Kees Broekhof & Frank Studulski. Augustus Brochure Casanova, augustus 2005 Sardes

Transcriptie

1 Kees Broekhof & Frank Studulski Augustus

2 Voorwoord Brede scholen zijn niet meer weg te denken uit het Nederlandse onderwijslandschap. Er zijn er momenteel meer dan 600 en geschat wordt dat hun aantal de komende jaren zal verdubbelen. Ze zijn verspreid over alle provincies en bevinden zich in grote en middelgrote en - in wat mindere mate - in kleine gemeenten. De bibliotheek is een belangrijke partner binnen het netwerk van instellingen dat de brede school vormt. Zij wordt door bijna driekwart van de gemeenten met een brede school genoemd als één van de partners en komt daarmee op een vierde plaats in de top tien van samenwerkingspartners. Het lijkt er echter op dat er voor bibliotheken niet altijd een vanzelfsprekende rol in de brede school is weggelegd. Een derde van de participerende bibliotheken wordt gezien als passieve partner en ook blijkt dat bibliotheken niet altijd volledig op de hoogte zijn van de ontwikkelingen rond de brede school. Deze situatie vormt de achtergrond van het Casanova ( nieuw huis )-project. Het doel van dit project is om de samenwerking tussen bibliotheken en brede school een impuls te geven en bibliotheken voor dat doel informatie, adviezen en een aantal concrete instrumenten in handen te geven. Als onderdeel van het project zijn vijf bibliotheken gedurende twee jaar begeleid in hun samenwerking met de brede school. Deze bibliotheken bevonden zich in verschillende fasen van samenwerking: sommigen stonden nog helemaal aan het begin, anderen waren al verder gevorderd. De ervaringen van deze bibliotheken en de vragen die zij op hun pad tegenkwamen vormen de basis van deze brochure. De samenwerking met de brede school is geen op zich staand proces. Het maakt deel uit van een breder proces van bibliotheekvernieuwing, waarbij de bibliotheek nieuwe rollen op zich neemt of bijvoorbeeld een nieuwe invulling krijgt in het kader van het behoud van voorzieningen. We hopen dat veel bibliotheken, beginners en gevorderden op het gebied van de brede school, hun voordeel zullen doen met deze brochure. Wij danken de bibliotheekmedewerkers die we mochten interviewen en Lourense Das voor commentaar, en verder al degenen die onze conceptteksten kritisch hebben gelezen en becommentarieerd. Onze bijzondere dank gaat uit naar Monique Baggen en Caroline Heijer, specialisten uit de bibliotheeksector op het gebied van de brede school, die ons bij het samenstellen van de brochure en bij andere onderdelen van het project met raad en daad hebben bijgestaan. Kees Broekhof & Frank Studulski Casanova-project, In opdracht van de Vereniging van Openbare Bibliotheken 2

3 INHOUD VOORWOORD...2 INLEIDING WILLEN AFSTEMMEN VAN VISIES POSITIE BEPALEN...7 De traditionele bibliotheek...8 De traditionele brede bibliotheek...8 De vernieuwende bibliotheek...9 De vernieuwende brede bibliotheek VERANDEREN...10 Van intern naar extern...11 Van traditioneel naar vernieuwend...11 De lerende bibliotheek HOE VER WILLEN WIJ GAAN?...13 Pedagogisch-didactische afspraken WETEN WAT IS EEN BREDE SCHOOL? LANDELIJKE ONTWIKKELINGEN...17 Soorten brede scholen...17 Brede school en gemeente...18 Ontwikkelingen in het onderwijs LOKALE ONTWIKKELINGEN...19 Omgevingsanalyse BREDESCHOOLACTIVITEITEN...20 Bestaande activiteiten...21 Opgewaardeerde activiteiten...21 Nieuwe activiteiten DE SAMENWERKINGSPARTNERS CULTUUREDUCATIE KUNNEN WAT MAAKT SAMENWERKEN MET EEN BREDE SCHOOL ANDERS? HOE KOM JE ER TUSSEN? ALS DE SCHOOL NIET WIL VOORWAARDEN VOOR SUCCES...29 De juiste houding...29 Verankering in de organisatie...30 Financiering...31 Communicatie...32 Doelstelling en evaluatie DOEN INITIATIEFFASE VOORBEREIDINGSFASE UITVOERINGFASE

4 4.4 CONSOLIDATIEFASE PRAKTISCHE AANDACHTSPUNTEN...37 Openingstijden...37 Uitlenen...38 Bemensing...39 Kleine kwaliteit DRIE PRAKTIJKVOORBEELDEN MODEL A: MEDIATHEEK KLOOSTERVEEN (ASSEN) MODEL B: HYBRIDE BIBLIOTHEEK VINKHUIZEN (GRONINGEN) MODEL C: BIBLIOTHEEK HATERT (NIJMEGEN)...48 BIJLAGE 1: CHECKLIST BREDE MEDIATHEEK...52 BIJLAGE 2: CHECKLIST OMGEVINGSANALYSE...57 OBJECTIEVE OMGEVINGSGEGEVENS...57 SUBJECTIEVE OMGEVINGSGEGEVENS...58 EIGEN POSITIEBEPALING...59 BIJLAGE 3: TAAKVERDELING IN DE BREDE MEDIATHEEK...61 BIJLAGE 4: WEBSITES EN LINKS...65 BIJLAGE 5: LITERATUUR

5 Inleiding Voor deze brochure is gebruik gemaakt van de ervaringen van de volgende bibliotheken: Mediatheek Kloosterveen Hybride bibliotheek Vinkhuizen Bibliotheek Nijmegen Hatert Om het beeld op onderdelen wat rijker te schakeren, zijn daarnaast voorbeelden opgenomen van andere bibliotheken en hun samenwerking met de brede school. De brochure is ingedeeld naar vier begrippen: willen, weten, kunnen en doen. Deze begrippen hangen logisch samen: samenwerking begint met ambitie en visie (willen), vervolgens is het belangrijk om kennis te vergaren (weten) en vaardig te worden in samenwerken (kunnen); daarna is het tijd voor de praktijk (doen). In het afsluitende hoofdstuk worden drie praktijkvoorbeelden uitvoerig beschreven. Naast deze brochure is in het kader van Casanova-project een dvd samengesteld voor gebruik richting gemeente en schoolbesturen. Ook hierin treft u voorbeelden van samenwerking. De dvd is te bestellen bij de Vereniging van Openbare Bibliotheken. 5

6 1. Willen De visie van de bibliotheek op de brede school Een bibliotheek die wil gaan samenwerken in een brede school ontkomt er niet aan om na te denken over haar eigen positie en datgene wat zij met de partners wil bereiken. Wat willen wij eigenlijk zelf, als bibliotheek, met de brede school? is de vraag die zich dan aandient. Er bestaat helaas geen standaard antwoord op deze vraag en er is ook geen standaard formule voor de bibliotheek. De brede school probeert een passend aanbod te vinden voor de ontwikkelings-, leer-, en opvangvragen van de lokale gemeenschap. Daarom zijn er verschillende typen brede scholen, die werken aan verschillende doelstellingen. Dat heeft consequenties voor de bibliotheek. In dit hoofdstuk gaan we in op visievorming en de positionering van de bibliotheek in deze situatie. We laten zien dat de bibliotheek zich bij haar positionering kan laten leiden door een combinatie van de visie van de brede school, haar eigen visie op het bibliotheekwerk en haar eigen oriëntatie op de buitenwereld. 1.1 Afstemmen van visies Bibliotheken vragen zich vaak af in hoeverre de visie van de brede school ook de visie van de bibliotheek dient te zijn. De brede school heeft vaak met pijn en moeite een visie geformuleerd, al dan niet in overleg met de bibliotheek, en die visie is meestal verbonden met een of meerdere van de bekende profielen: het achterstandenprofiel, het verrijkingsprofiel, het zorgprofiel, het opvangprofiel en het wijkprofiel. Van de bibliotheek wordt verwacht dat zij kan samenwerken met alle brede scholen in de gemeente, ongeacht het profiel. Er staat bijvoorbeeld een brede school in een aandachtswijk van de stad, maar er staat er ook een op de VINEXlocatie en een in de villawijk. Omdat de bibliotheek vraaggestuurd werkt, verwacht men dat zij voor elk van deze brede scholen met activiteiten komt die aansluiten bij het betreffende profiel. Het is duidelijk dat de bibliotheek niet zelf kan kiezen voor een specifiek bredeschoolprofiel. Het profiel van de brede school wordt door omgevingsfactoren min of meer opgedrongen; het komt immers voort uit de behoeften van de wijk. De bibliotheek kan wel meedenken over de visie van de brede school als zij vanaf het begin bij de ontwikkelingen betrokken is, maar voor haar eigen werk opereert zij vanuit een visie die betrekking heeft op het bibliotheekwerk als zodanig. Die visie wordt enerzijds bepaald door de taakstelling van de bibliotheek binnen de landelijke kaders voor het bibliotheekwerk (de richtlijnen voor de basisbibliotheek, het proces van bibliotheekvernieuwing) en anderzijds door individuele keuzes van bibliotheken met betrekking tot het functioneren binnen de lokale omgeving en het nastreven van interne vernieuwing. Belangrijk is vooral het besef dat de bibliotheek, ondanks haar opdracht om vraaggestuurd te werken, wel degelijk de ruimte heeft om zelf keuzes te maken en prioriteiten te stellen. Zij kan weliswaar niet voorbijgaan aan de visie van de gemeente, zoals de auteurs van Dossiers Brede School (PBC Noord-Brabant, 2003) terecht stellen, maar een bibliotheek die zelf prioriteit geeft aan bijvoorbeeld de 6

7 ontmoetingsfunctie, heeft het volste recht om daar meer energie in te steken. Als de bibliotheek die visie duidelijk uitdraagt, zal dat voor de andere partners beslist acceptabel zijn, zolang het beleid van de bibliotheek andere instellingen maar niet uitsluit. 1.2 Positie bepalen Het Casanova Klaverblad is een nuttig hulpmiddel bij het bepalen van een positionering voor de bibliotheek. Het is wel belangrijk daarbij in gedachten te houden dat het klaverblad een model is en dus een versimpeling van de werkelijkheid. Een model is niet sluitend voor alle situaties maar het helpt wel om een situatie beter in beeld te brengen en afwegingen te maken. externe oriëntatie We willen meer samenwerken en een groter aanbod de traditionele brede bibliotheek de vernieuwende brede bibliotheek Wij streven naar integratie en vervlechting, want kinderen leren op alle plaatsen traditioneel vernieuwend de traditionele bibliotheek de vernieuwende bibliotheek Zo hebben we het altijd gedaan Wij zijn een moderne bibliotheek interne oriëntatie het Casanova Klaverblad 7

8 Het model heeft twee dimensies. De horizontale lijn heeft betrekking op verschillen in aanbod en werkwijze: van traditioneel naar vernieuwend. De verticale lijn gaat over oriëntatie op de buitenwereld: intern gericht versus extern gericht. Met de buitenwereld bedoelen we niet alleen oriëntatie op klantengroepen, maar ook de andere partners die deel uitmaken van de brede school. Je zou ook kunnen zeggen dat de horizontale as de bibliotheekdimensie is, de verticale as de bredeschooldimensie. In de kwadranten staan verschillende typen bibliotheken. Om de typen duidelijk te onderscheiden, zijn ze een beetje karikaturaal beschreven. De traditionele bibliotheek Voor de traditionele bibliotheek is samenwerking met nieuwe partners geen prioriteit. De bibliotheek heeft een traditioneel aanbod, zoals de Kinderboekenweek en groepsbezoeken. Het aanbod is vaak ieder jaar hetzelfde en dat geldt ook voor de keuzes die de scholen uit het aanbod maken. De samenwerking met de scholen verloopt soepel en routinematig. Beide partijen zijn tevreden met de situatie: de bibliotheek ziet zichzelf vooral als dienstverlener en functioneert goed in die rol; de school verwacht van de bibliotheek het bekende aanbod en aan die verwachting wordt voldaan. Er kan sprake zijn van een brede school (de bibliotheek is bijvoorbeeld wel ondergebracht in de multifunctionele accommodatie), maar daarbinnen is er weinig aandacht voor samenwerking. De samenwerkende partners zijn er nog niet aan toe om zich te verdiepen in elkaars verwachtingen en behoeften. Voor sommige bibliotheken is dit de startpositie van waaruit zij de samenwerking met andere instellingen gaan verstevigen. Maar het kan ook een bewuste beleidskeuze zijn om dat niet te doen, als de bibliotheek bijvoorbeeld geen middelen heeft voor nieuwe initiatieven of als andere prioriteiten alle aandacht vragen. In termen van activiteiten kiest de bibliotheek voor de categorie traditioneel aanbod (zie 2.4). De traditionele brede bibliotheek Het begrip traditionele brede bibliotheek klinkt wellicht wat tegenstrijdig, omdat samenwerken met een brede school voor de bibliotheek vaak juist heel vernieuwend kan zijn. In dit kwadrant is sprake van een brede school met enige ervaring en een bibliotheek die zich actief opstelt om haar partners te bedienen, om haar bereik te vergroten en om haar aanbod te verbreden. De samenwerking bestaat vooral uit bestaande succesvolle activiteiten, aangepast aan de wensen van de school en effectiever en efficiënter uitgevoerd door de samenwerking met andere partners. De bibliotheek ziet zichzelf niet alleen als dienstverlener, maar werpt zich ook op als initiator en coördinator van nieuwe vormen van samenwerking. Het belangrijkste onderscheid met de traditionele bibliotheek is dat de bibliotheek actiever op pad gaat om in overleg met de partners tot een aanbod te komen dat past bij de doelstellingen van brede school. Die samenwerking en afstemming geven een meerwaarde aan het netwerk van de brede school. De bibliotheek kiest voor activiteiten uit de categorieën traditioneel aanbod en opgewaardeerde activiteiten (zie 2.4). 8

9 De vernieuwende bibliotheek In het zuidoost-kwadrant staat een heel ander type bibliotheek. Dit is de bibliotheek die vooral zichzelf vernieuwt. Zij is gericht op modernisering van haar eigen apparaat en is daardoor sterk intern gericht. Je zou kunnen zeggen dat de bibliotheek een eigen, intern vernieuwingstraject aangaat. De vernieuwing betreft zaken als de inrichting, nieuwe toepassingen van ICT, leesplekken met een horecavoorziening, selfservice balies en de beleefbibliotheek. Deze bibliotheek ziet zichzelf in de eerste plaats als een professionele, moderne organisatie en straalt dat ook uit. Net als bij de traditionele bibliotheek verloopt de samenwerking met scholen op routinematige wijze, met een aanbod waarin weinig verandert, al zal de vernieuwende bibliotheek meer oog hebben voor activiteiten met eigentijdse digitale toepassingen. De samenwerking is aanbodgericht. De bibliotheek kiest voor activiteiten uit de categorie traditioneel aanbod (zie 2.4). De vernieuwende brede bibliotheek Deze bibliotheek combineert vernieuwingszin met een sterke gerichtheid op de buitenwereld. Hier ontstaan in het kader van de brede school inhoudelijk nieuwe producten die de bibliotheek samen met de school of met andere partners tot stand brengt. De bibliotheek werkt vraaggestuurd, is actief en ondernemend en aarzelt niet om buiten haar traditionele kaders te denken en te handelen. Zij ziet zichzelf als initiator, als ontwikkelaar en als vernieuwer. Zij gaat samen met andere partners het gesprek aan om, soms pionierend, op zoek te gaan naar nieuwe manieren om de doelen van de brede school te verwezenlijken. Alle partners hebben een holistische kijk op de ontwikkeling van kinderen en werken samen in een integraal ondersteunend systeem, vanuit dezelfde uitgangspunten en volgens dezelfde werkwijzen. Grenzen tussen instellingen vervagen, want het kind staat centraal en kinderen leren op alle plaatsen. Er is sprake van toenemende vervlechting op verschillende terreinen: bestuurlijk, beheersmatig, beleidsmatig, organisatorisch, personeel en onderwijsinhoudelijk. Voor deze bibliotheek heeft de categorie nieuwe activiteiten prioriteit, maar er vinden ook activiteiten uit de andere categorieën plaats (zie 2.4). 9

10 De praktijk - De visie van de Openbare Bibliotheek Vlissingen OB Vlissingen heeft een visie op samenwerking met de brede school die ervan uit gaat dat de school en de bibliotheek samen werken aan de ontwikkeling van kinderen. Deze visie komt voort uit een diagnose van ontwikkelingen in de samenleving die laat zien dat er onder grote groepen van de bevolking sprake is van gebrekkige informatievaardigheden als gevolg van ineffectief taalonderwijs en het grotendeels ontbreken van structurele vormen van media-educatie. Als leerlingen taalvaardiger en informatievaardiger de school verlaten kan dat veel maatschappelijke problemen verkleinen. De bibliotheek kan en wil daar wat aan doen en wil daarbij jong beginnen. De Vlissinger visie heeft betrekking op drie domeinen: onderwijs, faciliteiten en participatie. De educatieve functie staat voorop en de bibliotheek aarzelt niet om daaraan een actieve invulling te geven. Dat betekent in de eerste plaats dat de mediathecaris in de brede school leerlingen helpt om informatievaardig te worden. Maar de rol van de mediathecaris gaat verder dan dat. Op het gebied van de taalontwikkeling hanteert hij bijvoorbeeld didactieken die afkomstig zijn uit het onderwijs. De bibliotheekfunctie wordt zo vervlochten met het onderwijs. Bibliotheekdirecteur Kees Hamann: De bibliotheek moet zich eerst bewust zijn van haar eigen visie. Pas daarna kun je het gesprek aangaan met scholen en andere instellingen. 1.3 Veranderen Het Klaverblad vervult twee functies bij de positiebepaling van de bibliotheek, namelijk het vaststellen van zowel de huidige als de gewenste positionering. Allereerst bepaalt de bibliotheek voor zichzelf in welk kwadrant zij zich momenteel bevindt. Iedere bibliotheek heeft wel wat van meerdere typen, maar het is waarschijnlijk niet moeilijk om aan te geven van welk type je eigen bibliotheek de meeste kenmerken heeft. De volgende vraag is: is dit ook de gewenste positionering? Het antwoord op die vraag wordt niet alleen bepaald door de visie van de bibliotheek op haar eigen werk, maar ook door de omgeving. Om een duidelijk beeld te krijgen van die omgeving kan de bibliotheek een omgevingsanalyse maken met behulp van de checklist omgevingsanalyse (bijlage 2, zie ook 2.3). Uit een dergelijke analyse kan bijvoorbeeld blijken dat zich in de omgeving allerlei vernieuwingsgerichte samenwerkingsprocessen voltrekken, terwijl de bibliotheek zichzelf ziet als traditionele bibliotheek. In zo n geval ligt het voor de hand dat de bibliotheek een veranderingstraject overweegt. Het is belangrijk om hierbij op te merken dat verandering geen doel op zich is. Het Klaverblad is geen normatief instrument: het is niet de bedoeling dat alle bibliotheken die deel uitmaken van een brede school uiteindelijk in het noordoost-kwadrant uitkomen. We zagen immers dat wat wenselijk is, niet alleen afhangt van de bibliotheek, maar ook van externe factoren. In het kader van de samenwerking met de brede school zijn de belangrijkste veranderingen die een bibliotheek zal nastreven de overgang van een interne naar een externe oriëntatie en die van een traditionele aanbod naar een vernieuwend aanbod. Hieronder gaan we verder op wat die overgangen betekenen voor de bibliotheek. 10

11 Van intern naar extern Uit de omgevingsanalyse kan blijken dat de bibliotheek zich onvoldoende richt op de buitenwereld. Dan komt een overstap van interne naar externe oriëntatie aan de orde. In eerste instantie zal een bibliotheek door de samenwerking het aanbod en het bereik proberen te verbreden. De inhoud van het aanbod verandert niet wezenlijk. Wat verandert, is de organisatie van het aanbod: er wordt meer samengewerkt en activiteiten worden aan elkaar gekoppeld. Dit geldt ook aan de rechterzijde van het Klaverblad: de bibliotheek is al modern en vernieuwend en de verandering schuilt in de interactie met andere instellingen en het gezamenlijk neerzetten van het aanbod. Aan de hand van het schema kun je ook andere vragen stellen. Een belangrijke vraag is bijvoorbeeld: wat betekent de overstap voor de medewerkers van de bibliotheek? Een toenemende oriëntatie op de buitenwereld kan het gevolg hebben dat je besluit om voor een medewerker extra uren te reserveren voor de jeugdbibliotheek of de brede school. Deze vraag kun je ook stellen voor ICT. In de traditionele bibliotheek staan computers om informatie op te zoeken, maar als de bibliotheek meer gaat samenwerken met een brede school komt er mogelijk vraag naar een digitaal trapveld in de bibliotheek, of naar ICT-cursussen voor senioren in de wijk. Een vernieuwende bibliotheek heeft wellicht de nieuwste snufjes op het gebied van ICT; door de overstap van zuid naar noord in het schema zal men meer op zoek gaan naar specifieke toepassingen voor verschillende gebruikersgroepen. Van traditioneel naar vernieuwend Bibliotheken die van de linkerkant van het Klaverblad naar de rechterkant willen gaan, vinden het een uitdaging om te pionieren. De aanleiding voor een vernieuwing is vaak dat de huidige werkwijze niet meer bevredigend is. Men bereikt de doelen niet, er zijn te weinig opbrengsten of de werkwijzen voelen aan als anachronismen. Ook door externe druk (de maatschappij verandert) slaan bibliotheken het pad van de vernieuwing in. Vernieuwend werken kan onder meer betrekking hebben op de eigen inrichting van de bibliotheek, op nieuwe toepassingen van ICT (het reserveren van boeken via internet en deze bezorgen op vaste plekken) of andere inrichtingen (bijvoorbeeld meer als een winkel). Het kan ook gaan over het samen met partners ontwikkelen van nieuwe werkwijzen. In dat geval is het belangrijk dat de bibliotheek en de partners elkaar goed begrijpen en dezelfde taal spreken. Een bibliotheek die samen met andere partners nieuwe activiteiten en aanpakken wil ontwikkelen kan zich laten inspireren door de pedagogische doelstellingen van de brede school. De meest kenmerkende pedagogische doelen van een brede school zijn: het bevorderen van maatschappelijke participatie Kinderen / jongeren doen iets of produceren iets, waar ook anderen iets aan hebben. Ze voeren een echte, verantwoordelijke taak uit in de samenleving. Iets waar ze zelf ook iets van leren en waar ze de zin van inzien: wederkerigheid is een belangrijk kenmerk. Bijvoorbeeld: kinderen voeren een buurtonderzoek uit en presenteren de resultaten aan de dienst ruimtelijke ordening. 11

12 het bevorderen van levensechte oriëntatie en ontmoeting Kinderen / jongeren maken in levenden lijve en op locatie kennis met mensen, activiteiten, beroepen, leef-, werk- en woonsituaties. Het doel is hier primair, dat kinderen / jongeren hier zelf wat van leren. Bijvoorbeeld: kinderen interviewen mensen met specifieke beroepen in de wijk en de bibliotheek levert ondersteuning met achtergrondinformatie en computers met opmaaksoftware waarmee de kinderen hun reportage kunnen uitwerken. het oefenen van specifieke competenties met levensechte elementen Kinderen / jongeren oefenen meestal met bepaalde competenties in gewone leersituaties op school. Om die competenties beter onder de knie te krijgen, komt er een (ervarings)deskundige bij, of materialen om mee te werken, of er wordt naar een eindproduct toegewerkt. Bijvoorbeeld het houden van een kinderparlement. 1 De lerende bibliotheek Bibliotheken die zich van links naar rechts bewegen in het schema zijn lerende bibliotheken. Ze maken gebruik van informatie uit de omgeving, bijvoorbeeld informatie uit marktonderzoek of uit kwaliteitsevaluaties. Het kan zijn dat deze bibliotheken dichter op de functies van andere instellingen gaan zitten. Bij het intensiveren van de inhoudelijke samenwerking, door het vormgeven van een meer vraaggestuurd aanbod, of zelfs een nieuw aanbod, wordt meer en meer duidelijk dat de partners een gemeenschappelijk belang hebben en samen een traject volgen dat voor iedereen een leerproces is. Vaak wordt gezegd dat er meer vraaggericht gewerkt moet worden. De overstap van aanbodgericht naar vraaggericht houdt in dat je meer rekening houdt met de wensen en behoeften van de afnemers. Toch heeft dat ook beperkingen. Als je alleen maar afgaat op de vraag van de mensen is de bibliotheek als een blad in de wind. De bibliotheek heeft ook eigen doelstellingen, zoals een groter bereik of ontlezing bestrijden. Door vraaggestuurd te werken houd je rekening met zowel de wensen van de afnemers als met de eigen doelstellingen. Die zijn bij samenwerking juist belangrijk om de eigen identiteit te behouden. 1 Gebaseerd op: Saskia van Oenen & Frank Studulski (2005), De pedagogische dialoog. Utrecht: NIZW/. 12

13 De praktijk - Een masterplan en toch maatwerk: Eindhoven De mogelijkheden voor instellingen om vanuit een eigen visie invulling te geven aan de brede school, worden soms beperkt door een gemeentebrede aanpak waarbij de invulling van de brede school tot op zekere hoogte wordt voorgeschreven. De uitdaging is dan om toch binnen die kaders zoveel mogelijk maatwerk te realiseren. In Eindhoven werkt men aan de ontwikkeling van SPIL-centra: spelen, integreren en leren. In een SPIL-centrum komen onderwijs, het peuterwerk en de opvang samen. Zij werken intensief samen met het consultatiebureau, de instellingen voor opvoedingsondersteuning en de volwasseneneducatie. SPIL-centra zijn gericht op kinderen van 0-12 jaar. De gemeente heeft de ambitieuze doelstelling om uiteindelijk meer dan 50 SPIL-centra te ontwikkelen. De bibliotheek gaat ook samenwerken met SPIL-centra. Nu de gemeente de basisuitgangspunten voor de SPIL-centra heeft vastgelegd, ontstaan per SPIL-centrum pedagogische raamplannen. Dit betekent dat de bibliotheek deels rekening moet houden met de uitgangspunten en deels, per SPIL-centrum, een eigen invulling kan geven aan de bibliotheekfunctie. 1.4 Hoe ver willen wij gaan? De brede school geeft de bibliotheek nieuwe mogelijkheden om aan te sluiten bij de leerprocessen binnen het onderwijs. De mate waarin dat gebeurt, hangt af van de visie van zowel de bibliotheek als de partners op samenwerking binnen de brede school. We kunnen hier weer teruggrijpen op de vier typen uit het klaverblad. Bij de traditionele bibliotheek staat de samenwerking op een laag pitje en hebben alle instellingen hun eigen, duidelijk onderscheiden, taak en eigen manier van werken. Bij de vernieuwende brede bibliotheek wordt juist gestreefd naar integratie en vervlechting van functies, zodat er een pedagogisch, didactisch en organisatorisch continuüm ontstaat, waarbij de grenzen tussen instellingen vervagen en de brede school inhoudelijk een organisch geheel wordt. De bibliotheek heeft de ruimte om hierin zelf een keuze te maken. Pedagogisch-didactische afspraken Samenwerken met scholen breed of niet heeft bijna onvermijdelijk tot gevolg dat de bibliotheek zich met het onderwijs gaat bemoeien. Een bibliotheek die zich op een school sterk maakt voor de invoering van een structureel leesbevorderingsprogramma, bemoeit zich op dat moment met de inhoud van het onderwijs. Het interactief voorlezen door bibliothecarissen op de peuterspeelzaal en in groep 1 en 2 gaat nog een stapje verder. Deze bibliothecarissen nemen op gezette tijden de rol van de leidster of leerkracht zelfs geheel over. Ook zijn er bibliothecarissen die training geven aan beroepskrachten, bijvoorbeeld op het terrein van interactief voorlezen, of het werken aan informatievaardigheden. Ook dat is een onderwijsinhoudelijke rol. De haalbaarheid van pedagogisch-didactische afstemming met de brede school hangt voor een belangrijk deel samen met de fysieke plaats van de bibliotheek in de brede school. Als de bibliotheekfunctie als mediatheek is opgenomen in de brede school, is het eerder haalbaar om pedagogisch en didactisch aan te sluiten bij de school, dan 13

14 wanneer de bibliotheek op afstand van de school staat en meerdere scholen tegelijk bedient. Pedagogische afstemming begint meestal met afspraken over het gedrag van de kinderen: wat mag wel en wat mag niet? Sommige brede scholen hebben een pedagogisch raamplan waarin voor de hele school staat beschreven hoe kinderen en volwassenen met elkaar omgaan, bijvoorbeeld bij pesten, conflicten of rennen over de gang. Als deze afspraken ook in de mediatheek worden gehanteerd, komt dat de pedagogische continuïteit in de school ten goede. Daar profiteren zowel de kinderen als de volwassenen van. Didactische afstemming heeft betrekking op de begeleiding van het leerproces van de kinderen. Als de school de kinderen vooral zelfstandig wil leren werken, dan kan de mediathecaris daaraan bijdragen door de kinderen die aan hun werkstuk komen werken niet alles voor te kauwen of zaken voor hen op te zoeken, maar in plaats daarvan vragen te stellen die een beroep doen op de zelfstandigheid van de leerlingen. Dat betekent: leerlingen helpen hun eigen zoekvragen te formuleren (Bedenk eerst eens welke vragen je precies wilt beantwoorden. Wat wil je precies weten over molens?) en leerlingen helpen zelf de juiste informatiebronnen te vinden (Weet je nog waar de informatieboeken staan? Weet je nog dat ik jullie liet zien hoe je de krant kan vinden op het internet?). En ook: kijken of het goed gaat (Heb je daar het antwoord op je vraag kunnen vinden? Vertel eens?) en vragen of de leerlingen zelf tevreden is met het resultaat (Vind je dit zelf een goed antwoord op je vraag?). Doet de school veel aan samenwerkend leren, dan zorgt de mediathecaris voor een opstelling waarbij de leerlingen met twee of drie tegelijk aan de computer kunnen werken en tijdens het werken houdt zij in de gaten of er wel wordt samengewerkt en hoe. De mediathecaris vraagt het team wat zij in dit opzicht van kinderen in verschillende groepen mag verwachten. Op een brede school waar leidsters en leerkrachten training hebben gekregen in gesprekstechnieken en woordenschatstimulering, bijvoorbeeld als onderdeel van Taallijn VVE, zorgt de mediathecaris ervoor dat zij vanuit dezelfde uitgangspunten praat en werkt met de kinderen. Zo houdt de taalstimulering niet op buiten het klaslokaal. 14

15 De praktijk - Inhoudelijke samenwerking in Roosendaal De openbare bibliotheek Roosendaal werkt nauw samen met de brede school Zwanehof bij de ontwikkeling van een nieuwe brede school. Het gebouw is er nog niet, maar de samenwerking draait al op volle toeren. De behoefte aan ondersteuning vanuit de school staat daarbij centraal. Projectleider Monique Baggen van de bibliotheek: Het team van de school moet ervaren dat ze echt iets hebben aan het werk van de bibliotheek, dat wij hun werk lichter maken. Dus was ons uitgangspunt bij aanvang van het project, de vraag: Waar kunnen we jullie het beste mee helpen? In de bovenbouw kwam naar voren dat ze onder andere graag ondersteuning wilden hebben bij het werken aan boekbesprekingen, spreekbeurten en werkstukken door kinderen. Die vraag heeft de bibliotheek heel serieus opgepakt. Baggen en haar collega's hebben een computerondersteunde aanpak ontwikkeld die precies aansluit op de taalmethode die op school wordt gebruikt. Baggen: In die methode zijn kinderen bijvoorbeeld gewend om woordvelden te maken. Daarom gebruiken wij die didactiek ook als uitgangspunt bij het werken aan een spreekbeurt of werkstuk. De aanpak is ontwikkeld voor groep 5 tot en met 8. In groep 5 krijgen de leerlingen een eenvoudige opdracht (het maken van een collage) en leren ze stap voor stap vragen te stellen, bronnen te hanteren en het antwoord met tekst en illustraties in een collage weer te geven. Daarna moeten ze ieder jaar wat meer zelfstandig werken en wordt de opdracht steeds moeilijker, met als doel het zelfstandig kunnen maken van een werkstuk of een spreekbeurt. Alleen in nauwe samenwerking kan een dergelijk product ontstaan, zegt Baggen: Ik ben bij alle teamvergaderingen rondom het thema zelfstandig werken en ik heb geregeld overleg met individuele leerkrachten. Ze zien mij inmiddels bijna als lid van het team. Het kost wel veel tijd, maar we zien er allemaal de meerwaarde van. In dit eerste hoofdstuk hebben we ons vooral bezig gehouden met visievorming en met de positionering van de bibliotheek als (potentiële) partner van instellingen binnen de brede school. We zijn ingegaan op mogelijke antwoorden op de vraag wat willen wij als bibliotheek binnen de brede school? Het volgende hoofdstuk biedt een aantal bouwstenen om de ambities van de bibliotheek binnen de brede school te helpen verwezenlijken. 15

16 2. Weten Kennis van de brede school, het juiste aanbod en de geschikte partners. Om goed met de brede school te kunnen samenwerken, heeft de bibliotheek kennis van zaken nodig kennis van algemene ontwikkelingen rond de brede school en in het bijzonder van de lokale ontwikkelingen op dit gebied. Daarnaast is het belangrijk dat zij voor zichzelf een duidelijk beeld heeft van geschikte activiteiten om in het kader van de brede school aan te pakken. Met welk aanbod komt de meerwaarde van de samenwerking het best tot uiting? En ten slotte is het van belang dat zij zicht heeft of krijgt op geschikte partners voor samenwerking en dat hoeft niet altijd het onderwijs te zijn. In dit hoofdstuk gaan we op elk van deze onderwerpen in. 2.1 Wat is een brede school? Een brede school is een school die samenwerkt met instellingen in de buurt, met als doel het verbeteren van de (ontwikkelings)kansen van kinderen. Andere veelgenoemde doelstellingen zijn: het creëren van een doorgaande lijn, een sluitend zorgsysteem, een integrale aanpak of het versterken van de sociale cohesie. De meest genoemde partners na het basisonderwijs zijn: de peuterspeelzaal, de kinderopvang, het welzijnswerk en de bibliotheek. De eerste brede scholen zijn ontstaan in Rotterdam en Groningen (Vensterschool). Een brede school hoeft geen nieuw gebouw te zijn. Soms werken de partnerinstellingen samen in een netwerk. Uit het mest recente Jaarbericht van Oberon (2003) bleek dat er ongeveer 500 brede scholen zijn. Het aandeel gemeenten dat werkt aan een brede school is tussen 2001 en 2003 toegenomen van 36 naar 54 procent. Het Handboek Brede School 0-12 jaar (2004) geeft aanwijzingen voor het opzetten van een brede school. De PBC Noord-Brabant heeft in de serie Dossiers Brede School een aantal onderwerpen beschreven die met name van belang zijn voor de samenwerking tussen bibliotheken en brede school, waaronder ICT, schoolmediatheek en naschoolse activiteiten. Informatiebronnen: Grinten, M. van der, M. Walraven, F. Studulski en K. Hoogeveen (2004), Handboek brede school 0-12 jaar. Utrecht: Oberon/ Grinten, M. van der en C. Hoogeveen (2005), Brede scholen in Nederland: de stand van zaken in het voortgezet onderwijs, schooljaar 2004/2005. Utrecht: Oberon. Handboek brede school van de provincie Zuid-Holland ( Oberon (2003, 2005), Jaarbericht brede school, Utrecht: Oberon PBC Noord-Brabant (2003), Dossiers Brede School. Santen, I. van (2005), De bibliotheek en de brede school, Hoofddorp: ProBiblio 16

17 2.2 Landelijke ontwikkelingen De volgende profielen worden vaak gebruikt wanneer een gemeenschap of wijk zich voor het eerst gaat oriënteren op de brede school. Ze helpen mensen om te denken in termen van specifieke functies die aansluiten bij lokale behoeften: Het achterstandenprofiel Het verrijkingsprofiel Het zorgprofiel Het opvangprofiel Het wijkprofiel De multifunctionele accommodatie (MFA). Bij het formuleren van de visie voor de nieuwe school worden uiteindelijk verschillende profielen gecombineerd. De profielen komen dus niet los voor; er is bijvoorbeeld geen enkele brede school met alleen maar een zorgprofiel. Een recente ontwikkeling is dat scholen zich meer inhoudelijk profileren op thema s als sport of cultuur. Soorten brede scholen Na de tien jaar bredeschoolontwikkeling die achter ons liggen, kun je zeggen dat zich eigenlijk drie soorten brede scholen hebben uitgekristalliseerd. Ten eerste is er een groep brede scholen die zich concentreren op het bestrijden en voorkomen van achterstanden bij leerlingen. Verrijking en zorg worden daar meestal ook in meegenomen. Deze brede scholen bevinden zich meestal in de aandachtswijken en herstructureringswijken in de grotere steden. Ze belichamen de oorspronkelijke gedachte van waaruit de ontwikkeling van de brede school op gang is gekomen: betere kansen bieden aan kinderen in achterstandssituaties. Een tweede groep zijn de brede scholen met een sterk accent op opvang. Deze groep zie je in VINEX-wijken, maar ook wel in de middenklasse wijken. In feite gaat het bij deze brede scholen om verschillende vormen van opvang (kinderopvang, tussenschoolse opvang, naschoolse opvang) waardoor een goede dagindeling voor de kinderen ontstaat. Opvang wordt vaak gecombineerd met verrijking en ook de wijkfunctie wordt bijvoorbeeld in VINEX-wijken belangrijk gevonden. Een derde groep brede scholen is momenteel in opkomst op het platteland. Een belangrijk doel van deze groep is het in stand houden van voorzieningen ten behoeve van de leefbaarheid van de gemeenschap. Door voorzieningen te bundelen in één gebouw kan men het voorzieningenpeil in stand houden. Omdat het ook gaat om bijvoorbeeld een bankfiliaal, een postloket en een ouderensoos, is het verwarrend om deze combinaties van voorzieningen ook brede scholen te noemen. De motivatie voor dit soort voorzieningen raakt in feite steeds verder verwijderd van het oorspronkelijke doel van de brede school, maar het bijeenbrengen van de voorzieningen kan wel een belangrijke meerwaarde bieden voor de gemeenschap. Echter, het idee van de brede school kan bij het ontwikkelen van dergelijke voorzieningen in de weg staan, omdat het helemaal niet om de school gaat, maar om de algemene voorzieningen. De bibliotheek is in de voorzieningenplanning op het platteland overigens wel vaak 17

18 opgenomen. Een aansprekende vorm voor de clustering en instandhouding van voorzieningen is het kulturhus ( Omdat de term brede school bij sommige mensen een te schoolse betekenis oproept, zijn er nu ook voorstellen om te spreken van een educatief centrum voor 2 tot 12 jaar. Brede school en gemeente Bij de ontwikkeling van brede scholen past ook een kanttekening. De eerste brede scholen (die rond 1995 ontstonden) hadden een natuurlijke aanleiding, zij waren zogezegd duidelijk gemotiveerd, omdat er een duidelijke spanning bestond tussen het aanbod en de behoeften van de afnemers. De scholen konden het niet meer alleen. Kinderen en ouders hadden een duidelijke behoefte aan een breder, toegankelijker en beter afgestemde ondersteuning. Inmiddels is de brede school een modeverschijnsel geworden en ontstaan er brede scholen waarvoor de aanleiding minder duidelijk is. Sommige gemeenten zien het als een manier om lokaal onderwijsbeleid vorm te geven, bijvoorbeeld om huisvestingsproblemen op te lossen. De gemeente dient daarvoor randvoorwaarden te bieden, bijvoorbeeld ondersteuning van een projectplan, een duidelijke projectperiode, aanstelling van een coördinator en een goed meerjarig financieel kader. Als die randvoorwaarden niet in orde zijn, kunnen de instellingen zich met recht afvragen of zij wel in het project willen stappen. Enthousiasme is goed, maar enige zakelijkheid is ook gepast. De bredeschoolaanpak biedt niet in alle gemeenschappen een echte meerwaarde. Door veranderingen in de verhoudingen van het lokaal onderwijs- en jeugdbeleid zal de rol van de gemeente in de komende jaren veranderen. Schoolbesturen komen meer in een positie om initiatief en verantwoordelijkheid te nemen. Ontwikkelingen in het onderwijs Scholen kunnen verschillende pedagogisch-didactische benaderingen hebben. Het is handig als de bibliotheek daar weet van heeft, om op een goede manier vraaggestuurd te kunnen werken. Projectonderwijs Projectonderwijs is afkomstig uit het traditionele vernieuwingsonderwijs. Door een gemeenschappelijk thema te kiezen, kan men bepaalde vakken combineren. Docenten bereiden het gezamenlijk voor en combineren de uren. De leerlingen krijgen bijvoorbeeld een opdracht of doen zogezegd een project. Ze zoeken informatie, stellen een werkstuk op en geven een presentatie. Een aardig voorbeeld biedt Codename Future, dat thema s en werkwijzen aanreikt voor scholen. Coöperatief leren Coöperatief leren richt zich op het samen leren. Leren is voor een belangrijk deel een sociaal proces, waarbij leerlingen veel van elkaar opsteken. Er zijn veel werkvormen ontwikkeld om het samen leren door tweetallen en groepjes te bevorderen. Die werkvormen kunnen toegepast worden in de klas, maar ook in projectonderwijs en bij probleemgestuurd leren. In die zin zijn de werkwijzen sterk verwant. Zelfstandig leren Omdat men onderwijs steeds meer op maat (van de leerling) wil bieden, is zelfstandig leren sterk in opkomst. Zelfstandig leren wordt meestal afgewisseld met klassikaal 18

19 leren. Soms is een klassikale uitleg efficiënter en beter, daarna kunnen leerlingen in hun eigen tempo en op hun eigen niveau verder aan de slag. De mediatheek is een goede plek om het zelfstandig leren te ondersteunen. Zelfstandig werken is een belangrijk kenmerk van het Daltononderwijs. Omdat zelfstandigheid als een belangrijke pedagogische waarde wordt gezien voor studeren in het hoger onderwijs, is zelfstandig leren ook in het voortgezet onderwijs een belangrijk element, in de vorm van het Studiehuis. Adaptief onderwijs Adaptief onderwijs is onderwijs op maat. Er zijn verschillende opvattingen van adaptief onderwijs, maar professor Stevens 2 heeft er de bekendste invulling aan gegeven, door er drie begrippen aan te koppelen: relatie, competentie en autonomie. Voor leerprocessen is het belangrijk dat kinderen een goede relatie hebben met de docent, en tegelijk is het belangrijk dat het kind het idee heeft dat het zelf een competentie ontwikkelt. Aanvankelijk leek het adaptief onderwijs vooral bedoeld voor het Weer Samen Naar School -beleid en in de kleutergroepen, maar inmiddels heeft het een bredere verspreiding. 2.3 Lokale ontwikkelingen Naast de hierboven geschetste landelijke ontwikkelingen, is het belangrijk dat de bibliotheek zicht heeft op de lokale ontwikkelingen rond de brede school. In gemeenten waar al brede scholen aanwezig zijn, is het mogelijk dat de bibliotheek al betrokken is. Vanuit die positie is het vanzelfsprekend om, in het kader van de werkrelaties, op de hoogte te blijven. Maar er zijn ook veel gemeenten waar nog geen brede school is gerealiseerd en waar men op dit moment bezig is met de ontwikkeling ervan. In dat geval doet de bibliotheek er goed aan om op zoek te gaan naar informatie, bijvoorbeeld via de scholen waarmee zij al samenwerkt, de lokale pers en de agenda s en verslagen van vergaderingen van gemeenteraadscommissies. Daarnaast is het verstandig om een lokale omgevingsanalyse te maken (zie bijlage 2). De omgevingsanalyse geeft een eerste beeld van de kansen die er lokaal zijn voor de bibliotheek om met de brede school aan de slag te gaan: Zijn er ontwikkelingen waar wij bij aan kunnen sluiten? Wie zijn onze mogelijke partners? Wat willen ze? Wat zijn hun vraagstukken? Welke leeftijdsgroepen bedienen ze? Welke onderwijskundige benadering heeft de school? Wat gebeurt er op de peuterspeelzaal? Is er een speel-otheek waarmee we kunnen samenwerken? Omgevingsanalyse De omgevingsanalyse (zie bijlage 2) bestaat uit drie onderdelen: 1. objectieve gegevens over de omgeving 2. subjectieve gegevens over (potentiële) partners en doelgroepen 3. eigen positiebepaling De objectieve gegevens geven zicht op kenmerken en ontwikkelingen in de wijk of het dorp die te maken hebben met de bewoners en de infrastructuur. Die gegevens zijn belangrijk om een eerste indruk te krijgen van het type brede school dat aan de orde is. In een VINEX-wijk kun je bijvoorbeeld verwachten dat het aantal kinderen in de basisschoolleeftijd de komende jaren snel zal toenemen; in een binnenstadwijk met 2 Stevens, L. (1997). Over denken en doen. Den Haag: PMPO 19

20 veel allochtonen zal het eerder gaan om een school die zich richt op de bestrijding van taalachterstanden. Als er sprake is van plannen voor een nieuw te bouwen brede school, doet zich wellicht de mogelijkheid voor om een mediatheek in het gebouw te vestigen. Zo niet, dan zal de brede school de vorm krijgen van een netwerk van samenwerkende instellingen en werkt de bibliotheek vanuit haar eigen wijkfiliaal of hoofdvestiging. De subjectieve gegevens hebben betrekking op de relaties met (potentiële) samenwerkingspartners. De bibliotheek maakt de balans op van bestaande samenwerkingsrelaties en mogelijkheden voor nieuwe relaties, rekening houdend met de verwachtingen van de betrokkenen. Ook gaat zij na in hoeverre de doelgroepen van de bibliotheek tevreden zijn met het bestaande aanbod en welke wensen zij hebben. Bij het onderdeel eigen positiebepaling gaat de bibliotheek na hoe zij zelf om wil gaan met de kansen die naar voren komen uit de objectieve en subjectieve gegevens. In hoeverre past het beeld bij de eigen beleidsprioriteiten van de bibliotheek en bij de eigen ambities? Het uitvoeren van een omgevingsanalyse kost tijd en energie. Er worden interne en externe gegevens verzameld en er worden gesprekken gevoerd met partners en medewerkers. Maar het resultaat is de investering waard: de bibliotheek begint het gesprek goed geïnformeerd (waarschijnlijk beter dan sommige andere instellingen) en met een duidelijke visie op de eigen rol en de doelstellingen. 2.4 Bredeschoolactiviteiten In het overleg tussen de brede school en de bibliotheek wordt nogal eens gevraagd wat nu eigenlijk echte bredeschoolactiviteiten zijn. Waar eindigt het reguliere aanbod van de bibliotheek en waar begint het bredeschoolaanbod? Dit lijkt op het eerste gezicht een triviale vraag, maar hij kan om twee redenen van groot belang zijn. Ten eerste is het een legitimeringsvraag: soms wil het samenwerkingsverband alleen activiteiten in haar plan opnemen die aantoonbaar afwijken van het reguliere aanbod. Een bibliotheek die alleen de standaardactiviteiten aanbiedt, wordt dan niet als een serieuze partner opgevat: Alle partners zijn bezig met iets nieuws, maar de bibliotheek komt met de projecten die ze overal aanbiedt. Daar hebben we geen brede school voor nodig. Ten tweede kan het zijn dat alleen voor echte bredeschoolactiviteiten extra financiering beschikbaar is vanuit de gemeente. Dat is vooral in de beginfase van de brede school het geval. De gemeente eist dan dat uit de plannen duidelijk blijkt dat de activiteiten alleen voor de brede school georganiseerd worden, waarbij zij soms specifieke criteria hanteert. Een belangrijk kenmerk van een bredeschoolactiviteit is dat hij tot stand komt in samenwerking tussen verschillende partners. Sommige gemeenten stellen ook als financieringsvoorwaarde dat een plan of project altijd minimaal door twee partners wordt aangevraagd, om de samenwerking te garanderen. Een tweede kenmerk is dat het iets toevoegt aan het bestaande aanbod. Het kan bijvoorbeeld zijn dat door de aandacht voor de achterstanden van de kinderen het leesplezier in de verdrukking komt op school. In een verlengde schooldag wordt dit dan gecompenseerd. Of men wil meer contacten met ouders hebben, maar kan dit in het reguliere aanbod geen plaats geven. Andere instellingen dan de school kunnen de contacten met de ouders 20