zo n vijf centimeter per jaar. Convergentie kan ook plaatsvinden tussen een lichte plaat en een zware plaat. Wat er dan gebeurt, lees je in de volgende paragraaf. 1 Convergent betekent: samenkomend. Divergent betekent: uit elkaar gaand. a Kies een woord dat ook met con begint om dit te onthouden. Bijvoorbeeld: continent = land dat aan elkaar vastzit. Congres = samenkomst. Gebruik je woord om deze zin aan te vullen: convergente platen komen samen, net als... b Kies een woord dat ook met di begint om dit te onthouden. Bijvoorbeeld: divorce = Engels voor scheiding. Dialoog = tweegesprek. Gebruik je woord om deze zin aan te vullen: divergente platen gaan uit elkaar, net als... 2 Bekijk de kaart Platen tektoniek op het kaartblad De aarde Geologie. Schrijf op: divergent, convergent of transform. a De grens tussen de Afrikaanse plaat en de Indisch- Australische plaat. b De grens tussen de Caribische plaat en de Noord-Amerikaanse plaat. c De grens tussen de Afrikaanse plaat en de Zuid-Amerikaanse plaat. d De grens tussen de Nazca-plaat en de Zuid-Amerikaanse plaat. 3 Bekijk de kaarten Platentektoniek en Aardbevingen en vulkanisme op het kaartblad De aarde Geologie. a Op welk soort plaatgrenzen vinden de meeste aardbevingen plaats? b Waar of niet waar? Aardbevingen komen voor op alle soorten plaatgrenzen. c Waar of niet waar? Vulkanen komen alleen voor op plaatgrenzen. WERKBLAD 2.2

8 28 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE 2. 3 Subductie en vulkanisme Paricutín, Mexico, 20 februari Een boer hoort een vreemd gerommel als hij zijn maïsveld ploegt. Ineens scheurt de aarde open en komt er as, lava en stenen uit. s Avonds ligt er een vulkaan van tien meter hoog op het maïsveld. Binnen een week is hij honderd meter hoog. Vier maanden later zijn twee dorpen onder de lava en de as verdwenen. Pas na negen jaar komt de vulkaan tot rust. Hij is dan 424 meter hoog. Maar waar kwam hij ineens vandaan? Corbis Bron 1 Paricutín, de jongste vulkaan op het westelijk halfrond. oceanische plaat MANTEL trog continentale plaat Bron 2 Bij subductie schuift de oceanische plaat onder de continentale plaat. DUIKENDE PLATEN Tektonische platen waar de oceanen op liggen zijn oceanische platen. Ze zijn zwaarder dan continentale platen, de platen waar we op wonen. Als een oceanische plaat en een continentale plaat naar elkaar toe schuiven, schuift de oceanische plaat dan ook onder de continentale plaat. Dit noemen we subductie. Je herkent deze plekken vaak aan een diepe langwerpige trog, een diepe kloof, voor de kust (bron 2). Als de oceanische plaat in de aardkorst verdwijnt, wordt die steeds heter en smelt. Het gesteente wordt magma en er komen gassen vrij. Door de hoge temperaturen stijgen de gassen op. Door de subductie worden steeds meer gas en magma aangevoerd en de druk wordt daardoor steeds hoger. Totdat de aardkorst het niet meer houdt. Een vulkaan barst uit. SOORTEN VULKANEN Een vulkaanuitbarsting die ontstaat door subductie noemen we explosief vulkanisme. Door de hoge druk worden lava, stenen en as hoog de lucht in gestoten. Deze explosieve vulkanen noemen we stratovulkanen (kegelvulkanen). Ze hebben steile wanden doordat de lava die ze uitstoten taai is

9 THEORIE 29 Opdrachten Grote Oceaan 1 Welke begrippen zijn van toepassing op de Paricutín? A Stratovulkaan B Schildvulkaan C Kegelvulkaan D Subductie E Explosief vulkanisme F Effusief vulkanisme plaatgrens actieve vulkanen Ring van Vuur plaatgrens Bron 3 De meeste vulkanen bevinden zich in de Ring van Vuur om de Grote Oceaan. en niet ver kan stromen. Rond de Grote Oceaan komen veel stratovulkanen voor. Zelfs zoveel dat we deze zone de Ring van Vuur noemen, of in het Engels: Ring of Fire (bron 3). Vulkanisme komt ook voor bij divergente plaatgrenzen. Het magma komt hier veel rustiger naar buiten en is vloeibaarder. Daardoor stroomt het verder en is de vulkaan veel minder steil. Deze vulkanen noemen we schildvulkanen en deze vorm van vulkanisme heet effusief vulkanisme. Schildvulkanen kom je bijvoorbeeld tegen in Oost-Afrika en op IJsland en Hawaii. DODELIJKE GEVOLGEN Het is moeilijk te voorspellen wanneer een vulkaan uitbarst. Zelfs een vulkaan die al duizenden jaren slaapt, kan zomaar weer actief worden. Het grootste gevaar voor mensen komt niet eens van de lava en de vallende stenen. Minstens zo gevaarlijk zijn de gloeiend hete aswolken die door hun eigen gewicht als het ware in kunnen storten. Een razendsnelle, moordend hete lawine van lava, rotsen, as en gas dendert dan de vulkaanhelling af, alles op haar weg verwoestend. En wat dacht je van de lahar? Dit is een modderstroom die alle brokstukken van de vulkaanuitbarsting op zijn weg mee naar beneden neemt. Zo n lahar kan bijvoorbeeld ontstaan door heftige regen, maar ook doordat sneeuw en ijs op een vulkaantop smelten bij de uitbarsting. Een lahar die op die manier ontstond, verwoestte in 1985 de stad Armero in Colombia en kostte mensen het leven. Waarom gaan mensen dan toch in de buurt van een vulkaan wonen? De vulkanische as maakt de grond heel vruchtbaar. In de buurt van een vulkaan kun je dus goede oogsten verwachten. Voor veel boeren is dat heel aantrekkelijk. Zeker als ze niet veel geld hebben. 2 Zoek op in je atlas. a Op de grens van welke platen ligt Paricutín? b Welke is de oceanische plaat en welke de continentale? c Welke plaat duikt onder de andere? 3 Bekijk bron 3 en de kaart Platentektoniek op het kaartblad De aarde Geologie. a Leg uit waarom om de Grote Oceaan wel een Ring van Vuur ligt en om de Atlantische Oceaan niet. b Leg uit waarom de Ring van Vuur alleen uit stratovulkanen bestaat en niet uit schildvulkanen. 4 a Noem een verschil en een overeenkomst tussen een lahar en een lawine die ontstaan is uit een ingestorte aswolk. b Wat was de belangrijkste inkomstenbron van de bewoners van het Colombiaanse Armero? c Waarom denk je dat? WERKBLAD 2.3

10 30 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE 2. 4 Kaarten vergelijken Leg een kaart met vulkanen naast een kaart over platentektoniek en je ziet meteen dat er een verband is tussen die twee. Het kan geen toeval zijn dat alle vulkanen zich op een plaatgrens bevinden. Maar zo gemakkelijk is het niet altijd. Kaarten vergelijken kan je heel veel wijzer maken. Maar kijk uit dat je niet te snel conclusies trekt. fotostory/shutterstock Bron 1 Op 23 oktober 2011 vielen 523 doden bij een aardbeving in het zuidoosten van Turkije. ZOEKEN IN DE ATLAS We gaan onderzoeken waar in Turkije het grootste risico is op aardbevingen en waarom. Vorig jaar heb je al geleerd hoe je zoekt in de atlas. Dat kan op vier manieren. 1 Gebruik de inhoudsopgave, voor in de atlas. Blader naar het kopje Europa en zoek daaronder naar een kaart over Turkije. 2 Als je ongeveer weet waar een gebied ligt, kun je de bladwijzers gebruiken. Dit zijn de overzichtskaarten helemaal achter in de atlas. Een kader geeft aan waar je de betreffende kaart kunt vinden. 3 Zoek je een bepaalde plaats, dan kun je het register van topografische namen gebruiken. Dit vind je achter in de atlas. Misschien niet de handigste manier om de kaart van heel Turkije te vinden. Maar wel handig als je bijvoorbeeld de vulkaan Ararat zoekt. In het register staat achter Ararat (vulkaan) het kaartnummer en het vak op de kaart waarin de Ararat staat vermeld. 4 Achter het register van topografische namen vind je ook nog een trefwoordenregister. Zoek je een kaart over een bepaald thema, dan is dit de snelste weg. Kijk maar eens bij Aardbevingsrisico. Stap 1 Zoek informatie op de kaarten ( kaartlezen ) Stap 2 Zoek patronen op de kaarten ( classificeren ) Stap 3 Zoek samenhang tussen patronen ( relateren ) Stap 4 Verklaar de samenhang ( interpreteren ) Bron 2 Stappenplan voor kaarten vergelijken.

11 VAARDIGHEDEN 31 Opdrachten 1 Welke zoekmethode lijkt jou het beste en waarom? a Voor een kaart van Zuid-Afrika. b Voor een kaart over tsunami s wereldwijd. c Voor de ligging van de vulkaan Popocatépetl. Bron 3 Bergbeklimmers in het Taurusgebergte (Turkije). STAPPENPLAN VOOR KAARTONDERZOEK We gaan de kaarten uit het vorige tekstblok nu gebruiken in ons onderzoek naar aardbevingen in Turkije. Dat doen we in vier stappen (bron 2). Deze stappen kun je ook bij andere onderzoeksvragen gebruiken. Stap 1 Kaartlezen: zoek de informatie die je nodig hebt op de kaart. Als je op de kaart Aardbevingsrisico op het kaartblad Middellandse Zeegebied Tektoniek kijkt, dan zie je dat behalve in het midden van het land het aardbevingsrisico in Turkije hoog is. Om dit te kunnen begrijpen, heb je meer gegevens nodig. Stap 2 Classificeren: zoeken naar patronen. Ga naar de natuurkundige kaart van Turkije en zoek naar patronen op de kaart. In dit geval zie je dat de aardbevingsgevoelige gebieden ongeveer samenvallen met het Pontisch Gebergte en het Taurusgebergte (bron 3). Natuurlijk bekijk je ook de kaarten op het kaartblad naast de natuurkundige kaart. Daar zie je op de kaart Aardbevingen en platen nog een opvallend patroon dat samenvalt met de aardbevingen: dat van de grenzen van de Anatolische plaat. AnSchieber 2 Welke kaart of kaarten heb je nodig om een verband te leggen tussen: a klimaat en bodemgebruik in Turkije? b reliëf en bevolkingsdichtheid in Turkije? c economie en bevolkingsdichtheid in Afrika? d tektoniek en vulkanisme in Indonesië? 3 Er staan geen vulkanen op de kaarten van Turkije in de atlas. Waar vind je die wel? Er is meer dan één antwoord goed. A Een staatkundige kaart van het Middellandse Zeegebied. B Een kaart van Europa. C Een natuurkundige kaart van de wereld. D Google Earth. 4 Leg uit waarom platentektoniek niet veroorzaakt wordt door aardbevingen. WERKBLAD 2.4 Stap 3 Relateren: leg verbanden tussen de patronen. Het lijkt duidelijk dat de aardbevingen samenhangen met plaatgrenzen en met gebergten. Dat wist jij natuurlijk allang. Stap 4 Interpreteren: probeer de samenhang tussen de patronen te verklaren. In dit geval kun je concluderen dat aardbevingen vaak in bergachtige gebieden plaatsvinden en dat ze veroorzaakt worden door schuivende platen. Maar wees voorzichtig: weet je wel zeker dat platentektoniek niet veroorzaakt wordt door aardbevingen?

12 32 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE 2. 5 VREEMDE VULKANEN Twee van de actiefste vulkanen ter wereld liggen op Hawaii. Dat is gek, want Hawaii ligt midden op de Pacifische plaat. Er is geen subductie- of divergentiezone in de buurt. Toch is er volop vulkanische activiteit. Hawaii ligt op een zogenoemde hotspot. Diep in de mantel ligt een bron van magma die door een zwakke plek in de aardkorst lekt. Boven zo n hotspot ontstaat een vulkaan. Doordat de Pacifische plaat ten opzichte van de hotspot verschuift, komen er steeds meer vulkanen bij. Alleen de vulkanen die nog in verbinding staan met de hotspot zijn ook daad werkelijk actief. Zo groeit het eiland Hawaii steeds verder aan met lava. De oudere eilanden, in het noordwesten, groeien niet meer aan. Zij verdwijnen langzaam weer in de oceaan door slijtage door water en wind. Bron 1 Bewoners van Kalapana verhuizen hun kerk voor de Kilauea-vulkaan hem onder de lava kan bedelven. De rest van het dorp verdween in 1990 onder een dikke laag lava. Hawaii Bekijk eens een natuurkundige kaart van Hawaii. Je ziet rechtsonder een groot eiland en naar het noordwesten toe steeds kleinere eilandjes en misschien nog wel wat onderzeese bergen. Stel je voor dat het grootste eiland een luchtbel van een duiker is. Dat de kleinere eilanden eerdere luchtbellen van diezelfde duiker zijn. Dat de onderzeese bergen sporen zijn van nog oudere luchtbellen. Dan weet je welke kant de duiker op zwemt. Dezelfde kant die Hawaii op beweegt. Bettmann/Corbis ACTIEF VULKANISME De actieve vulkanen van Hawaii liggen allemaal op Big Island, het meest zuidoostelijke eiland. De Mauna Loa (4.170 meter) barst ongeveer elke twintig jaar uit. De Kilauea (1.247 meter) ligt tegen de flanken van de Mauna Loa. Deze vulkaan spuugt sinds 1983 continu lava uit. Op de top van de Kilauea ligt een grote krater, een caldera, met een doorsnee van vijf kilometer. De Mauna Kea (4.205 meter) is een slapende vulkaan: ongeveer vijfduizend jaar geleden was hij voor het laatst actief. Dat betekent niet dat hij niet meer uit kan barsten; de vulkaan heeft vaker zulke rustpauzes gehad vóór hij weer actief werd. Gemeten vanaf de oceaanbodem, is de Mauna Kea de hoogste berg ter wereld: meter. Dat het eiland vulkanisch is, merk je voortdurend. Op allerlei plaatsen komen gassen en dampen uit scheuren en gaten. Deze fumarolen ontstaan als water in de vulkanische grond wordt verhit en een weg naar buiten zoekt. In de dampen kunnen allerlei stoffen zijn opgelost. Vaak is dat zwavel. Dat verklaart de geur van rotte eieren en de gifgroen gekleurde rotsen op Big Island.

13 REGIO 33 Bron 2 Kauai 3,8-5,6 richting van plaatbeweging Emperorketen Hawaiiaanse eilandenketen Hawaii Oahu 2,2-3,3 Molokai Maui 1,3-1,8 minder dan 1,0 aardkorst hotspot Ouderdom en ontstaan van Hawaiiaanse eilanden. hotspot Hawaii 0,7 tot nu ouderdom in miljoenen jaren AARDBEVINGEN EN TSUNAMI S Op Hawaii vinden ook regelmatig aardbevingen plaats. Vulkanische activiteit veroorzaakt over het algemeen lichte schokken. Bijvoorbeeld door de verplaatsing van magma onder de grond. Zwaardere aardbevingen zijn het gevolg van Hawaii s ligging op een zwakke plek in de aardkorst. Aardbevingen kunnen ook gevaarlijke vloedgolven veroorzaken: tsunami s. Een speciaal waarschuwingssysteem, ingesteld na de tsunamiramp in 2004, moet mensen hiervoor waarschuwen. Als een beving vlak bij Hawaii plaatsvindt, hebben de mensen daar echter maar weinig tijd om te vluchten voor een tsunami. Maar ook aardbevingen ver weg kunnen grote tsunami s veroorzaken in Hawaii. In dat geval is er meer tijd om te vluchten. Tumanc Opdrachten 1 Welke uitleg hoort bij welk begrip? a caldera b fumarol c hotspot A Opening in de aardkorst waar hete gassen en dampen uit ontsnappen. B Zwakke plek in de aardkorst waar magma door lekt, zodat vulkanen ontstaan. C Krater, ontstaan bij een vulkaanuitbarsting. 2 Bekijk de kaarten over Hawaii op het kaartblad Verenigde Staten Natuurgeweld. a Leg uit waarom je naar het noordwesten toe allemaal dode vulkanen tegenkomt. b Leg uit waarom je naar het noordwesten toe alle maal onderzeese vulkanen tegenkomt. c Waar zal het volgende Hawaiiaanse eiland ontstaan? 3 Waarom zijn de Hawaiiaanse vulkanen allemaal schildvulkanen? 4 Bekijk bron 2 en gebruik de atlas. a Zet op volgorde van oud naar nieuw: Nihoa, Maro, Maui, Koko, Nero. b Zoek de Emperorketen op in je atlas. Deze keten is door dezelfde hotspot gevormd als Hawaii. Is de keten ouder of jonger dan Hawaii? c Welke richting had de Pacifische plaat in de tijd dat de Emperorketen werd gevormd? Bron 3 Zwavelhoudende fumarolen in de caldera van de Kilauea-vulkaan. WERKBLAD 2.5

14 34 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE 2. 6 Stenen herkennen Fotografiche/Shutterstock Vanochtend smeerde je misschien je boterhammen op jullie granieten aanrecht. In je etui zitten potloden met grafiet. En wie weet mag je zo nog met een ouderwets krijtje iets opschrijven. Het aanrecht, je potlood, het krijtje: gesteentes zijn overal om je heen. Maar waar komen ze vandaan? Ze worden gemaakt in de actieve aarde. In dit practicum leer je stenen herkennen. Stenen die miljoenen jaren geleden diep in de aarde of de zee gevormd zijn. Bron 1 Marmermijn in de Apuaanse Alpen (Alpi Apuane) in Italië. Bron 2 Sommige van deze stenen zijn diep in de aarde gevormd. DRIE SOORTEN GESTEENTES Stenen kunnen op drie manieren ontstaan. Stollingsgesteente ontstaat door het hard worden van gesmolten gesteente. Neem bijvoorbeeld graniet. Dat is een steensoort die diep in de aarde is gestold. Deze steen komt pas na miljoenen jaren aan de oppervlakte door erosie of het schuiven van platen. Dus als jullie thuis een granieten aanrecht hebben, dan is dat eigenlijk gewoon een dikke plak gestolde aardmantel. Sedimentgesteente is gemaakt van materialen die door wind, water en ijs zijn afgesleten. Zand wordt bijvoorbeeld zandsteen, doordat het op de zeebodem helemaal in elkaar wordt geperst. Kalksteen rekenen we ook tot het sedimentgesteente. Het ontstaat op de bodem van de zee uit de skeletten en schelpen van dode zeedieren. Metamorf gesteente wordt net als stollingsgesteente diep in de aarde gemaakt. Door hitte, krachten en/of druk worden bestaande gesteentes veranderd. Dat gebeurt bijvoorbeeld als een oceanische plaat onder een continentale plaat duikt. Door de hitte smelten kristallen en mineralen samen en kan bijvoorbeeld kalksteen in marmer veranderen.

15 PRACTICUM THEORIE 35 Practicum Dit heb je nodig: een genummerd zakje met vijf verschillende gesteentes een loep een pipet met verdund zoutzuur een bakje azijn een bakje water figuur 1 op het werkblad een stuk glas een potlood of pen 1 Lees figuur 1 op je werkblad. 2 Onderzoek de stenen een voor een. Zoek naar kenmerken uit de tweede kolom van figuur 1. 3 Weet je zeker dat je een steen hebt herkend? Geef het aan in de eerste kolom van figuur 1 op je werkblad en ga verder met de volgende steen. 4 Heb je de vijf stenen herkend? Ruil je stenen met iemand anders. WERKBLAD 2.6 basalt kalksteen marmer graniet zandsteen steenkool Bron 3 Voorbeelden van de verschillende soorten gesteentes: graniet en basalt zijn stollingsgesteentes, zandsteen en kalksteen zijn sedimentgesteentes, marmer en steenkool zijn metamorfe gesteentes.

16 36 HOOFDSTUK 2 thema ACTIEVE AARDE Hoofdlijnen BEWEGENDE PLATEN De aarde bestaat uit een ijzeren kern, een mantel van vloeibaar steen (magma) en een aardkorst van grond en steen. De aardkorst is niet één geheel, maar bestaat uit verschillende platen. Deze platen drijven op het magma in de mantel. Dat noem je platentektoniek. De platen worden voortbewogen door de convectiestroom: door de hitte komt magma omhoog in de mantel, botst op de aardkorst en stroomt opzij. De platen bewegen mee. PLAATGRENZEN Platen kunnen op drie manieren bewegen: van elkaar af (divergente plaatbeweging), naar elkaar toe (convergente plaatbeweging) en langs elkaar heen (transforme plaat beweging). Bij divergente plaatgrenzen komt magma boven en groeit de plaat aan. Bij convergentie verdwijnt een plaat in de diepte. Als twee ongeveer even zware platen op elkaar stuiten, ontstaat een plooiingsgebergte. Waar twee oceanische platen uit elkaar bewegen, ontstaat een midoceanische rug. Op de breuklijnen tussen twee platen komen aardbevingen voor. Dat komt doordat de bewegende platen spanning opbouwen als ze niet verder kunnen, totdat de kracht te groot wordt en een plaat met een schok verder schiet. De plek waar dit gebeurt, is het hypocentrum. De plek aan het aardoppervlak recht daarboven is het epicentrum. SUBDUCTIE EN VULKANISME Vulkanen kunnen op verschillende manieren ontstaan. Bij subductie duikt een plaat onder een andere. Op die plek ontstaat vaak een diepe trog. Het gesteente smelt, er komen gassen vrij. Uiteindelijk wordt de druk van magma en gas zo groot dat een vulkaan uitbarst. Dit noem je explosief vulkanisme. De vulkaan die zo ontstaat, is een stratovulkaan (kegelvulkaan). Een schildvulkaan ontstaat waar twee platen uiteengaan en magma langzaam naar boven komt. De uitbarsting van zo n effusieve vulkaan is veel rustiger. Het gevaar bij een uitbarsting komt vooral van instortende aswolken, rotslawines en lahars. Lahars zijn modderstromen die alles op hun weg meenemen. Ondanks de gevaren gaan veel mensen in de buurt van vulkanen wonen. Dat komt doordat de lava de grond heel vruchtbaar maakt. KAARTEN VERGELIJKEN Door kaarten te vergelijken, kun je verbanden leggen. Bijvoorbeeld tussen aardbevingen en vulkanen. Daarvoor kun je vier stappen gebruiken: zoek informatie op de kaarten ( kaartlezen ), zoek patronen op de kaarten ( classificeren ), zoek samenhang tussen de patronen ( relateren ) en verklaar de samenhang ( interpreteren ). HAWAII Bij Hawaii en op andere plaatsen vind je nog een ander soort vulkanen. Ze ontstaan op zwakke plekken (hotspots) in de aardkorst, waar magma naar boven komt. Doordat de plaat waar Hawaii op ligt, hier overheen schuift, is er veel vulkanisme. Je vindt er actieve vulkanen, slapende vulkanen, caldera s en bijvoorbeeld ook fumarolen. Ook aardbevingen komen regelmatig voor. Bewoners van Hawaii zijn daarom altijd bedacht op tsunami s. STENEN HERKENNEN Vrijwel alle stenen die je op aarde ziet, vinden hun oorsprong diep in de aarde. Stollingsgesteente is hard geworden magma. Sedimentgesteente bestaat uit samengeperst zand, klei of kalk. Metamorf gesteente bestaat uit stenen die door hitte of hoge druk een andere vorm hebben gekregen.

17 HOOFDLIJNEN & BEGRIPPEN 37 Begrippen Begrippen aardkorst De buitenste laag van de aarde, waar wij op lopen. breuklijn De grens tussen twee platen. caldera Krater die is ontstaan door een vulkaanuitbarsting. convectiestroom Drijvende kracht achter de platentektoniek: warme magma komt omhoog, stuit op de aardkorst en stroomt opzij. convergente plaatbeweging Beweging waarbij twee platen naar elkaar toe bewegen. divergente plaatbeweging Beweging waarbij twee platen van elkaar af bewegen. effusief vulkanisme Vorm van vulkanisme waarbij het magma heel vloeibaar is en geleidelijk naar buiten komt. epicentrum Plek aan het aardoppervlak recht boven het hypocentrum. explosief vulkanisme Vorm van vulkanisme waarbij de vulkaan de druk lang opbouwt, zodat bij een uitbarsting veel lava, stenen en as hoog de lucht in worden gespoten. fumarol Gat in de aardkorst waar gassen en dampen uit komen. hotspot Zwakke plek in de aardkorst waardoor magma omhoogkomt, zodat vulkanen ontstaan. hypocentrum Plek diep in de aardkorst waar een aardbeving plaatsvindt door wrijving van twee of meer platen. kern Binnenste van de aarde: een grote ijzeren kogel van meer dan vijfduizend graden Celsius. lahar Gevaarlijke modderstroom die ontstaat bij een vulkaanuitbarsting. lava Vloeibaar gesteente dat uit de aarde komt. magma Heet, vloeibaar gesteente in de aardmantel. Hetzelfde als lava, maar dan onder de grond. mantel Dikke laag onder de aardkorst, bestaande uit heet gesteente. metamorf gesteente Gesteente dat is ontstaan door vervorming van ander gesteente onder hoge druk of hitte. midoceanische rug Bergketen midden in de oceaan, ontstaan door uiteenschuivende platen (divergentie). platen Stukken aardkorst waarop de continenten en oceanen liggen. platentektoniek Proces waarbij de (tektonische) platen van elkaar af, naar elkaar toe en langs elkaar heen bewegen. plooiingsgebergte Gebergte dat ontstaat door botsing van twee ongeveer even zware platen, zodat de aardkorst zich plooit. schildvulkaan Vulkaan met flauwe helling en rustige uitbarstingen, meestal ontstaan op een divergente plaatgrens. sedimentgesteente Gesteente dat bestaat uit samengeperste materialen die zijn afgesleten van rotsen of overgebleven van zeedieren. slapende vulkaan Vulkaan die lang niet actief is geweest, maar dat nog wel kan worden. stollingsgesteente Gesteente dat is ontstaan door het hard worden van magma. stratovulkaan (kegelvulkaan) Explosieve vulkaan met steile wanden, ontstaan door subductie. subductie Proces waarbij een zware plaat onder een lichtere plaat duikt. Hierbij ontstaat vulkanisme. transforme plaatbeweging Beweging waarbij twee platen langs elkaar heen bewegen. trog Diepe kloof in zee die ontstaat bij subductie. tsunami Gevaarlijke vloedgolf die ontstaat door een aardbeving.