Trendwatch Nederlandse economie en arbeidsmarkt

Transcriptie

1 Trendwatch Nederlandse economie en arbeidsmarkt actuele ontwikkelingen en prognoses Odile Sondermeijer senior adviseur arbeidsmarktonderzoek september

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Samenvatting 4 pag. 1 Conjunctuurklok De Conjunctuurklok van augustus Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt Daling aantal banen ten opzichte van vorig jaar Minder openstaande vacatures Verdere stijging werkloosheid 11 3 Prognoses Geen herstel economie Hoogste groei in 2012 verwacht voor zorg en welzijn 13 4 Werkloosheid Werkloosheid eurozone stabiliseert Ontwikkeling werkloosheid in Nederland Jeugdwerkloosheid 19 Bijlage: Geraadpleegde bronnen 2

3 Inleiding Evenals in de afgelopen jaren brengt ECABO aan het begin en halverwege dit jaar een trendwatch uit. De ECABO Trendwatch is een uitgave die niet zozeer de ontwikkelingen binnen het ECABO-domein beschrijft, zoals de ECABO Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs, maar inzicht geeft in de algemene economische ontwikkelingen die van invloed zijn op dit domein. In het eerste hoofdstuk wordt de laatste stand, augustus 2012, van de CBS Conjunctuurklok beschreven. Deze klok is een hulpmiddel voor het bepalen van de stand en het verloop van de landelijke conjunctuur. Hoofdstuk 2 geeft een overzicht van de actuele situatie van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. De ontwikkeling van het aantal banen, het aantal vacatures en de werkloze beroepsbevolking komen aan bod. Met behulp van prognoses van onder andere het CPB, CBS, EIM en ING Economisch Bureau worden in hoofdstuk 3 de meest recente verwachtingen gepresenteerd. Ook wordt stilgestaan bij de verwachtingen voor de economische groei van bedrijfssectoren en in de arbeidsmarktregio s. De onderwerpen in het vierde hoofdstuk zijn de stand van zaken, ontwikkelingen en verwachtingen ten aanzien van de werkloosheid en de jeugdwerkloosheid. Een vergelijking van Nederland met Europa en de onderlinge vergelijking van verschillende bevolkingsgroepen plaatst dit in een breder perspectief. 3

4 Samenvatting Actueel beeld van de conjunctuur Het conjunctuurbeeld was eind augustus even slecht als eind juli. Binnen de Conjunctuurklok van het CBS zijn er de nodige verschuivingen geweest. Per saldo hielden alle verbeteringen en verslechteringen elkaar in evenwicht. Het zwaartepunt van de puntenwolk in de Conjunctuurklok ligt eind augustus in het rode kwadrant (laagconjunctuur). Van de vijftien indicatoren staan er dertien in het rode, twee in het gele en een in het oranje kwadrant. Arbeidsmarktontwikkelingen De Nederlandse economie is in het tweede kwartaal van 2012 met 0,2 procent licht gegroeid ten opzichte van het eerste kwartaal van dit jaar. De belangrijkste ontwikkelingen zijn de volgende: In het tweede kwartaal waren er 55 duizend banen minder dan in hetzelfde kwartaal een jaar eerder. In de sectoren informatie en communicatie en zorg en welzijn is het aantal banen toegenomen ten opzichte van het vorige kwartaal. In alle overige sectoren is het aantal banen gedaald. Eind juni waren er 109 duizend openstaande vacatures. Dat zijn er 9 duizend minder dan aan het einde van het kwartaal ervoor. De meeste openstaande vacatures zijn er in de sectoren handel en reparatie, zakelijke dienstverlening en zorg en welzijn. De werkloosheid vertoont al meer dan een jaar een stijgende lijn. In juli 2012 was 6,5 procent van de beroepsbevolking werkloos. Prognoses In de laatste raming van juni 2012 gaat het Centraal Planbureau (CPB) ervan uit dat escalatie van de crisis uitblijft, maar de eurocrisis blijft als een donkere wolk boven de economie hangen. Na een krimp van driekwart procent in 2012 herstelt de Nederlandse economie zich met anderhalf procent groei in de periode In 2013 zal de werkgelegenheid verder afnemen en de werkloosheid verder toenemen. In 2012 zal naar verwachting de sector zorg en welzijn het sterkst groeien. Ook de groothandel, industrie en transport zullen een bescheiden groei laten zien. De detailhandel, horeca en bouw, die meer afhankelijk zijn van de binnenlandse vraag, laten in 2012 en 2013 geen groei zien. In alle regio s in Nederland neemt in 2013 het aantal werkzoekenden toe. De grootste toename wordt verwacht in de decentraal gelegen regio s, de kleinste voor de regio s nabij grote steden. Werkloosheid In het afgelopen jaar is de werkloosheid vooral toegenomen onder: jongeren van 15 tot 25 jaar vrouwen lager en middelbaar opgeleiden. Jeugdwerkloosheid In juni 2012 is de jeugdwerkloosheid in Nederland één van de laagste in Europa. Alleen in Oostenrijk en Duitsland was de jeugdwerkloosheid lager. Mede door de afnemende schooluitval is de jeugdwerkloosheid in Nederland slechts in geringe mate opgelopen. Sinds de economische crisis is de werkloosheid onder pas gediplomeerde schoolverlaters toegenomen. In vergelijking met de totale beroepsbevolking moeten ze langer zoeken voordat ze een baan vinden. Vooral in het noorden van het land is het voor wo-afgestudeerden en mbogediplomeerden lastig om een baan te vinden. Voor afgestudeerde hbo ers is de situatie in praktisch alle regio s gunstiger. 4

5 Er zijn nog meer verschillen bij de jeugdwerkloosheid tussen specifieke groepen: - Jongeren zonder startkwalificatie zijn twee keer zo vaak werkloos. - Onder de kleine groep vmbo-verlaters die zich aanbieden op de arbeidsmarkt is ruim een jaar na diplomering een kwart werkloos. - Bijna een kwart van de niet-westerse allochtone jongens en meisjes van 15 tot 25 jaar heeft geen werk. - Allochtone meisjes zijn vaker werkloos dan jongens en de laag opgeleiden onder deze meisjes vaker dan de hoogopgeleiden. - Een kwart van de jongeren die onder de Wajong-regeling vallen heeft werk. 5

6 1 Conjunctuurklok De Conjunctuurklok van het CBS is een hulpmiddel voor het bepalen van de stand en het verloop van de Nederlandse conjunctuur. Zoals een klok de actuele tijd laat zien, zo toont de Conjunctuurklok de stand van zaken van de conjunctuur. Een belangrijk kenmerk van de conjunctuur is namelijk dat deze cyclisch verloopt. Perioden van hoge groei wisselen af met perioden van nauwelijks groei, of zelfs van krimp. De conjunctuur wordt bepaald aan de hand van een aantal conjunctuurrelevante indicatoren. In de Conjunctuurklok is daarom een selectie van belangrijke indicatoren opgenomen. Door de vijftien geselecteerde indicatoren gezamenlijk af te beelden, ontstaat een samenhangend beeld van de stand van de conjunctuur. De Conjunctuurklok geeft het conjunctuurbeeld op een bepaald moment (in de regel ultimo van de maand). 1.1 De Conjunctuurklok van augustus 2012 Op de verticale as van de Conjunctuurklok is voor iedere indicator de afwijking tot de langetermijntrend uitgezet. Op de horizontale as van de klok is de ontwikkeling ten opzichte van een maand eerder geplaatst. Er zijn vier fasen te onderscheiden: Boven trend en afgenomen (het kwadrant links boven, kleur oranje) Onder trend en afgenomen (het kwadrant links onder, kleur rood) Onder trend en toegenomen (het kwadrant rechts onder, kleur geel) Boven trend en toegenomen (het kwadrant rechts boven, kleur groen). Figuur 1.1 Conjunctuurklok, stand augustus 2012 Bron: CBS, 2012 Het conjunctuurbeeld was eind augustus even slecht als eind juli. Binnen de Conjunctuurklok zijn er verschuivingen geweest. Per saldo hielden alle verbeteringen en verslechteringen elkaar in evenwicht. Het zwaartepunt van de puntenwolk in de Conjunctuurklok ligt eind augustus in het rode kwadrant (laagconjunctuur). Van de vijftien indicatoren staan er dertien in het rode, twee in het gele en een in het oranje kwadrant. 6

7 De klok van eind augustus toont in vergelijking met die van eind juli de volgende veranderingen: Verbetering van de consumptie, de uitzenduren, de rente, het producentenvertrouwen, het bbp en de investeringen; De rente en het producentenvertrouwen verschoven van het rode naar het gele kwadrant; De faillissementen, de uitvoer en de werkloosheid verslechterden het sterkst. Sinds mei 2011 bevinden meer dan de helft van de indicatoren zich in het rode of gele segment, dat wil zeggen onder de trend. We moeten teruggaan tot het voorjaar van 2008 om meer dan de helft van de indicatoren in het groene segment te zien. In deze periode was groei en lag de groei boven het langjarig gemiddelde. 7

8 2006 I 2006 II 2006 III 2006 IV 2007 I 2007 II 2007 III 2007 IV 2008 I 2008 II 2008 III 2008 IV 2009 I 2009 II 2009 III 2009 IV 2010 I 2010 II 2010 III 2010 IV 2011 I 2011 II 2011 III 2011 IV 2012 I 2012 II x Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt In dit hoofdstuk worden ontwikkelingen in vraag en aanbod op de arbeidsmarkt beschreven. De Nederlandse economie is in het tweede kwartaal van 2012 met 0,2 procent gegroeid ten opzichte van het eerste kwartaal. Deze lichte groei is gelijk aan die van het eerste kwartaal en gunstiger dan de krimp in de tweede helft van Ondanks de lichte groei zit Nederland nog steeds in een periode van laagconjunctuur. 2.1 Daling aantal banen ten opzichte van vorig jaar In het tweede kwartaal van 2012 waren er 55 duizend banen van werknemers minder dan in hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Dat is een daling van 0,7 procent. Figuur 2.1 Ontwikkeling aantal banen van werknemers 1, vanaf 2006 (x 1.000) oorspronkelijk seizoensgecorri geerd Bron: CBS, bewerking ECABO, 2012 De bedrijfssector met het grootste aantal banen is de handel, vervoer en horeca. Daarna volgen zorg en welzijn en de zakelijke dienstverlening. Figuur 2.2 Verdeling banen van werknemers naar sector, eerste kwartaal 2012 (x 1.000) Landbouw en visserij Industrie en nutsbedrijven Bouw Handel, vervoer en horeca Informatie en communicatie Financiële diensten Zakelijke dienstverlening Overheid Onderwijs Zorg en welzijn Cultuur en overige diensten Bron: CBS, 2012 De groei van het aantal banen verschilt sterk per sector. In de afgelopen veertig jaren heeft dit geleid tot grote wijzigingen in de samenstelling van de werkgelegenheid in Nederland. 1 Exclusief het aantal banen van zelfstandigen. 8

9 Figuur 2.3 Ontwikkeling samenstelling werkgelegenheid 1970, 1990 en % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% Cultuur en overige diensten Zorg en welzijn Onderwijs Overheid Zakelijke diensten Handel, vervoer en horeca Bouw Industrie en nutsbedrijven Landbouw en visserij 0% Bron: UWV, CBS, bewerking ECABO, 2012 De productiesectoren (landbouw, industrie en bouw) laten een daling zien van het aandeel in de werkgelegenheid van 40 procent in 1970 tot 17 procent in Het aandeel van de zakelijke diensten is sterk toegenomen. In de afgelopen 42 jaar is dit verdubbeld tot 23 procent in Zo ook de zorg. In 1970 had deze sector een aandeel van 8 procent, in 2012 is dit aandeel ruim verdubbeld tot 17 procent. Vanaf 1970 is het aandeel van de niet-commerciële sectoren onderwijs en overheid vrijwel constant gebleven. Onderstaande figuur toont de ontwikkeling van het aantal banen in de afgelopen drie kwartalen. Per sector is deze uitgedrukt in procenten ten opzichte van het vorige kwartaal. Figuur 2.4 Ontwikkeling aantal banen van werknemers naar sector, 2011 IV, 2012 I en II 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% -1,0% -2,0% -3,0% -4,0% Landbouw Industrie Bouw Handel, vervoer en horeca Inform en comm Financ diensten Zakelijke dienstverlening Overheid Onderwijs Zorg en welzijn Cultuur e.o IV -0,9% -0,2% -0,5% 0,1% 0,8% 0,0% -0,2% -0,4% -0,2% 0,4% -0,7% 2012 I 0,0% -0,4% -1,1% 0,0% -0,8% -1,5% -0,5% -1,0% -0,6% -0,2% -0,7% 2012 II -1,9% -0,7% -1,4% -0,1% 0,4% -0,8% -0,1% -0,6% -0,2% 0,1% 0,0% Bron: CBS, bewerking ECABO, 2012 Ten opzichte van het vorige kwartaal is in het tweede kwartaal van 2012 het aantal banen in de sector Informatie en communicatie het sterkst gestegen. Ook het aantal banen in de zorg en welzijn is licht 9

10 2006 I 2006 II 2006 III 2006 IV 2007 I 2007 II 2007 III 2007 IV 2008 I 2008 III 2008 III 2008 IV 2009 I 2009 II 2009 III 2009 IV 2010 I 2010 II 2010 III 2010 IV 2011 I 2011II 2011 III 2011 IV 2012 I 2012 II x toegenomen. Bij de sectoren landbouw en bouw is het aantal banen het sterkst gedaald. De ontwikkeling van het aantal banen in het eerste kwartaal van 2012 toont een ander beeld. In alle sectoren daalde het aantal banen, behalve in de landbouw en de handel, vervoer en horeca, daar bleef het aantal banen gelijk. In het laatste kwartaal van 2011 is het aantal banen gestegen in twee sectoren, de informatie en communicatie en zorg en welzijn. 2.2 Minder openstaande vacatures Twee factoren bepalen het aantal openstaande vacatures, namelijk hoeveel vacatures er zijn ontstaan en hoeveel vacatures er zijn vervuld. Figuur 2.5 Ontwikkeling openstaande vacatures, seizoensgecorrigeerd, vanaf 2006 (x 1.000) Bron: CBS, bewerking ECABO, 2012 Na een forse krimp van het aantal openstaande vacatures in 2009 ten opzichte van 2008, nam het aantal vacatures sinds 2010 weer enigszins toe. Deze toename van het aantal vacatures hield aan tot en met het tweede kwartaal van Sindsdien daalde het aantal van 135 duizend in juni 2011 tot 109 duizend in juni Dat zijn er 9 duizend minder dan een kwartaal eerder en bijna 25 duizend minder dan aan het einde van het tweede kwartaal in Het aantal vacatures daalt voor het vierde kwartaal op rij. In het tweede kwartaal van 2012 zijn er fors minder vacatures ontstaan (31 duizend) dan in het tweede kwartaal van Ook zijn er minder vacatures vervuld (21 duizend). Daaruit blijkt dat de dynamiek op de arbeidsmarkt terugloopt. Hoe de verdeling is van het aantal openstaande vacatures over de bedrijfssectoren laat de volgende figuur zien. Figuur 2.6 Aantal openstaande vacatures, seizoensgecorrigeerd, tweede kwartaal, vanaf 2010 Landbouw en visserij Industrie en nutsbedrijven Bouw Handel en reparatie Horeca Vervoer en communicatie Financiele diensten Zakelijke dienstverlening Overheid Onderwijs Zorg en welzijn Cultuur en overige diensten 2010 II 2011 II 2012 II Bron: CBS, bewerking ECABO, x

11 2006 I 2006 II 2006 III 2006 IV 2007 I 2007 II 2007 III 2007 IV 2008 I 2008 II 2008 III 2008 IV 2009 I 2009 II 2009 III 2009 IV 2010 I 2010 II 2010 III 2010 IV 2011 I 2011 II 2011 III 2011 IV 2012 I 2012 II x Opvallend bij een vergelijking tussen het aantal openstaande vacatures aan het einde van het tweede kwartaal van 2012 ten opzichte van dezelfde periode in 2011 en 2010 is het volgende: Bij de meeste sectoren is er een daling van het aantal openstaande vacatures in 2012 ten opzichte van 2011 en een stijging in 2011 ten opzichte van De sectoren landbouw, overheid en onderwijs laten een ander beeld zien. Bij de landbouw en overheid is een daling van het aantal openstaande vacatures vanaf Het onderwijs is de enige sector met een (lichte) stijging van het aantal vacatures in 2012 ten opzichte van het jaar ervoor. In absolute aantallen is de daling van het aantal vacatures het grootst in de handel en reparatie (5.800), industrie en nutsbedrijven (4.400) en vervoer en communicatie (3.200). 2.3 Verdere stijging werkloosheid In de eerste maanden van 2012 is het aantal werklozen verder toegenomen. In juli 2012 was 6,5 procent van de beroepsbevolking werkloos. Het is ruim zes jaar geleden dat het werkloosheidspercentage zo hoog was. Figuur 2.7 Ontwikkeling werkloze beroepsbevolking, vanaf werkloze beroepsbevolking seizoensgecorrigeerd Bron: CBS, bewerking ECABO, 2012 In februari 2010 piekte het aantal werklozen. Daarna is de werkloosheid afgenomen tot juli Dit geldt zowel voor als na correctie voor seizoeninvloeden. Vanaf het tweede kwartaal van 2011 is het aantal werklozen toegenomen tot in het tweede kwartaal van Naast een toename van de instroom doordat mensen hun baan verloren, waren er relatief weinig werklozen die werk vonden. Er zijn in juli 2012 meer dan een half miljoen mensen werkloos. 11

12 3 Prognoses Elk jaar maakt het Centraal Planbureau (CPB) vier ramingen over de ontwikkelingen van de Nederlandse economie en de wereldeconomie. Ook EIM en UWV doen uitspraken over de te verwachte ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, voor regio s en bedrijfssectoren. Het eerste deel van dit hoofdstuk presenteert de verwachtingen van het CPB en het tweede deel de prognoses die zijn gedaan voor bedrijfssectoren. 3.1 Geen herstel van de economie In juni publiceerde het CPB 2 de laatste raming. De eurocrisis blijft als een donkere wolk boven de Europese en de Nederlandse economie hangen. Mocht de crisis escaleren, dan komt de groei lager uit dan het CPB heeft geraamd en lijdt Nederland forse verliezen. De juniraming is gebaseerd op de veronderstelling dat escalatie wordt voorkomen. Na een krimp van driekwart procent in 2012 herstelt de Nederlandse economie zich vanaf volgend jaar met gemiddeld anderhalf procent groei tot Het CPB voorziet een groei van de werkgelegenheid van een kwart procent per jaar in de periode Werkloosheid treft in ¼ procent van de beroepsbevolking. In 2017 neemt dit af tot 5¼ procent. Het begrotingstekort komt in 2013 uit op 2,9 procent. De daling in koopkracht zal voortzetten, tot ¾ procent. Tabel 3.1 Kerngegevens arbeidsmarkt Bevolking (x pers) Beroepsbevolking (x pers) Werkzame beroepsbevolking (x 1000 pers) Werkzame beroepsbevolking als % van de bevolking Werkgelegenheid marktsector 3 in arbeidsjaren (%) Werkloze beroepsbevolking (niveau in % beroepsbevolking) Bron: CPB, bewerking ECABO, ,3 50,1 50,1 49,7-1,6 0,1-0,5-1,0 4,5 4,4 5,25 6,0 In 2013 zal de bevolking ten opzichte van 2010 met 1,3 procent toenemen ( personen), terwijl de werkzame beroepsbevolking zal stijgen met personen (0,1 procent). Na 2013 zal het aantal werkende personen toenemen met gemiddeld 0,5 procent per jaar tot en met Dit is het resultaat van een toename van deeltijdwerk, stijgende werkgelegenheid in de zorg en een dalende werkgelegenheid in de marktsector. De werkgelegenheid reageert met vertraging op de krimp in 2012 en lage groei in De zwakke economische groei in 2012 en 2013 remt de vraag naar arbeid in de marktsector nog tot en met In de jaren erna trekt dit weliswaar weer aan, maar over de hele periode bezien krimpt de werkgelegenheid in de marktsector met ¼ procent per jaar. Extra banen in de zorg en een verdere toename van deeltijdwerk leiden per saldo nog wel tot een toename van het aantal werkzame personen met gemiddeld ½ procent per jaar. Dit is ongeveer in lijn met de toename van het arbeidsaanbod die de komende jaren lager zal zijn dan in het verleden door de vergrijzende samenstelling van de bevolking. Aangezien de vraag naar arbeid aanvankelijk achterblijft bij de 2 Juniraming 2012 De Nederlandse economie tot en met 2017, inclusief begrotingsakkoord 2013, CPB, De bedrijven in alle bedrijfstakken behalve overheid, gezondheids- en welzijnszorg, verhuur van en handel in onroerend goed en delfstoffenwinning. 12

13 toename van het aanbod, zal de werkloosheid eerst nog toenemen met zo'n 100 duizend personen tot 6 procent in Na 2014 zal de werkloosheid naar verwachting weer afnemen en in 2017 weer uitkomen op het niveau van de werkloosheid dit jaar, 470 duizend personen of omgerekend 5¼ procent van de beroepsbevolking. Hiermee is de werkloosheid in 2017 nog altijd hoger dan voor recessie het geval was. 3.2 Hoogste groei verwacht voor zorg en welzijn In 2012 zal de sector zorg en welzijn de hoogste volumegroei laten zien, aldus de prognoses van het ING Economisch Bureau. De sector profiteert vooral van de vergrijzing en de extra vraag naar medische hulp en langdurige ouderenzorg. Ook de sectoren groothandel, industrie en nutsbedrijven en transport en opslag zullen bescheiden groeien. Deze meer op het buitenland gerichte sectoren lijden minder onder de gevolgen van koopkrachtverlies. De detailhandel, horeca en de bouw die afhankelijk zijn van de binnenlandse vraag, blijven dit en volgend jaar nog onder druk staan. Tabel 3.2 Volumemutaties naar sector sector Landbouw en visserij -0,6% 0,7% 0,7% Industrie en nutsbedrijven 2,5% -2,0% 0,5% Bouw 3,9% -5,7% -1,0% Groothandel 2,6% 0,0% 2,0% Detailhandel -1,0% -1,3% -0,7% Horeca 1,4% -0,9% -1,0% Transport en opslag 2,0% -1,1% 0,8% Zakelijke dienstverlening -0,3% -1,0% 0,7% Overheid -3,4% -0,5% -0,4% Onderwijs 0,7% -0,5% -0,4% Zorg en welzijn 3,4% 3,8% 3,0% Bron: ING Economisch Bureau, juli 2012 De afgelopen jaren ondervonden de detailhandel en horeca al de gevolgen van de afnemende koopkracht. De omzet in de detailhandel is gedaald naar het laagste niveau in 7 jaar. Alleen de supermarkten weten hun omzetvolumes te handhaven. Ook in de horeca krimpen de volumes. Nieuwe bezuinigingen en lastenverzwaringen zorgen er voor dat de consumentenbestedingen verder zullen dalen. ING verwacht dat in 2012 en 2013 voor deze sectoren geen verbetering zal optreden. Evenmin worden positieve cijfers verwacht voor de bouw. Herstel in de verkoop en bouw van nieuwe woningen blijft ook in 2013 nog uit. Minder investeringen of het vooruitschuiven van investeringen in infrastructuur door gemeenten en provincies schaadt naast de bouwproductie ook zakelijke dienstverleners zoals ingenieursbureaus. Herstel van de bouwproductie is niet te verwachten voor Sectoren die voor een groot deel afhankelijk zijn van export krimpen dit jaar, maar ze kunnen in 2013 rekenen op groeiherstel. In de industrie daalt het aantal nieuwe orders al enige tijd en de voorraden lopen op. Herstel van de wereldhandel zorgt er voor dat de industrie, groothandel en transport in 2013 ook weer groeien. Binnen deze sectoren ontstaat echter een steeds groter verschil tussen de op het binnenland en buitenland georiënteerde bedrijven. De niet-commerciële sectoren zorgen steeds minder voor economische groei. Tijdens de crisis in 2009 lieten zowel de overheid als de zorg hoge groeicijfers zien, waardoor een nog grotere krimp van de Nederlandse economie werd voorkomen. Nu hebben bijvoorbeeld de belastingdienst, provincies en gemeenten plannen voor bezuinigingen, waardoor de omvang van het ambtelijke apparaat zal afnemen. Ook de afname van leerlingen op basisscholen laat de vraag naar leerkrachten afnemen. 13

14 Volumegroei en krimp vertalen zich in een toe- of afname van het aantal werkenden. Figuur 3.1 geeft de ontwikkeling van het aantal banen weer op de middellange termijn. Figuur 3.1 Prognose ontwikkeling aantal banen naar sector, 2012, 2013, (x 1.000) Bron: UWV, 2012 Landbouw Industrie Bouw Handel, vervoer en horeca Inform en comm Zakelijke Financ dienstverlening diensten Overheid Onderwijs Zorg en welzijn Cultuur e.o. Verreweg het meeste perspectief bieden de sectoren zorg en welzijn, zakelijke dienstverlening en handel en reparatie. Ook de bouwnijverheid vertoont, na jaren van teruggang, weer groei van de werkgelegenheid. In de industrie, de financiële diensten en de overheid blijft het aantal banen dalen, maar de daling is minder sterk dan in

15 mannen jr mannen jr mannen jr vrouwen jr vrouwen jr vrouwen jr juni 2009 juni 2010 juni 2011 juni Werkloosheid In dit hoofdstuk worden de ontwikkeling van de werkloosheid in Europa en Nederland gedurende de afgelopen jaren en de verwachtingen voor de korte termijn beschreven. Ook komen de verschillen tussen mannen en vrouwen, jongeren en ouderen en laag- en hoogopgeleiden aan bod. Dit hoofdstuk sluit af met een beschrijving van de jeugdwerkloosheid. Naast de werkloosheid onder jongeren in het algemeen gaat deze paragraaf in op de gediplomeerde schoolverlaters, laag- en hoog opgeleiden, voortijdig schoolverlaters en jonggehandicapten. 4.1 Werkloosheid eurozone stabiliseert In juni 2012 publiceerde Eurostat, het Europese bureau voor de statistiek, de nieuwste werkloosheidscijfers van de 27 lidstaten van de Europese Unie. De gemiddelde werkloosheid in de eurozone 4 is in juni 2012 gestabiliseerd op 11,2 procent van de beroepsbevolking. De gemiddelde werkloosheid van alle 27 lidstaten is met 10,4 procent iets lager dan die van de eurozone. Sinds de invoering van de euro is dit het hoogst gemeten werkloosheidsniveau. In juni werd de laagste werkloosheid gemeten in Oostenrijk (4,5 procent) en Nederland (5,1 procent 5 ). In Duitsland stabiliseerde de werkloosheid, op 6,8 procent. De werkloosheid is met 24,8 procent het hoogst in Spanje. De problemen op de Griekse arbeidsmarkt zijn niet veel minder groot. Daar heeft 22,5 procent van de beroepsbevolking geen betaalde baan. Na Griekenland volgen Portugal en Ierland met een werkloosheidspercentage van 15,4 procent. 4.2 Ontwikkeling werkloosheid in Nederland Vooral 15-tot 25-jarigen werkloos geraakt Onderstaande figuur toont de ontwikkeling van de werkloze beroepsbevolking van de maand juni in de jaren 2009 (meest lichte kleur), 2010, 2011 en 2012 (meest donkere kleur), onder mannen (groen) en vrouwen (blauw) naar leeftijd. Figuur 4.1 Werkloze beroepsbevolking (x 1.000) naar geslacht en leeftijdsklasse, van juni 2009 tot en met juni Bron: CBS, 2012 De werkloosheid is relatief gezien vooral toegenomen onder jongeren van 15 tot 25 jaar. In juni 2012 is er een toename van de werkloosheid in deze leeftijdscategorie van ruim een derde (35%). Onder vrouwen van 15 tot 25 jaar nam de werkloosheid in deze periode toe met ruim 40 procent en onder 4 De eurozone, ofwel euro-aria, bestaat uit de 17 EU-lidstaten die de euro hebben ingevoerd als nationale valuta. 5 Deze data zijn zoveel mogelijk tot stand gekomen met eenzelfde methode en de definities van de gebruikte begrippen zijn ook overal gelijk. Hierdoor wijkt het landelijke werkloosheidscijfer van het CBS af van dat van Eurostat. 15

16 vmbo of lager mbo hbo wo mannen met ruim een kwart (28 procent). De dynamiek op de arbeidsmarkt onder jongeren is groot, omdat hun kans op werk meer beïnvloed wordt door de economische groei. Jongeren hebben vaker een tijdelijke baan, die ze eerder verliezen in tijden van economische teruggang. Verbetert de conjunctuur, dan zullen zij hier het eerst van profiteren. Het aantal werkloze mannen tussen 25 en 45 jaar is in juni 2012 (123 duizend) fors hoger dan in juni 2009 (78 duizend). Ook onder 45-plussers, zowel bij mannen als bij vrouwen, is in deze periode de werkloosheid gestegen, maar minder sterk. In 2013 zullen mannen meer moeite hebben om werk te vinden. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat typische mannensectoren, zoals de industrie en de bouw, slechts langzaam herstellen van de crisis. Vrouwen hebben hier minder last van, omdat ze veelal werken in sectoren die minder conjunctuurgevoelig zijn, zoals de zorg en welzijn. Meer langdurig werklozen De afgelopen twee jaar is het aantal langdurig werklozen 6 fors toegenomen. In 2009 waren dit er 91 duizend, in duizend. In 2009 was bijna een kwart van de werklozen een jaar of langer werkloos, in 2011 was dat een derde. Vooral onder de 25- tot 45-jarigen is de langdurige werkloosheid fors gegroeid, van 20 procent naar 31 procent. Maar ook onder de 45- tot 65-jarigen, bij wie de langdurige werkloosheid traditioneel altijd al aan de hoge kant was, nam deze verder toe. In 2011 was bijna de helft van de oudere werklozen een jaar of langer werkloos. Ook onder laagopgeleiden nam de langdurige werkloosheid sterk toe. Bijna 40 procent van de laagopgeleide werklozen was langdurig werkloos. Toename werkloosheid onder lager en middelbaar opgeleiden Het aantal werkzoekenden zal het komend jaar voor elke opleidingscategorie stijgen. Voor middelbaar opgeleiden wordt de grootste stijging voorzien. In 2013 zal het aantal werkzoekenden in deze opleidingscategorie toenemen met 16 duizend. De toename van het aantal werkzoekenden met een lager opleidingsniveau is geraamd op 10 duizend. Het aantal laagopgeleide werkzoekenden neemt dus minder snel toe, maar daar moet wel bij opgemerkt worden dat de arbeidsmarktsituatie ongunstiger is voor deze groep dan voor middelbaar opgeleiden. Het relatieve aantal werkzoekenden wordt weergegeven door het werkzoekendenpercentage: het aantal werkzoekenden als percentage van de beroepsbevolking. Figuur 4.2 Aantal werkzoekenden naar opleidingsniveau als percentage van de beroepsbevolking 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Bron: UWV, Werklozen die een jaar of langer werkloos zijn 16

17 mbo niveau 1 mbo niveau 2 mbo niveau 3 mbo niveau 4 Onder laagopgeleiden is het aandeel werkzoekenden het hoogst: twee keer zo hoog als onder middelbaar opgeleiden. De hbo- en wetenschappelijk opgeleiden ondervinden de minste last van de economische crisis. Ondanks de dalende werkgelegenheid blijft er veel vraag naar hoger opgeleiden. Bovendien kunnen hoogopgeleiden uitwijken naar een baan op middelbaar beroepsniveau. Het aantal werkzoekenden als percentage van de beroepsbevolking voor deze categorie blijft daarom laag. UWV voorziet vooral voor 2012 en in mindere mate voor 2013 een stijging van de werkloosheid onder lager en middelbaar opgeleiden. De volgende figuur toont de ontwikkeling van het aantal nietwerkende werkzoekenden naar mbo-niveau. Figuur 4.3 Aantal niet-werkende werkzoekenden naar mbo-niveau 7, juni 2010, 2011 en juni 2011 juni 2012 juni 2013 Bron: UWV, bewerking ECABO, aug Het aantal niet-werkende werkzoekenden op mbo-niveau 1 vertoont een lichte daling vanaf Het aantal op de overige mbo-niveaus daalt in 2012 en zal in 2013 stijgen. Toename aantal werkzoekenden vooral in decentrale gebieden In het komend jaar zal in alle regio s naar verwachting het aantal werkzoekenden toenemen. Eind 2013 is gemiddeld 7,1 procent van de beroepsbevolking op zoek naar werk. De grootste toename wordt verwacht in de decentraal gelegen regio s. Dit wordt onder andere veroorzaakt door het relatief grote gewicht van de industrie, een sector die te kampen heeft met een dalende werkgelegenheid. In de overige drie typen regio s 8 is de toename van het werkzoekendenpercentage ongeveer even groot. Tussen deze regio s is veel pendel, met name tussen sterk verstedelijkte regio s en gebieden rond de Randstad. Werkzoekenden kunnen een verlies aan werkgelegenheid in de ene regio deels opvangen door een baan in een nabijgelegen regio te zoeken. Binnen de sterk verstedelijkte regio s neemt het werkzoekendenpercentage in Haaglanden en Rijnmond is het meest toe. In Haaglanden speelt de sterke krimp van het openbaar bestuur een rol, terwijl in Rijnmond de werkgelegenheid meer dan gemiddeld daalt door de negatieve ontwikkelingen in de industrie en distributie. De volgende figuur geeft een vergelijking tussen de percentages werkzoekenden in de 30 arbeidsmarktregio s in 2010 en Exclusief havo/vwo 8 UWV onderscheidt vier typen: sterk verstedelijkte regio s (bijvoorbeeld Groot Amsterdam), regio s nabij grote steden (bijvoorbeeld Oost-Utrecht), regio s rond de Randstad (bijvoorbeeld Zuidoost-Brabant) en decentraal gelegen regio s (bijvoorbeeld Zuid-Limburg) 17

18 Figuur 4.4 Percentage werkzoekenden per arbeidsmarktregio % of meer 7% tot 8% 6% tot 7% 5% tot 6% minder dan 5% Bron: UWV, 2012 In 2013 worden voor decentrale regio s de grootste aantallen werkzoekenden als percentage van de beroepsbevolking voorzien. De situatie is het gunstigst voor regio s nabij de grote steden, vooral Holland Rijnland, Drechtsteden en Oost-Utrecht. Opvallend is dat er grote onderlinge verschillen zijn tussen de werkzoekendenpercentages van de vier sterk verstedelijkte regio s. In Rijnmond is ruim 10 procent van de beroepsbevolking eind 2013 op zoek naar werk, terwijl in Midden-Utrecht maar 4,5 procent op zoek is naar een baan. Groot-Amsterdam ligt tussen deze uitersten in, ongeveer op landelijk niveau. 18

19 4.3 Jeugdwerkloosheid In juni 2012 zijn in de lidstaten van de EU 5,4 miljoen jongeren (onder 25 jaar) werkloos. De gemiddelde jeugdwerkloosheid als percentage van de beroepsbevolking is dan 22,6 procent. In juni 2011 was deze 21,2 procent. Tabel 4.1 geeft een overzicht van de jeugdwerkloosheid in de 27 EUlanden. Figuur 4.5 Jeugdwerkloosheid EU, juni 2012 Griekenland* Spanje Slowakije Portugal Italië Bulgarije Ierland Litouwen Letland* Hongarije Cyprus Polen Roemenië* Frankrijk Zweden Estland* Verenigd Koninkrijk* Luxemburg België Tsjechië Finland Slovenië Denemarken Malta Nederland Oostenrijk Duitsland 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Bron: Eurostat, bewerking ECABO, 2012 *cijfers april 2012 In veel Oost-Europese landen, zoals Slowakije, Bulgarije, Litouwen, Letland, Hongarije en Polen was de werkloosheid onder jongeren hoog. Slovenië, met een werkloosheidspercentage onder jongeren van 16,9, vormt hierop een uitzondering. In de meeste Zuid-Europese landen was de werkloosheid onder jongeren hoog en in de West-Europese landen laag. Ierland is het enige West-Europese land met een werkloosheid onder jongeren van meer dan 25 procent. De laagste percentages zijn gemeten in Duitsland (7,9), Oostenrijk (8,8) en Nederland (9,3). De hoogste in Griekenland (52,8) en Spanje (52,7). De jeugdwerkloosheid in Nederland behoort al jaren tot de laagste van de EU. In het eerste kwartaal van 2011 scoorde Nederland met 7,4 procent het laagst van alle lidstaten, dus ook lager dan Duitsland en Oostenrijk. Ook toen waren de verschillen tussen deze drie landen niet groot. In het afgelopen jaar steeg in Nederland de werkloosheid onder jongeren naar 9,3 procent. Lage jeugdwerkloosheid door succesvolle aanpak voortijdig schoolverlaten Het aantal voortijdig schoolverlaters neemt af. In tien jaar tijd is het aantal leerlingen zonder startkwalificatie bijna gehalveerd van in 2002 naar in het schooljaar In Europees verband behoort Nederland hiermee tot de koplopers in het terugdringen van voortijdig schoolverlaten. Mede door de afnemende schooluitval is de jeugdwerkloosheid in Nederland slechts in geringe mate opgelopen en is deze relatief laag in vergelijking met omringende landen. 19

20 De komende jaren worden extra maatregelen getroffen om de doelstelling van maximaal vsv ers in 2016 te behalen. Onderzoeken wijzen uit dat circa jongeren in de huidige gehanteerde meetsystematiek onterecht wordt geteld als voortijdig schoolverlater. Het gaat hier bijvoorbeeld om jongeren die zijn overgestapt naar niet-bekostigd onderwijs dan wel een opleiding zijn gaan volgen bij defensie of politie. De doelstelling van maximaal voortijdige schoolverlaters in 2012 is in feite bereikt als rekening wordt gehouden met deze groep. Vanaf 2014 wordt deze groep niet langer opgenomen in de officiële cijfers. Voortijdig schoolverlaten gaat relatief vaak samen met problemen op andere terreinen, zoals werkloosheid en criminaliteit. De werkloosheid onder de jongeren zonder startkwalificatie is bijna twee keer zo hoog en het deel van deze jongeren dat in aanraking komt met de politie is bijna drie keer zo hoog. Jeugdwerkloosheid onderschat In werkelijkheid is het probleem groter, zo zegt de internationale arbeidsorganisatie ILO 9. Wereldwijd bedraagt de werkloosheid onder jongeren ongeveer 13 procent. De jeugdwerkloosheid in de EU is dus hoger. Europa is hard getroffen door de economische crisis. Daar komt bij dat het werkloosheidspercentage onder jongeren in de EU zoals is berekend door Eurostat een te rooskleurig beeld geeft. De ILO vermoedt dat veel jongeren zich van de arbeidsmarkt hebben teruggetrokken door het slechte perspectief dat zij hebben. Jongeren studeren langer of geven het zoeken naar een baan op. Daarnaast zijn er ook jongeren die geen baan hebben en ook geen opleiding volgen. Werkloosheid onder schoolverlaters Sinds 2010 neemt de werkloosheid onder gediplomeerde schoolverlaters toe. Ze moeten langer zoeken voordat ze een baan vinden, krijgen minder vaak een vaste aanstelling en de carrièreperspectieven in de baan die ze vinden worden slechter. De economische crisis verslechtert de kansen van zowel de laagopgeleiden als die van de hoger opgeleiden. In de schoolverlatersenquête van het ROA worden tienduizenden jongeren gevraagd naar hun situatie, ruim een jaar na afstuderen. Van de jongeren die in de zomer van 2010 hun diploma haalden, was in het najaar van procent van de gediplomeerden van het mbo, 6,6 procent van de gediplomeerden van het hbo, en 7,9 procent van de gediplomeerden van het wo werkloos. Voor de mbo- en wo-verlaters betekent dit een verdubbeling ten opzichte van het voorgaande jaar. In de volgende figuren worden de werkloosheid van de totale beroepsbevolking, en die van de mbo, hbo en wo gediplomeerde of afgestudeerde schoolverlaters per provincie gepresenteerd. 9 International Labour Organization, Global employment trends for youth

21 Figuur 4.6 Werkloosheidspercentages naar provincie, totaal en gediplomeerde schoolverlaters, 2011 Bron: ROA, 2012 Voor alle onderwijsniveaus geldt dat de werkeloosheid onder de gediplomeerde schoolverlaters groter is dan de algemene werkloosheid. In de provincie Groningen is de werkloosheid onder mbo-verlaters het grootst, in Zeeland en Noord- Brabant het laagst. Het verschil tussen beide is met 5 procentpunten relatief groot. Ook de hboverlaters komen in het noorden van het land moeilijk aan een baan. Voor deze groep zijn de verschillen tussen de provincies kleiner. De regionale invloeden zijn het sterkst voor de afgestudeerden van het wo. In Groningen en Drenthe zijn de werkloosheidspercentages hoog (21, respectievelijk 15 procent), terwijl in Noord-Holland slechts 5 procent van deze afgestudeerden zonder baan zit. Arbeidsmarkt voor gediplomeerden van het vmbo Ongeveer 2 tot 3 procent van de vmbo-gediplomeerden biedt zich aan op de arbeidsmarkt. Jaarlijks zijn dit ruim jongeren. Deze groep kiest niet voor een vervolgopleiding. Omdat zij zonder 21

22 startkwalificatie het onderwijs verlaten, behoren zij tot de groep voortijdige schoolverlaters. De problematische overstap van onderwijs naar arbeidsmarkt uit zich in de volgende onderzoeksresultaten van de groep vmbo-schoolverlaters in het recente ROA-onderzoek: - 25 procent is op het moment van onderzoek nog werkloos; - 46 procent heeft geen vaste aanstelling; - 56 procent is werkzaam in een functie die maximaal basisonderwijs vereist; - 87 procent verdient minder dan bruto per maand. De verwachting is dat deze groep, indien ze niet later nog een niveau verhogende kwalificatie behalen, op de langere termijn een moeizame loopbaan tegemoet gaan. Allochtone jongeren De overgang van onderwijs naar arbeidsmarkt verloopt bij allochtone jongeren niet optimaal. Dit hangt samen met een beperkte kennis bij de jongeren en hun ouders van opleidingen, beroepen en arbeidsmarktkansen. Allochtonen zijn oververtegenwoordigd in de lage opleidings- en beroepsniveaus en hebben vaker een flexibel contract. Dat maakt hun arbeidsmarktpositie gevoeliger voor de conjunctuur. Het opleidingsniveau van allochtone jongeren neemt de laatste jaren toe. Wanneer zij tevens in hogere beroepsniveaus gaan werken, kan dit een positief gevolg hebben voor de arbeidsmarktpositie en stabiliteit daarvan in tijden van laagconjunctuur. Figuur 4.7 Ontwikkeling werkloze jongeren naar herkomst, als % van de beroepsbevolking, vanaf % 25% 20% 15% 10% 5% 0% Niet-westerse allochtonen 15 tot 25 jr Westerse allochtonen 15 tot 25 jr autochtonen 15 tot 25 jr Bron: CBS, bewerking ECABO, 2012 In 2011 waren 31 duizend allochtone jongeren werkloos, 6 duizend westerse allochtonen en 25 duizend niet-westerse allochtonen. Uitgedrukt als percentage van de beroepsbevolking is het werkloosheidspercentage onder niet-westerse allochtonen jongeren bijna drie keer zo hoog als onder autochtone jongeren. De werkloosheid onder allochtone jongeren van 15 tot 25 jaar is in de loop van 2012 in snel tempo toegenomen. Terwijl de werkloosheid onder autochtone jongeren in het eerste kwartaal van dit jaar naar 10 procent steeg, nam die onder allochtone leeftijdsgenoten toe van 22 tot 29 procent, vergeleken met dezelfde periode vorig jaar. Specifiek voor allochtone meisjes en vrouwen geldt dat zij veelal gemotiveerd en ambitieus zijn. Desondanks is de werkloosheid van lager opgeleide niet-westerse allochtone meisjes zo n 5 procentpunt hoger dan die jongens. Dit verschil is nog groter als het de laagopgeleide allochtone meisjes betreft. Hier zijn enkele verklaringen voor. Allochtone meisjes en vrouwen hebben vaak onvoldoende kennis van de opleidings- en beroepsmogelijkheden waardoor zij een verkeerde opleidingskeuze maken. Ook andere factoren zijn hierop van invloed. Zwangerschappen, de verplichting om thuis in het huishouden te helpen en psychische problemen liggen ten grondslag aan de relatief zwakke positie op de arbeidsmarkt. 22

23 Kwart van jongeren in de Wajong heeft werk Eind 2010 zijn er jongeren met een Wajong-uitkering. Een Wajong-uitkering geldt voor jonggehandicapten van 18 jaar tot 30 jaar, die door een langdurige ziekte of handicap minder dan 75 procent van het minimum (jeugd)loon kunnen verdienen. Een kwart, ruim , van deze jongeren heeft werk. 23

24 Bijlage Geraadpleegde bronnen CBS, Jaarboek onderwijs in cijfers 2011, CBS, Regionaal beeld van de jeugd 2011, EIM, Sectorprognoses 2012 en 2013, E-Quality, Werkloosheid onder allochtone meisjes, Forum, Allochtonen op de arbeidsmarkt, 10 e monitor, ILO, Global employment trends for youth 2012, ING Economisch Bureau, Kwartaalberichten Sectoren, Panteia, Personeel gevraagd in het MKB - ontwikkelingen aan de vraag- en aanbodzijde van de arbeidsmarkt tot 2020, Research voor Beleid, Arbeidsmarktpositie van niet-westerse allochtonen, ROA, Schoolverlaters tussen onderwijs en arbeidsmarkt 2011, RWI, Arbeidsmarktscan 2012, UWV, UWV arbeidsmarktprognoses met een doorkijk naar 2017, juni Publicaties en cijfers op de websites van Eurostat, CBS Statline, de Rijksoverheid en de landelijke dagbladen. 24