Toeristische Trendrapportage Limburg

Transcriptie

1 Toeristische Trendrapportage Limburg

2 Colofon Uitgave: Provincie Limburg Afdeling Economische Zaken Postbus MA Maastricht Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Internet:

3 Toeristische Trendrapportage Limburg Rapportage in opdracht van de Provincie Limburg 16 april 2012 Projectnummer MS ZKA Consultants & Planners Postbus EV Breda tel.: fax:

4 Inhoudsopgave Samenvatting 7 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling vrijetijdseconomie Provincie Limburg Aanpak Leeswijzer Verblijfstoeristisch aanbod Inleiding Aanbod op hoofdlijnen Aanbod in Limburg naar sector Binnenlandse vakanties Inleiding Vakanties in eigen land Limburg op de binnenlandse vakantiemarkt Binnenlandse vakanties in Limburg naar sector Inkomend verblijfstoerisme Inleiding Inkomend verblijfstoerisme in Nederland Buitenlandse verblijfstoeristen in Limburg Zakelijk verblijfsbezoek Nederlanders Inleiding Binnenlands zakelijk verblijfsbezoek in Nederland Binnenlands zakelijk verblijfsbezoek in Limburg Uitstapjes van Nederlanders Inleiding Binnenlandse uitstapjes in Nederland Binnenlandse uitstapjes in Limburg Uitstapjes van Duitsers Inleiding Dagtochten naar Nederland Dagtochten naar Limburg 48 4 Toerischtische Trendrapportage

5 8. Bestedingen Inleiding Bestedingen Limburg Ontwikkeling bestedingen Limburg Toeristisch-recreatieve werkgelegenheid Inleiding Werkgelegenheid toeristisch-recreatieve sector in Limburg 55 Bijlage 1 Verklaring van bronnen en definities 59 Bijlage 2 Ontwikkeling verblijfstoeristisch aanbod nader uitgewerkt 61 Bijlage 3 Tabellenoverzicht binnenlandse vakanties naar regio Bijlage 4 BSR segmenten 69 Bijlage 5 Afbakening uitstapjes van Nederlanders 71 Bijlage 6 Uitstapjes van Nederlanders 2010/2011 naar Limburgse regio 75 Bijlage 7 Afbakening werkgelegenheid toeristisch-recreatieve sector 77 Limburg

6 6 Toerischtische Trendrapportage

7 Samenvatting Aanleiding: meten hoe Limburgse vrijetijdseconomie ervoor staat Deze Toeristische Trendrapportage Limburg is opgesteld in opdracht van de Provincie Limburg. Deze rapportage geeft inzicht in relevante kengetallen op gebied van de toeristische vraag, de bestedingen en de werkgelegenheid. Hiermee kan de Provincie Limburg meten hoe de sector ervoor staat, ook ten opzichte van de eigen doelstellingen zoals verwoord in het Ambitiedocument Vrijetijdseconomie. Tevens maakt de kennis van de sector het mogelijk om het beleid te kunnen monitoren, te evalueren en bij stellen. Trendrapportage Deze trendrapportage geeft inzicht in de volgende onderdelen van de vrijetijdseconomie: Verblijfstoeristisch aanbod; Binnenlandse vakanties (zowel toeristische als op een vaste standplaats); Inkomend verblijfstoerisme; Binnenlands zakelijk verblijfsbezoek; Uitstapjes van Nederlanders; Uitstapjes van Duitsers; Bestedingen van vrijetijdsconsumenten; Toeristisch-recreatieve werkgelegenheid. Omdat landelijke cijfers ontbreken is het niet mogelijk inzicht te geven in de vaste standplaats-vakanties van buitenlanders of zakelijk dagtoerisme. Limburg gedeeltelijk op koers naar verhoogde economische verdiencapaciteit De Provincie Limburg heeft zich in het Ambitiedocument Vrijetijdseconomie ten doel gesteld dat de vrijetijdseconomie in Limburg zich eind 2015 karakteriseert door een verhoogde verdiencapaciteit, zichtbaar in een gestegen marktaandeel van Limburg in toeristische vakanties en groei van de klantwaarde (bestedingen per persoon). Dit is geoperationaliseerd in een aantal meetbare hoofddoelen voor de periode In onderstaande tabel zijn de resultaten van 2011 afgezet tegen deze doelstellingen. Hieruit blijkt dat Limburg gedeeltelijk op koers ligt: aan één doelstelling (marktaandeel binnenlandse toeristische vakanties) wordt reeds voldaan, maar met name op het gebied van de doelstellingen ten aanzien van de bestedingen en klantwaarde was de ontwikkeling afgelopen jaar ongunstig. Limburg

8 Provinciale doelstellingen (2015) versus tussenresultaat 2011 Onderwerp Doelstelling Resultaat 2011 Marktaandeel binnenlandse toeristische vakanties 15,0% 15,8% Stijging klantwaarde (besteding per persoon per dag) +3,5% -6,9% Marktaandeel bestedingen stabiel 8,7% 8,0%* Marktaandeel buitenlandse gasten op niveau ,7% 6,4% * Dit is exclusief uitstapjes van Duitsers, inclusief deze groep is het marktaandeel 9,4% Vakanties Nederlanders: forse groei marktaandeel Limburg Limburg heeft in 2011 goed gepresteerd op de binnenlandse vakantiemarkt. Het aantal vakanties en overnachtingen steeg met 8% respectievelijk 12%. Het marktaandeel van de toeristische vakanties in Nederland is fors gestegen en is met 15,8% hoger dan de doelstelling zoals in het Ambitiedocument Vrijetijdseconomie van de Provincie Limburg is geformuleerd. Qua totale bestedingen tijdens toeristische vakanties staat Limburg met 416 miljoen op de 1e positie. De bestedingen per persoon per dag zijn wel gedaald tot 31 (-7%), waardoor Limburg niet langer de provincie is met de hoogste klantwaarde (maar de 2e provincie achter Friesland). Inkomend toerisme: marktaandeel Limburg constant Limburg werd in 2011 bezocht door buitenlanders voor een meerdaags verblijf. Dit resulteerde in bijna 2,1 miljoen overnachtingen. Zowel het aantal gasten als overnachtingen steeg met 4%. Landelijk gezien was sprake van een bijna even grote stijging. Het marktaandeel bleef hierdoor stabiel ten opzichte van 2010 (6,4% van de buitenlandse gasten en 7,4% van de buitenlandse overnachtingen in heel Nederland). Zakelijk verblijfstoerisme Nederlanders: Limburg 6e provincie Met circa binnenlandse zakenreizen, is Limburg de 6e provincie van Nederland. Deze zakenreizen genereren 103 miljoen aan bestedingen. Maastricht springt eruit als zakenstad. Zowel wat betreft aantal overnachtingen als imago. Het goede imago is vooral gebaseerd op de prettige sfeer/uitstraling en de vele vrijetijdsmogelijkheden. Uitstapjes Nederlanders: minder uitstapjes, bestedingen gelijk In Limburg vinden, gezien de omvang van de bevolking en ook de grensligging, relatief veel uitstapjes van Nederlanders plaats. Het aantal uitstapjes daalde met 6% tot bijna 106 miljoen uitstapjes. Deze daling wordt volledig veroorzaakt door minder uitstapjes van inwoners van Limburg, het bezoek uit andere provincies nam toe. Doordat de gemiddelde besteding per uitstapje met 6% toenam, bleven de totale bestedingen stabiel op bijna 2 miljard. 8 Toerischtische Trendrapportage

9 Uitstapjes Duitsers: Limburg populairste provincie Limburg is de provincie die het meest in trek is voor dagtochten van Duitsers naar Nederland (marktaandeel 29%). In vonden bijna 11 miljoen uitstapjes van Duitsers plaats in Limburg. Hierbij werd bijna 0,8 miljard uitgegeven. Populairste activiteit is winkelen in een (binnen)stad. Bestedingen: gestabiliseerd op bijna 3,5 miljard Vrijetijdsconsumenten (inclusief zakelijke toeristen) hebben in bijna 3,5 miljard uitgegeven in Limburg (circa 10% BBP in Limburg). Hiermee heeft Limburg een marktaandeel van ruim 9% in Nederland. Ten opzichte van bleven de bestedingen gelijk. Omdat landelijk wel sprake was van groei (namelijk 7%), daalde het marktaandeel van Limburg in de totale landelijke vrijetijdsbestedingen. Werkgelegenheid: belang sector blijf met 7,4% banen onverminderd groot Ten opzichte van 2010 groeide het aantal banen met bijna 1%. Het aantal toeristisch-recreatieve banen in Limburg bedroeg in 2011 ruim Hiermee is de toeristische sector de vijfde sector qua aantal banen. Ruim 7,4% van alle banen in Limburg zijn conform de afbakening van de R&T standaard toeristisch. Feitelijk is het aandeel van de vrijetijdsbestedingen in de werkgelegenheid nog veel groter, omdat de werkgelegenheid in bepaalde delen van de detailhandel (bijvoorbeeld bij de bakker, de supermarkt, in winkels waar men tijdens recreatief winkelen aankopen doet, etc.) hierin niet is meegenomen. Ook is geen rekening gehouden met indirecte werkgelegenheid, zoals bijvoorbeeld bij schoonmaakbedrijven, administratiekantoren, etc. Regionale verschillen in ontwikkeling Bovenstaand is de ontwikkeling voor heel Limburg geschetst. Op onderdelen zijn er verschillen tussen de diverse regio s. In onderstaande tabel is, waar mogelijk 1, de ontwikkeling per regio opgenomen. Hieruit blijkt dat Midden-Limburg zich de afgelopen periode over het algemeen het meest gunstig ontwikkeld heeft. Ontwikkeling Noord- Limburg Midden- Limburg Zuid- Limburg Provincie Limburg Vakanties Nederlanders Aantal vakanties -5% +17% +15% +8% Aantal overnachtingen +10% +10% +15% +12% Bestedingen p.p.p.d. -8% -2% -8% -7% Aantal uitstapjes van Nederlanders t.o.v % +27% -10% -6% Aantal banen % +3% +0% +1% 1 Voor het inkomend verblijfstoerisme, meerdaagse zakenreizen van Nederlanders, uitstapjes van Duitsers en de totale bestedingen is het niet mogelijk om de ontwikkeling (op regionaal niveau) te schetsen. Limburg

10 10 Toerischtische Trendrapportage

11 1. Inleiding 1.1. Aanleiding De vrijetijdseconomie is belangrijk voor Limburg. Zowel in economisch opzicht als voor de quality of life. De Provincie Limburg heeft haar ambitie voor de vrijetijdseconomie verwoord in het Ambitiedocument Vrijetijdseconomie. Belangrijke ambitie hierin is dat de vrijetijdseconomie in Limburg zich in 2015 karakteriseert door een verhoogde verdiencapaciteit, zichtbaar in een gestegen marktaandeel van Limburg in toeristische vakanties en groei van de klantwaarde (bestedingen per persoon). Dit is geoperationaliseerd in een aantal meetbare hoofddoelen. Om te weten hoe de vrijetijdseconomie er ten opzichte van de doelstellingen voor staat heeft de Provincie jaarlijks behoefte aan inzicht in relevante kengetallen. Kennis van vraag en aanbod binnen de toeristische sector maakt het verder mogelijk om het beleid te kunnen monitoren, te evalueren met haar partners en eventueel bij te stellen. Om te komen tot dit inzicht heeft de Provincie Limburg aan ZKA Consultants & Planners opdracht gegeven de Toeristische Trendrapportage Limburg 2011/2012 op te stellen. In de volgende paragraaf zijn de resultaten van 2011 afgezet tegen de hoofddoelen voor Doelstelling vrijetijdseconomie Provincie Limburg Zoals aangegeven heeft de Provincie Limburg zich ten doel gesteld dat de vrijetijdseconomie in Limburg zich in 2015 karakteriseert door een verhoogde verdiencapaciteit. Dit is geoperationaliseerd in een aantal meetbare hoofddoelen voor de periode In deze paragraaf zijn de resultaten van 2011 afgezet tegen deze doelstellingen (zie tabel 1.1. op de volgende pagina voor een samenvattend overzicht). Marktaandeel vakanties Nederlanders gestegen en boven doelstelling Doelstelling voor de binnenlandse vakantiemarkt is een marktaandeel van 15% van de toeristische vakanties in 2015 (=niveau 2009). Doordat het aantal toeristische vakanties in Limburg in 2011 veel sterker is gestegen dan landelijk, is het marktaandeel fors gegroeid. Voor 2011 bedraagt het marktaandeel van Limburg wat betreft toeristische vakanties van Nederlanders in eigen land 15,8%. Dit is hoger dan de provinciale doelstelling. maar klantwaarde blijft achter Naast het marktaandeel voor de binnenlandse toeristische vakanties, heeft de Provincie tevens een doelstelling geformuleerd over de bestedingen per Nederlandse vakantieganger per dag. Doelstelling is dat de bestedingen in 2015 gemiddeld 3,5% hoger liggen dan in Afgelopen jaar (2011) zijn de bestedingen per persoon per dag gedaald met 7%. Op dit punt is de komende jaren dus een forse inhaalslag nodig om de doelstelling te realiseren. Limburg

12 Marktaandeel totale bestedingen Limburg gedaald Doelstelling van de Provincie Limburg op het gebied van de vrijetijdsbestedingen (incl. zakelijke toeristen) is een stabiel marktaandeel ten opzichte van In totaal, inclusief uitstapjes van Duitsers en meerdaagse zakenreizen van Nederlanders, heeft Limburg een marktaandeel van 9,4%. Exclusief deze twee groepen is het marktaandeel van Limburg 8,0%. Ten opzichte van bleven de bestedingen gelijk. Omdat landelijk wel sprake was van groei (namelijk 7%), daalde het marktaandeel van Limburg in de totale landelijke vrijetijdsbestedingen (van 8,6% 2 tot 8,0% exclusief uitstapjes van Duitsers en meerdaagse zakenreizen van Nederlanders). Marktaandeel Limburg buitenlandse gasten constant Ten aanzien van het inkomend toerisme is de doelstelling dat het marktaandeel van Limburg wat betreft het aantal buitenlandse gasten in 2015 op het niveau van 2009 ligt, ofwel 6,7%. Het aantal buitenlandse verblijfsgasten in Limburg groeide vorig jaar met 4,0% ten opzichte van Landelijk gezien was sprake van een bijna even grote stijging (+3,8%). Het marktaandeel van Limburg bleef hierdoor stabiel ten opzichte van 2010: 6,4%. Conclusie: Limburg deels op koers naar hogere economische verdiencapaciteit In onderstaande tabel zijn de resultaten van 2011 afgezet tegen de provinciale doelstellingen. Hieruit blijkt dat Limburg gedeeltelijk op koers ligt: aan één doelstelling (marktaandeel binnenlandse toeristische vakanties) wordt reeds voldaan, maar met name op het gebied van de doelstellingen ten aanzien van de bestedingen en klantwaarde is de ontwikkeling ongunstig. Tabel 1.1. Provinciale doelstellingen (2015) versus tussenresultaat 2011 Onderwerp Doelstelling Resultaat 2011 Marktaandeel binnenlandse toeristische vakanties 15,0% 15,8% Stijging klantwaarde (besteding per persoon per dag) +3,5% -6,9% Marktaandeel bestedingen stabiel 8,7% 8,0%* Marktaandeel buitenlandse gasten op niveau ,7% 6,4% * Dit is exclusief uitstapjes van Duitsers, inclusief deze groep is het marktaandeel 9,4% 2 In de rapportage over 2009 stond een marktaandeel van 8,7%. Door enkele kleine correcties voor trendbreuken in het CVTO is dit marktaandeel bijgesteld naar 8,6%. 12 Toerischtische Trendrapportage

13 1.3. Aanpak Voor het samenstellen van deze trendrapportage is gebruik gemaakt van de meest recent beschikbare landelijke bronnen. In tabel 1.2. staat vermeld welke bronnen, conform de landelijke R&T standaard gebruikt zijn. Deze trendrapportage voldoet hiermee geheel aan deze standaard. Deze rapportage geeft geen inzicht in de volgende modules, omdat hiervoor (landelijke) onderzoeksgegevens ontbreken: Vaste standplaatsvakantie van buitenlanders; Zakelijk dagbezoek. Tabel 1.2. Segment Bronnenoverzicht trendrapportage Limburg Bron Verblijfstoeristisch aanbod Toeristische vakanties van Nederlanders (binnenlandse gasten) Toeristische vakanties van buitenlanders (buitenlandse gasten) Vaste standplaatsvakantie van Nederlanders Werkgelegenheid Uitstapjes Nederlanders (dagtoerisme) Uitstapjes Duitsers (dagtoerisme) SLA CVO SIT/SLA CVO LISA CVTO Monitor inkomend dagbezoek Zakelijk toerisme verblijfsbezoek (individueel/mice) CZO/SIT/SLA 1.4. Leeswijzer Deze rapportage is als volgt opgebouwd: Eerst is gekeken naar het verblijfstoeristisch aanbod (H2); Vervolgens is ingegaan op de binnenlandse vakantiemarkt in Limburg (H3); Aansluitend is het inkomend verblijfstoerisme nader bekeken (H4); Daarna is ingegaan op het zakelijk verblijfsbezoek van Nederlanders (H5); Hierna worden de uitjes van Nederlanders behandeld (H6); Daaropvolgend wordt gekeken naar de uitjes van Duitsers (H7); Het voorlaatste hoofdstuk (hoofdstuk 8) gaat in op de bestedingen (H8); Tot slot is ingegaan op de werkgelegenheid in de toeristische sector (H9). Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn in een korte samenvatting de belangrijkste uitkomsten van deze studie vermeld. In bijlage 1 is een toelichting gegeven op de gehanteerde bronnen en definities. Limburg

14 14 Toerischtische Trendrapportage

15 2. Verblijfstoeristisch aanbod Limburg is de 4 e provincie qua aantal verblijfsaccommodaties. Ten opzichte van 2010 is het aantal accommodaties in Limburg gelijk beleven. Het aantal slaapplaatsen is met 3% toegenomen, door een groei van (de capaciteit van) huisjescomplexen. Het aanbod aan hotels, kampeerterreinen en groepsaccommodaties is vorig jaar afgenomen Inleiding In dit hoofdstuk wordt het verblijfstoeristisch aanbod in Limburg geanalyseerd. Eerst wordt een beeld geschetst van het aanbod op hoofdlijnen, daarna wordt ingegaan op het aanbod per sector. 2.2 Aanbod op hoofdlijnen In 2011 staat Limburg op de 4e plaats qua aantal accommodaties (733) en op de 5e plek qua aantal slaapplaatsen ( ). In vergelijking met 2010 is het aantal accommodaties met 1 gedaald en het aantal slaapplaatsen met toegenomen (3%). In figuur 2.1. en figuur 2.2. zijn het aantal accommodaties en slaapplaatsen per provincie weergegeven. Figuur 2.1. Aantal accommodaties per provincie 2011 Bron: CBS Limburg

16 Figuur 2.2. Aantal slaapplaatsen per provincie 2011 Bron: CBS 2.3. Aanbod in Limburg naar sector Hotels zijn het meest voorkomend accommodatietype in Limburg (55%), kampeerterreinen herbergen de meeste slaapplaatsen (49%). Tabel 2.1. Aantal verblijfsaccommodaties en slaapplaatsen Limburg 2011 Accommodatietype Aantal accommodaties Aantal slaapplaatsen Hotels Kampeerterreinen Huisjescomplexen Groepsaccommodaties Bron: CBS Hotels, pensions en jeugdaccommodaties: minder en kleiner Het aantal accommodaties en slaapplaatsen daalde het afgelopen jaar met respectievelijk 1,5% en 1,4%; In de afgelopen vijf jaar is het aantal accommodaties in Limburg gedaald met 3,8%, terwijl het aantal slaapplaatsen daalde met 4,9%. In Limburg is dus geweest sprake van schaalverkleining; Landelijk groeide de afgelopen vijf jaar het aantal slaapplaatsen met 6,8% en nam het aantal accommodaties met 0,1% af. Landelijk is sprake geweest van schaalvergroting. 16 Toerischtische Trendrapportage

17 Cijfers Bedrijfschap Horeca en Catering geven ander beeld hotelsector Limburg Bovenstaande cijfers zijn gebaseerd op de Statistiek Logiesaccommodaties (SLA) van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Uit gegevens van het Bedrijfschap Horeca en Catering (BHC) blijkt een iets ander beeld voor de ontwikkeling van het aantal hotels in Limburg. Volgens de cijfers van BHC blijkt namelijk dat het hotelaanbod in Limburg groeit. Tussen 2007 en 2011 nam het aantal hotels toe met 9,1% en het aantal slaapplaatsen met 5,3% (terwijl dit volgens het CBS daalde). Ook uit deze gegevens blijkt dus een schaalverkleining te gelden voor Limburg (doordat met name het kleinschalige aanbod, zoals B&B, groeit). Bron: Kenniscentrum Horeca Toeristische kampeerterreinen: minder en kleiner Het aantal toeristische kampeerterreinen en slaapplaatsen in Limburg daalde het afgelopen jaar met respectievelijk 0,6% en 3,1%; Het aantal toeristische kampeerterreinen daalde in Nederland de afgelopen vijf jaar met 4,7%, terwijl in Limburg het aantal met 8,5% afnam; Het aantal slaapplaatsen nam in Nederland met 2,3% toe, terwijl het aantal slaapplaatsen in Limburg beduidend daalde (-11,3%); Het aantal slaapplaatsen per kampeerterrein in Limburg nam af van 379 in 2007 tot 368 in Dat is nog altijd beduidend meer dan het landelijk gemiddelde van 317 slaapplaatsen per kampeerterrein. Huisjescomplexen: forse schaalvergroting Het aantal huisjescomplexen en slaapplaatsen in Limburg nam in 2011 met respectievelijk 6,9% en 17,4% toe ten opzichte van 2010; Het aantal slaapplaatsen in Limburg nam tussen 2007 en 2011 toe met 16,8%, terwijl het aantal huisjescomplexen vrijwel gelijk bleef (-0,9%). Landelijk steeg het aantal accommodaties tussen 2007 en 2011 met 2,3% en het aantal slaapplaatsen met 10,1%; De gemiddelde omvang van huisjescomplexen in Limburg nam de afgelopen vijf jaar toe tot 343 slaapplaatsen per complex. Hiermee herbergen Limburgse huisjescomplexen meer slaapplaatsen per complex dan het landelijk gemiddelde (289). Groepsaccommodaties: terreinverlies conform landelijke trend Het aantal groepsaccommodaties en slaapplaatsen in Limburg nam het afgelopen jaar met respectievelijk 1,6% en 0,7% af; De afgelopen vijf jaar loopt Limburg in de landelijke pas als het gaat om de ontwikkeling van groepsaccommodaties. Het aantal groepsaccommodaties nam zowel in Limburg als landelijk af, met respectievelijk 11,6% en 10,2%; De daling van het aantal slaapplaatsen was in Limburg vrijwel gelijk aan het landelijk gemiddelde (-12,1% versus -12,7%). Limburg biedt 71 slaapplaatsen per groepsaccommodatie aan, wat gelijk is aan het landelijk gemiddelde. Figuur 2.3. en 2.4. op de volgende pagina geven de ontwikkelingen van het aantal accommodaties en slaapplaatsen in Limburg in de periode weer. Deze maken duidelijk dat het aantal accommodaties een dalende trend vertoont. Uitzondering vormt het aantal huisjescomplexen en slaapplaatsen in huisjescomplexen in Limburg

18 Figuur 2.3. Ontwikkeling aantal accommodaties Limburg (2007 = basisjaar) Bron: CBS Figuur 2.4. Ontwikkeling aantal slaapplaatsen Limburg (2007 = basisjaar) Bron: CBS 18 Toerischtische Trendrapportage

19 3. Binnenlandse vakanties Limburg heeft in 2011 goed gepresteerd op de binnenlandse vakantiemarkt. Het aantal vakanties en overnachtingen steeg met 8% respectievelijk 12%. Het marktaandeel van de toeristische vakanties is fors gestegen en is met 15,8% hoger dan de doelstelling zoals in het ambitiedocument is geformuleerd. Qua bestedingen tijdens vakanties van Nederlanders staat Limburg op de 1e positie. De bestedingen per persoon per dag zijn wel gedaald tot 31 (-7%), waardoor Limburg niet langer de provincie is met de grootste klantwaarde Inleiding In dit hoofdstuk worden de binnenlandse vakanties in Nederland en Limburg geanalyseerd. Aan bod komen achtereenvolgens de ontwikkeling van vakanties in eigen land, de positie van Limburg op de binnenlandse vakantiemarkt en de prestaties naar accommodatietype Vakanties in eigen land Vakanties in eigen land stabiel Het aantal binnenlandse vakanties in Nederland is met ruim 17,7 miljoen in 2011 vrijwel gelijk gebleven aan Het aantal overnachtingen daalde het afgelopen jaar met 2% tot bijna 92 miljoen in Het toeristisch jaar 2011 kende een voorspoedige start door mooi weer in het voorjaar en relatief laat vallende feestdagen. Het slechte zomerweer zorgde daarna echter voor een terugval die vooral de kampeersector raakte. Tabel 3.1. Aantal vakanties en overnachtingen Nederlanders Jaar Aantal vakanties Aantal vakantieovernachtingen Bron: CVO Limburg 2e provincie Gelderland is, net als voorgaande jaren, opnieuw de provincie met het hoogste aantal vakanties en overnachtingen. Limburg, dat fysiek gezien veel kleiner is dan Gelderland, bezet met 2,4 miljoen vakanties en 11,0 miljoen overnachtingen nog steeds de tweede plek. Limburg

20 Figuur 3.1. Aantal vakanties in eigen land 2011 Bron: CVO Figuur 3.2. Aantal overnachtingen in eigen land 2011 Bron: CVO Ontwikkeling binnenlands toerisme in Limburg gunstig In Limburg groeide het aantal vakanties met 8% tot 2,4 miljoen en het aantal overnachtingen met 12% tot bijna 11,0 miljoen. Limburg scoort hiermee beduidend beter dan heel Nederland en de meeste andere provincies. Het aantal vakanties en overnachtingen is het afgelopen jaar in verreweg de meeste provincies gedaald. Groei vond alleen in Flevoland, Drenthe, Overijssel en Limburg plaats. In deze provincies groeide ook het 20 Toerischtische Trendrapportage

21 aantal overnachtingen harder dan het aantal vakanties. De vakanties duurden dus gemiddeld langer. In de andere provincies waren juist minder vakanties die ook korter werden. De langere vakantieduur in Limburg kan mogelijk worden verklaard door het slechte weer afgelopen zomer. Hierdoor hebben vakantiegangers voor een lange(re) vakantie de kust mogelijk verruild voor een bestemming met meer slechtweervoorzieningen. Figuur 3.3. Ontwikkeling vakanties/overnachtingen naar provincie Bron: CVO Limburg

22 3.3. Limburg op de binnenlandse vakantiemarkt Marktaandeel Limburg gestegen Uit figuur 3.4. blijkt dat in 2010 een terugval te zien was in het aantal vakanties en overnachtingen in Limburg. In 2011 heeft Limburg terrein terug veroverd ten opzichte van de andere provincies, het marktaandeel vakanties is toegenomen tot 13,4%, het marktaandeel overnachtingen groeide tot 12,0%. Dit zijn de hoogste aandelen in de periode Figuur 3.4. Ontwikkeling marktaandeel vakanties en overnachtingen Limburg Bron: CVO Meeste toeristische vakanties Nederlanders in Limburg Van de bijna 2,4 miljoen vakanties die door Nederlanders in Limburg zijn doorgebracht, zijn vakanties toe te rekenen aan vaste standplaatsen 3. De overige bijna 2,2 miljoen vakanties werden door Nederlandse toeristen gemaakt. Hiermee had Limburg een marktaandeel van 15,8%. Hiermee voldoet Limburg aan de eigen doelstelling uit het ambitiedocument (namelijk een marktaandeel van 15%). Bovendien is Limburg hiermee de provincie waar de meeste toeristische vakanties van Nederlanders worden doorgebracht. 3 Onder vaste standplaatsen wordt verstaan: mensen met een eigen accommodatie in Limburg, bijvoorbeeld een stacaravan of zomerhuisje. 22 Toerischtische Trendrapportage

23 Tabel 3.2. Binnenlandse vakanties en overnachtingen in Limburg Aantal vakanties Aantal vakantieovernachtingen Jaar Limburg Aandeel Limburg in NL Limburg Aandeel Limburg in NL ,8% ,8% ,6% ,3% ,8% ,7% ,4% ,4% ,4% ,0% Bron: CVO Binnenlands toerisme in Limburg: groei overnachtingen in alle regio s Binnen Limburg vond in 2011 ongeveer 34% van de binnenlandse vakanties plaats in Noord-Limburg, circa 19% in Midden-Limburg en 47% in Zuid-Limburg. De ontwikkeling per regio vorig jaar was als volgt: Zuid-Limburg: aantal vakanties +15,4%, aantal overnachtingen +14,9%; Midden-Limburg: aantal vakanties +16,6%, overnachtingen +9,7%; Noord-Limburg: aantal vakanties -4,6%, aantal overnachtingen +10,1%. Figuur 3.5. Vakanties en overnachtingen in Limburgse regio s Bron: CVO Limburg

24 Vakantieduur: hoog aandeel 5-8 dagen in Limburg Het aandeel korte vakanties (2-4 dagen) in Limburg is 51% (-3%). Landelijk is het aandeel korte vakanties met 54% vrijwel gelijk gebleven; Het aandeel middellange vakanties (5 tot 8 dagen) is met 39% beduidend hoger dan het landelijk gemiddelde (32%); In Zuid-Limburg is het aandeel korte vakanties met 58% het grootst. Vooral in Maastricht vinden veel korte vakanties plaats (82% van het aantal vakanties in Maastricht duurt 2 tot 4 dagen); In Midden-Limburg is met 49% het aandeel vakanties van 5 tot 8 dagen het grootst, vóór het aandeel vakanties van 2 tot 4 dagen (42%); In Noord-Limburg is het aandeel vakanties van 2 tot 4 dagen met 46% bijna even groot als het aandeel vakanties van 5 tot 8 dagen (43%). Totale bestedingen: Limburg 1e provincie van Nederland In Limburg werd in 2011 ruim 416 miljoen uitgegeven door Nederlandse vakantiegangers, een stijging van 3,5% ten opzichte van Limburg is hiermee voor het eerst de provincie met de meeste bestedingen vanuit binnenlandse vakanties. Gelderland staat op de 2e plaats, waarna met ruim 100 miljoen aan bestedingen achterstand Noord-Holland de top-3 completeert. Gemiddeld daalden de bestedingen in Nederland met -1%. Figuur 3.6. Uitgaven Nederlandse vakantiegangers naar provincie (in x 1.000) Bron: CVO Holiday- en Bookingstracker Toerischtische Trendrapportage

25 Uitgaven per persoon per dag: Limburg geeft koppositie weg Uit figuur 3.7. blijkt dat de uitgaven per persoon per dag in Limburg zijn gedaald van 34 naar 31 (-7% 4, met name door een forse daling van de gemiddelde besteding van toeristische hotelgasten). Hiermee verliest Limburg de 1e positie aan Friesland (waar de uitgaven stegen van 29 naar 32 per persoon per dag. Gemiddeld wordt in Nederland 25 per persoon per dag uitgegeven (+1% ten opzichte van 2010). Figuur 3.7. Uitgaven Nederlandse vakantiegangers per persoon per dag (in ) Bron: CVO Holiday- en Bookingstracker 2012 Hoewel in Limburg de uitgaven per persoon zijn gedaald (-7%), zijn de totale bestedingen gegroeid (+4%). De verklaring is dat het aantal vakanties (+8%) en aantal overnachtingen (+12%) harder is gegroeid dan de uitgaven per persoon per dag zijn gedaald. Door de dalende bestedingen per persoon per dag komt het rendement voor verblijfsaccommodaties (verder) onder druk te staan. Voldoende rendement is essentieel om te investeren in het bedrijf, zodat dit aan de verwachtingen van de consument blijft voldoen. Nader onderzoek naar de oorzaken voor de ongunstige ontwikkeling van de klantwaarde afgelopen jaar is wenselijk. Waardering: stabiel en licht beneden gemiddeld De binnenlandse toerist waardeert de vakantie in Limburg op vrijwel alle onderdelen een fractie lager dan gemiddeld voor Nederland geldt. Zie tabel 3.3. op de volgende pagina. 4 In alle Limburgse regio s zijn de gemiddelde bestedingen per persoon per vakantiedag gedaald, zie ook bijlage 3. Limburg

26 Tabel 3.3. Rapportcijfer Limburg en Nederland 2011 Limburg Nederland Kwaliteit dienstverlening 7,7 7,7 Kwaliteit accommodatie 7,6 7,8 Prijsniveau horeca 6,9 7,1 Prijsniveau boodschappen 6,8 7,0 Algemeen oordeel 7,9 8,1 Bron: CVO In vergelijking met 2010 bleef de waardering op onderdelen gelijk, behalve het algemeen oordeel. De waardering hiervan daalde van 8,0 naar 7,9. Deze daling in combinatie met de achterblijvende waardering van Limburg ten opzichte van het landelijk gemiddelde is zorgelijk, zeker in combinatie met de gedaalde klantwaarde die het rendement (verder) onder druk kan zetten. Een nadere analyse van de achterliggende oorzaken is wenselijk. In bijlage 3 is de waardering naar regio opgenomen. Hieruit blijkt dat Zuid-Limburg op alle onderdelen het best scoort (op of net boven het landelijk gemiddelde). Activiteiten: vooral uit eten en wandelen in trek Binnenlandse toeristen in Limburg gaan tijdens hun vakantie in vergelijking met het Nederlandse gemiddelde vaker uit eten (Limburg 69% versus Nederland 63%), wandelen (56% versus 54%), funshoppen (46% versus 38%) en zwemmen (42% versus 36%). Figuur 3.8. Impressie top-4 activiteiten Limburg 26 Toerischtische Trendrapportage

27 Ook worden in Limburg bezienswaardige oude gebouwen (monumenten, oude steden, kerken en kastelen) relatief vaker bezocht (32%) door binnenlandse toeristen dan gemiddeld in Nederland (23%). Verder bezoeken Nederlandse vakantiegangers in Limburg relatief minder vaak natuurgebieden (21%) dan gemiddeld in Nederland (28%). Het type activiteit verschilt sterk per regio in Limburg, zie bijlage 3 voor de regionale uitsplitsing. Limburg: groot aandeel uitbundige en avontuurlijke vakantiegangers Onderstaand is gebruik gemaakt van het Brand Strategy Research (BSR) model voor verblijfsrecreatie van de RECRON. Het BSR-model onderscheid vijf belevingswerelden waarin de Nederlandse vakantieganger zich begeeft: uitbundig geel, gezellig lime, rustig groen, ingetogen aqua en avontuurlijk paars. De definities van de BSR-segmenten zijn in bijlage 4 opgenomen. Figuur 3.9. Impressie BSR-segmenten Bron: Enkele wetenswaardigheden over de aandelen BSR-segmenten in Limburg: Limburg wordt relatief iets minder bezocht door de doelgroepen gezellig lime, rustig groen en ingetogen aqua dan gemiddeld voor Nederland geldt. De doelgroepen uitbundig geel en avontuurlijk paars scoren daarentegen in Limburg iets hoger dan gemiddeld in Nederland. De verschillen zijn echter op provinciaal niveau niet significant; Op regionaal niveau zijn er wel significante verschillen met Nederland (en onderling): Noord-Limburg trekt bovengemiddeld veel vakantiegangers uit de doelgroep gezellig lime (32%) die houdt van gezelligheid en sportiviteit en waarvoor het gezin belangrijk is. In Zuid-Limburg (en Maastricht) is deze doelgroep juist ondervertegenwoordigd (22% resp. 12%); Maastricht trekt veel mensen uit de groep avontuurlijk paars (32%) die meer individueel georiënteerd is en graag iets nieuws willen beleven of ontdekken. In het Heuvelland is deze groep juist ondervertegenwoordigd (15%). Limburg

28 Tabel 3.4. Aandeel BSR-segmenten Toeristische vakanties 2011 BSR-segment Limburg Nederland Uitbundig geel 25% 23% Gezellig lime 27% 29% Rustig groen 14% 15% Ingetogen aqua 14% 16% Avontuurlijk paars 20% 17% Bron: CVO De groepen uitbundig geel en avontuurlijk paars geven per persoon per dag het meeste uit aan hun toeristische vakantie in Limburg ( 35,30 respectievelijk 36,40). Gezellig lime geeft het minste uit (gemiddeld 28,00 p.p.p.d.) Binnenlandse vakanties in Limburg naar sector Vakanties voor alle accommodatietypes toegenomen In figuur is de ontwikkeling naar type sector in Limburg weergegeven. De ontwikkeling naar accommodatiesector is als volgt: Vakantiewoningen: het aantal binnenlandse vakanties in vakantiewoningen is in 2011 met 9% gegroeid tot ; Hotels: vanaf 2008 neemt het aantal binnenlandse vakanties in hotels toe. In 2011 groeide het aantal vakanties in hotels met 3% tot ; Toeristisch kamperen: na een dip in 2010 groeide het aantal binnenlandse kampeervakanties in 2011 met 19% tot ; Overige accommodaties 5 : in 2011 nam het aantal binnenlandse vakanties bij de groep overige toeristische accommodaties toe met 9% tot Hiertoe behoren de accommodatievormen: woning van een particulier, appartement, jeugdherberg of andere groeps- accommodatie, trekkershut, boot, et cetera. 28 Toerischtische Trendrapportage

29 Figuur Binnenlandse vakanties Limburg naar type accommodatie Bron: CVO Bestedingen voor meeste accommodatietypes gedaald In 2011 daalde de gemiddelde besteding per persoon per vakantiedag in Limburg. Zowel in totaal als voor de meeste type accommodaties. Alleen toeristische kampeergasten gaven in 2011 per persoon per dag meer geld uit dan in Tabel 3.5. Logiesvorm Bestedingen per persoon per vakantiedag Limburg Besteding p.p.p.d Ontwikkeling t.o.v Toeristische vakanties in vakantiewoningen 30,00-4% Toeristisch kamperen 18,70 +9% Toeristische vakanties in hotels 51,90-16% Toeristische vakanties in overige accommodaties 30,20-8% Vaste/seizoensrecreatieve vakanties 15,40-4% Totaal 31,20-7% Bron: CVO Limburg

30 30 Toerischtische Trendrapportage

31 4. Inkomend verblijfstoerisme Limburg werd in 2011 bezocht door buitenlanders voor een meerdaags verblijf. Dit resulteerde in bijna 2,1 miljoen overnachtingen. Zowel het aantal gasten als overnachtingen steeg met 4%. Landelijk gezien was sprake van een even grote stijging. Het marktaandeel bleef hierdoor stabiel ten opzichte van 2010 (6,4% van de buitenlandse gasten en 7,4% van de buitenlandse overnachtingen) Inleiding Dit hoofdstuk schetst een beeld van het inkomend verblijfstoerisme. Eerst wordt gekeken naar het verblijfstoerisme van buitenlanders in Nederland en daarna wordt de situatie in Limburg bekeken Inkomend verblijfstoerisme in Nederland Het aantal buitenlandse gasten in Nederland neemt sinds 2010 weer toe. Afgelopen jaar is het aantal buitenlandse gasten toegenomen met 3,8%, terwijl het aantal overnachtingen met 3,5% toenam. De belangrijkste oorzaak is het economische herstel in het eerste halfjaar van Andere verklaringen voor deze stijging zijn de extra vliegverbindingen vanaf Schiphol en regionale luchthavens en een sterke groei vanuit BRIC-landen 6. Tabel 4.1. Aantal buitenlandse gasten en overnachtingen in Nederland Jaar Aantal gasten Aantal overnachtingen Bron: CBS Belangrijkste herkomstlanden van buitenlandse gasten zijn Duitsland (marktaandeel van 26%), Groot- Brittannië (13%) en België (12%). In figuur 4.1. en figuur 4.2. is een overzicht te zien van buitenlandse gasten en hun overnachtingen per provincie. Hieruit blijkt dat Noord-Holland de provincie is met verreweg de meeste inkomende gasten en overnachtingen, gevolgd door Zuid-Holland en Zeeland. Limburg behoudt met buitenlandse gasten de 5e positie qua aantal buitenlandse gasten. Wat betreft aantal buitenlandse overnachtingen is Limburg met bijna 2,1 miljoen overnachtingen de 4e provincie van Nederland. 6 Brazilië, Rusland, India, China. Limburg

32 Figuur 4.1. Buitenlandse gasten per provincie Bron: CBS Figuur 4.2. Buitenlandse overnachtingen per provincie Bron: CBS In Limburg groeide net als in de meeste andere provincies het aantal buitenlandse gasten en overnachtingen vorig jaar ten opzichte van De groei in Limburg was zowel qua aantal buitenlandse gasten als buitenlandse overnachtingen ongeveer gelijk aan het landelijk gemiddelde. Alleen in Drenthe nam zowel het aantal buitenlandse gasten als overnachtingen af. In Friesland nam het aantal buitenlandse gasten en overnachtingen relatief het sterkst toe. 32 Toerischtische Trendrapportage

33 4.3. Buitenlandse verblijfstoeristen in Limburg In 2011 verbleven er buitenlandse gasten in Limburg die goed waren voor overnachtingen. Sinds 2010 neemt het aantal buitenlandse gasten en overnachtingen na een aantal jaren van daling in Limburg weer toe. Tabel 4.2. Buitenlandse gasten en overnachtingen in Limburg Aantal gasten Aantal overnachtingen Jaar Limburg Aandeel Limburg in NL Limburg Aandeel Limburg in NL ,0% ,1% ,0% ,3% ,7% ,7% ,4% ,4% ,4% ,4% In 2011 is het aantal buitenlandse gasten in Limburg gestegen met 4,0% ten opzichte van 2010, terwijl het aantal buitenlandse overnachtingen toenam met 3,7%. Deze groei is ongeveer gelijk aan de landelijke groei (+3,8% gasten, + 3,5% overnachtingen). Het afgelopen jaar is het marktaandeel van Limburg in Nederland qua aantal buitenlandse gasten en overnachtingen dan ook gestabiliseerd. In tabel 4.3. is de herkomst van buitenlandse gasten weergegeven. Uit tabel 4.3. blijkt dat Limburg in 2011 uit de meeste herkomstlanden meer gasten mocht verwelkomen. Het aantal gasten uit Duitsland goed voor een marktaandeel van bijna 40% van het inkomend toerisme neemt sinds 2010 weer toe. De gastenstroom vanuit België goed voor een marktaandeel van ruim 30% - neemt vanaf 2009 jaarlijks weer toe. Tabel 4.3. Herkomst buitenlandse gasten Limburg Duitsland % België % Groot-Brittannië % Frankrijk % Zwitserland % Italië % Spanje % Denemarken % Zweden % Overig Eurozone % Overig Europa % Amerika % Azië % Australië % Afrika % Totaal % Bron: CBS Limburg

34 Over de afgelopen vijf jaar blijken België, Spanje, Zwitserland en Azië groeimarkten te zijn voor Limburg. Alle overige herkomstlanden laten in de periode een daling zien. Accommodatiekeuze In 2011 kozen buitenlanders voor een verblijf in een hotel, pension of jeugdaccommodatie (52%). Het afgelopen jaar kozen buitenlandse gasten voor een verblijf op een toeristisch kampeerterrein, huisjescomplex of groepsaccommodatie (48%). Ruime meerderheid buitenlandse gasten in Limburg heeft toeristisch motief Uit de statistiek inkomend verblijfstoerisme blijkt dat in 2009 ongeveer 70% van de buitenlandse verblijfsgasten Nederland bezocht met een toeristisch motief, circa 26% met een zakelijk motief en ongeveer 5% voor overige doeleinden. Het motief voor de verblijfsgasten in Limburg in 2011 is ingeschat op 80% toeristisch, 17% zakelijk en 3% overig 7. Deze verdeling is nodig om de bestedingen van buitenlandse verblijfsgasten te ramen, aangezien deze verschillen naar motief: zakelijke gasten gaven in 2009 gemiddeld 293 uit per gast in Nederland en toeristen gemiddeld 246. De bestedingen in Limburg zijn gelijk verondersteld. Op basis hiervan zijn de bestedingen van buitenlandse verblijfsgasten met een toeristisch motief in Limburg in 2011 geraamd op 148 miljoen en die van buitenlandse zakenreizigers op bijna 38 miljoen 8. 7 Hierbij zijn de volgende veronderstellingen gemaakt (omdat gegevens voor Limburg ontbreken): - In toeristische verblijfsaccommodaties verblijven alleen gasten met een toeristisch motief, in hotels ook gasten met een zakelijk of overig motief. - In Limburg is het motief van hotelgasten hetzelfde verdeeld als gemiddeld in Nederland. 8 Bij deze berekening is uitgegaan van het aantal buitenlandse gasten per type accommodatie (hotels versus toeristische verblijfsaccommodaties) in Limburg in 2011 (bron: CBS) en de voor inflatie gecorrigeerde bestedingen in Toerischtische Trendrapportage

35 5. Zakelijk verblijfsbezoek Nederlanders In Limburg vinden, gezien de omvang van de bevolking en ook de grensligging, relatief veel uitstapjes van Nederlanders plaats. Het aantal uitstapjes daalde met 6% tot bijna 106 miljoen uitstapjes. Deze daling wordt volledig veroorzaakt door minder uitstapjes van Limburgers, het bezoek uit andere provincies nam toe. Doordat de gemiddelde besteding per uitstapje met 6% toenam, bleven de totale bestedingen stabiel op bijna 2 miljard Inleiding In dit hoofdstuk gaan we in op het zakelijk verblijfsbezoek van Nederlanders in eigen land. Eerst beschrijven we de situatie in Nederland en vervolgens kijken we naar de situatie in Limburg Binnenlands zakelijk verblijfsbezoek in Nederland In 2011 vonden 4,55 miljoen meerdaagse binnenlandse zakenreizen plaats. Dit resulteerde in 7,6 miljoen overnachtingen. Gemiddeld geeft een Nederlandse zakenreiziger 319 uit per meerdaagse zakenreis in eigen land, het meeste hiervan voor verblijf. De economische waarde van meerdaagse zakenreizen van Nederlanders in eigen land bedraagt hiermee ongeveer 1,45 miljard. Enkele feiten over de zakelijke markt: Opleiding en training vormt het belangrijkste motief voor een binnenlandse zakenreis (29%), gevolgd door het bijwonen van vergaderingen (19%) en het bezoeken van congressen, beurzen en seminars (10%); Zakenreizen zijn onder te verdelen naar reizen met een MICE 9 motief en individueel zakelijke reizen 10. De verhouding bij zakenreizen van Nederlanders in eigen land is: eenderde versus tweederde (in Limburg is deze verhouding eenvijfde versus viervijfde); Bij 65% van de meerdaagse binnenlandse zakenreizen verblijft men in een 3 of 4 sterren hotel; De overnachting(en) tijdens een zakelijke reis in eigen land wordt bij 65% van de reizen rechtstreeks bij de accommodatie geboekt. 9 MICE staat voor Meetings, Incentives, Conventions en Exhibitions. Hieronder wordt verstaan: het bijwonen van een vergadering in een externe accommodatie, het bezoeken van een congres, beurs of seminar, het volgen van opleiding/training, het deelnemen aan een bedrijfsuitje of incentive met minimaal 10 personen. 10 Een bijeenkomst (vergadering, congres, beurs, seminar, opleiding, training, bedrijfsuitje of incentive) met minder dan 10 personen en/of een bijeenkomst op een interne locatie. Limburg

36 Limburg 6e provincie van Nederland voor binnenlandse zakenreizen Limburg staat landelijk in de middenmoot qua aantal meerdaagse zakenreizen ( ) en zakelijke overnachtingen ( ). De meeste zakenreizen en zakelijke overnachtingen vinden plaats in de Randstad en Gelderland vanwege de centrale ligging en het feit dat de meeste zakenreizigers afkomstig zijn uit de Randstad (47% van de binnenlandse zakelijke reizigers woont in Noord-Holland, Zuid-Holland of Utrecht). Desalniettemin bedraagt het marktaandeel van Limburg op de markt voor binnenlandse meerdaagse zakenreizen 9-10%. Figuur 5.1. Aantal meerdaagse zakenreizen en overnachtingen in 2011 Bron: NBTC NIPO Research 5.3. Binnenlands zakelijk verblijfsbezoek in Limburg Ruim binnenlandse zakenreizen in Limburg In 2011 vonden ongeveer binnenlandse zakenreizen in Limburg plaats. Gemiddeld verbleven de Nederlandse zakenreizigers 1,8 nachten in Limburg. Het aantal overnachtingen bedroeg hiermee ongeveer Gemiddeld gaven de Nederlandse zakenreizigers bijna 247 uit voor hun reis naar/in Limburg. De totale bestedingen bedragen hiermee 103 miljoen. 11 Door een gewijzigde onderzoeksopzet van het ContinuZakenreisOnderzoek (CZO) ten opzichte van het eerdere onderzoek Binnenlandse Zakelijke Reizen (BZR) kan geen exacte vergelijking gemaakt worden. Omdat het CZO gebruik maakt van 4 kwartaalmetingen tegen 1 jaarmeting in het BZR resulteert het CZO in meer zakenreizen in Nederland. In Limburg is sprake van een daling, hetgeen opmerkelijk is. 36 Toerischtische Trendrapportage

37 Maastricht veruit belangrijkste stad qua zakelijke overnachtingen Uit onderstaande tabel blijkt dat Maastricht verreweg de belangrijkste bestemming is in Limburg voor meerdaagse binnenlandse zakenreizen. Het aandeel zakelijke overnachtingen in Maastricht is ongeveer 2,5 maal zo groot als in Heerlen (2e positie). Tabel 5.1. Aandeel zakelijke overnachtingen naar bestemming in 2011 Gemeente Aandeel Maastricht 33% Heerlen 13% Venlo 8% Roermond 6% Bron: NBTC NIPO Research Tijdens de laatste 12 meerdaagse zakenreis naar Limburg overnachtte 69% van de Nederlanders in Zuid- Limburg. Midden-Limburg en Noord-Limburg hebben ongeveer een gelijk aandeel (bijna 17% respectievelijk ruim 14%). Limburg op 6e positie qua aantrekkelijkheid voor zakelijke bijeenkomsten Utrecht wordt door de zakelijke reizigers het meest aantrekkelijk gevonden voor een zakelijke bijeenkomst 13, gevolgd door Gelderland en Noord-Brabant. Limburg staat op de 6e positie en wordt door 44% (zeer) aantrekkelijk gevonden. Zie figuur 5.1. op de volgende pagina. 12 In het onderzoek is alleen gevraagd naar de verblijfsplaats van de laatst ondernomen zakenreis in het afgelopen kwartaal (in de periode oktober 2010 tot en met september 2011). Gemiddeld ondernemen binnenlandse zakenreizigers ruim 2 zakenreizen per kwartaal. 13 Onder zakelijke bijeenkomsten worden zowel eendaagse als meerdaagse bijeenkomsten verstaan, die in externe (vergader)accommodaties worden georganiseerd (zoals een vergadering, opleiding, training, seminar, workshop, congres of beurs). De informatie is gebaseerd op de zakelijke reizigers die in het verleden op enigerlei wijze betrokken zijn geweest bij het extern organiseren van een zakelijke bijeenkomst (29% van de groep Nederlandse zakenreizigers). Limburg

38 Figuur 5.1. Aantrekkelijkheid van provincies als zakelijke bestemming in 2011 Bron: NBTC NIPO Research Maastricht op 5e positie qua aantrekkelijkheid voor zakelijke bijeenkomsten Bijna de helft van de respondenten (49%) vindt Maastricht aantrekkelijk of zeer aantrekkelijk voor zakelijke bijeenkomsten, waarmee Maastricht op de 5e plaats staat. De top-vier van (zeer) aantrekkelijke steden bestaat uit respectievelijk Utrecht (69%), Amsterdam (65%), Den Haag (60%) en Den Bosch (50%). Utrecht en Amsterdam worden ook het vaakst van alle steden zeer aantrekkelijk gevonden (beiden 21 %). Maastricht volgt; 17 procent van de respondenten vindt deze stad een zeer aantrekkelijke bestemming voor extern georganiseerde zakelijke bijeenkomsten. Maastricht op 6e plaats qua imago als zakenstad Door de respondenten is aangegeven in hoeverre zij bepaalde aspecten vinden passen bij de specifiek onderscheiden steden wanneer zij vanwege een zakelijke bijeenkomst voor deze stad kiezen/deze stad als locatie overwegen. De aspecten waarop de steden zijn beoordeeld zijn: Ruim aanbod van goede vergaderlocaties/congresfaciliteiten; Goede bereikbaarheid; Prettige sfeer/uitstraling; Veel mogelijkheden tot invulling van vrije tijd; Goede overnachtingsmogelijkheden. Op basis van de mate waarin men de vijf aspecten bij de steden vindt passen is een totaalscore berekend (van 0 tot 5). Maastricht heeft de 6e score (3,3). De top-vijf bestaat uit Amsterdam (4,2), Utrecht (4,0), Den Haag (3,9), Rotterdam (3,8) en Eindhoven (3,4). 38 Toerischtische Trendrapportage

39 met accent op prettige sfeer en veel mogelijkheden tot vrijetijdsinvulling Maastricht wordt vooral geassocieerd met de aspecten prettige sfeer/ uitstraling en veel mogelijkheden tot invulling vrije tijd. Respectievelijk 90% en 84% van de respondenten vinden deze aspecten passen bij Maastricht. Qua prettige sfeer/uitstraling staat Maastricht op de 1e positie, op het aspect veel mogelijkheden tot invulling vrije tijd komt Maastricht na Amsterdam op de 2e positie. Als slechts passende aspecten is met 38% alleen een goede bereikbaarheid relevant. Het op één na slechts passende aspect goede overnachtings-mogelijkheden is met slechts 2% (die dit aspect niet van toepassing vindt op Maastricht) te verwaarlozen. Figuur 5.2. Impressie zakelijk Maastricht Limburg

40 40 Toerischtische Trendrapportage

41 6. Uitstapjes van Nederlanders In Limburg vinden, gezien de omvang van de bevolking en ook de grensligging, relatief veel uitstapjes van Nederlanders plaats. Het aantal uitstapjes daalde met 6% tot bijna 106 miljoen uitstapjes. Deze daling wordt volledig veroorzaakt door minder uitstapjes van Limburgers, het bezoek uit andere provincies nam toe. Doordat de gemiddelde besteding per uitstapje met 6% toenam, bleven de totale bestedingen stabiel op bijna 2 miljard Inleiding In dit hoofdstuk gaan we in op uitstapjes van Nederlanders in Limburg en in Nederland. Hiervoor is gebruik gemaakt van het ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) volgens de afbakening in de Landelijke R&T Standaard. In bijlage 5 vindt u meer informatie over de gehanteerde afbakening en de indeling van activiteiten in clusters Binnenlandse uitstapjes in Nederland Aantal uitstapjes in Nederland stabiel In 2010/2011 zijn er ruim 1,3 miljard uitstapjes gemaakt door Nederlanders in eigen land. De meeste clusters van activiteiten lieten een daling zien. Groei was er op gebied van waterrecreatie en -sport, uitgaan en cultuur. Tabel 6.1. Ontwikkeling aantal uitstapjes Nederlanders in eigen land 2008/ /2011 Ontwikkeling Buitenrecreatie % Waterrecreatie en -sport % Sportwedstrijd bezoeken % Wellness \ beauty \ ontspanning % Attracties bezocht % Evenementen bezocht % Winkelen voor plezier \ Funshoppen % Cultuur % Uitgaan % Totaal % Bron: bewerking CVTO Relatief veel uitstapjes in Limburg In Limburg hebben in 2010/2011 bijna 109 miljoen uitstapjes van Nederlanders plaatsgevonden. Hiermee staat Limburg op de 5e plaats van alle provincies. Qua aantal inwoners is Limburg de 7e provincie van Limburg

42 Nederland. In Limburg vinden dus afgezet tegen het aantal inwoners relatief veel uitstapjes plaats: op dit gebied hoeft Limburg alleen Zeeland voor te laten gaan. Dit is opmerkelijk aangezien beide provincies aan het buitenland grenzen. Figuur 6.2. Aantal uitstapjes van Nederlanders per provincie Bron: bewerking CVTO Bestedingen aan uitstapjes gestegen Gemiddeld gaven Nederlanders 19,78 uit in 2010/2011 per uitstapje in eigen land. Dit is een stijging van 7% ten opzichte van 2008/2009. De totale bestedingen aan uitstapjes in eigen land namen hiermee toe tot bijna 26,5 miljard (+7%) Binnenlandse uitstapjes in Limburg Aantal uitstapjes Nederlanders in Limburg licht gedaald Het aantal uitstapjes van Nederlanders in Limburg daalde de afgelopen twee jaar van ruim 112 miljoen naar bijna 106 miljoen, een daling van 6%. In de meeste activiteitenclusters was, net als voor heel Nederland, sprake van een daling. Wel was de daling in met name de clusters met relatief hoge bestedingen per uitstap (wellness, evenementen, funshoppen en uitgaan) groter dan landelijk. Alleen dus clusters waterrecreatie en -sport en cultuur lieten in Limburg (net als landelijk) een stijging zien. 42 Toerischtische Trendrapportage

43 Tabel 6.2. Ontwikkeling aantal uitstapjes Nederlanders in Limburg 2008/ /2011 Ontwikkeling Buitenrecreatie % Waterrecreatie en -sport % Sportwedstrijd bezoeken % Wellness \ beauty \ ontspanning % Attracties bezocht % Evenementen bezocht % Winkelen voor plezier \ Funshoppen % Cultuur % Uitgaan % Totaal % Bron: bewerking CVTO Belangrijkste activiteitenclusters, wat betreft aantal uitstapjes, blijven buitenrecreatie (wandelen, fietsen, e.d.), uitgaan, winkelen voor plezier en attractiebezoek. Figuur 6.3. Aantal uitstapjes Nederlanders in Limburg naar cluster Bron: bewerking CVTO Met name minder uitstapjes door Limburgers zelf Van alle binnenlandse uitstapjes in Limburg in 2010/2011 zijn er 86% ondernomen door Limburgers zelf. Het aandeel vanuit andere provincies bedraagt 14%. In 2008/2009 was deze verhouding nog 88% versus 12%. Het aantal uitjes van Limburgers in de eigen provincie daalde met 7%, terwijl het aantal uitjes van Nederlanders buiten Limburg met 9% toenam. Met name voor waterrecreatie en -sport en cultuur maken Nederlanders uitstapjes naar Limburg (circa 2 op de 10 uitstapjes door niet Limburgers ). Limburg wordt voor uitstapjes met name bezocht vanuit de provincies Noord-Brabant, Zuid-Holland, Noord-Holland en Gelderland. Limburg

44 Meeste activiteiten in Zuid-Limburg, groei in Midden-Limburg Van alle uitstapjes van Nederlanders in Limburg vond ruim de helft plaats in Zuid-Limburg (51%). Noorden Midden-Limburg zijn redelijk in balans (23% respectievelijk 26% van de uitstapjes). Ten opzichte van 2008/2009 laat Midden-Limburg groei zien van het aantal uitstapjes. In Zuid- en Noord-Limburg is sprake van een daling. In bijlage 6 vindt u meer informatie over het aantal uitstapjes en de bestedingen per Limburgse regio. Figuur 6.4. Aantal binnenlandse uitstapjes naar bestemming Bron: bewerking CVTO Bestedingen aan uitstapjes in Limburg stabiel Gemiddeld gaven Nederlanders 18,61 uit in 2010/2011 per uitstapje in Limburg. Dit is iets minder dan het landelijk gemiddelde ( 19,78), maar wel 6% meer dan in 2008/2009 (ongeveer gelijk aan de landelijke stijging van 7%). De totale bestedingen aan uitstapjes van Nederlanders in Limburg bleven stabiel op bijna 2 miljard (daling aantal uitjes, stijging besteding per uitje). 44 Toerischtische Trendrapportage

45 Tabel 6.3. Bestedingen uitstapjes Nederlanders in Limburg 2010/2011 Per uitstapje Totaal Aandeel totaal Buitenrecreatie 7, % Waterrecreatie en sport 2, % Sportwedstrijd bezoeken 10, % Wellness \ beauty \ ontspanning 35, % Attracties bezocht 9, % Evenementen bezocht 22, % Winkelen voor plezier \ Funshoppen 43, % Cultuur 21, % Uitgaan 20, % Totaal 18, % Bron: bewerking CVTO Belangrijkste activiteitenclusters qua totale bestedingen in Limburg zijn winkelen voor plezier (34%), uitgaan (27%) en buitenrecreatie (14%). Dat de bestedingen tijdens uitstapjes van Nederlanders in Limburg ten opzichte van 2008/2009 stabiel bleven komt met name door meer instroom van bestedingen van buiten de provincie. Zowel het aantal uitstapjes steeg (+9%) als ook de gemiddelde besteding per persoon per dag (+13%). Hierdoor namen de bestedingen tijdens uitstapjes van niet-inwoners van Limburg met 24% toe. Dit compenseerde de daling van bestedingen van Limburgers aan uitstapjes in de eigen provincie. Deze daalden met 6%. Deze daling wordt veroorzaakt door een daling van het aantal activiteiten met 8%, de gemiddelde besteding per persoon steeg licht (+2%). Overigens is deze daling van de interne uitstapjes (Limburgers in Limburg) kleiner dan die van de zogenaamde uitstroom: Limburgers ondernamen in 2010/ % minder uitstapjes buiten de eigen provincie en gaven daarbij gemiddeld 22% minder uit per persoon per activiteit. De totale bestedingen van inwoners van Limburg aan uitstapjes buiten de eigen provincie daalde hierdoor met 32%. Op de volgende pagina is dit uitgewerkt in een stroomschema. Limburg

46 In onderstaand schema staat een overzicht van de instroom, interne uitstapjes en uitstroom voor Tussen haakjes staat de ontwikkeling ten opzichte van vermeld. Instroom (Nederlanders van buiten Limburg exclusief buitenlandse bezoekers) 15,1 miljoen activiteiten (+9%) 500 miljoen bestedingen (+24%) Limburgers in Limburg 90,8 miljoen activiteiten (-8%) miljoen bestedingen (-6%) Uitstroom (Limburgers buiten Limburg, exclusief in het buitenland) 9,3 miljoen activiteiten (-13%) 272 miljoen bestedingen (-32%) 46 Toerischtische Trendrapportage

47 7. Uitstapjes van Duitsers Limburg is de provincie die het meest in trek is voor dagtochten van Duitsers naar Nederland. In vonden bijna 11 miljoen uitstapjes van Duitsers plaats in Limburg. Hierbij werd 0,8 miljard uitgegeven. Populairste activiteit is winkelen in een (binnen)stad Inleiding In dit hoofdstuk wordt het toeristisch dagbezoek van Duitsers toegelicht. Voor België zijn geen gegevens beschikbaar Dagtochten naar Nederland Limburg is veruit de meest bezochte provincie voor een dagtocht 29% van de dagtochten van Duitsers naar Nederland in het afgelopen jaar is in de provincie Limburg ondernomen. Dat zijn 10,66 miljoen dagtochten naar Limburg. In totaal werden 36,9 miljoen dagtochten door Duitsers naar Nederland ondernomen. Na Limburg volgen Gelderland met een marktaandeel van 12%, Noord-Holland (9%), Groningen (9%) en Overijssel (9%). Voor de grensregio s geldt dat de reisafstand vanuit Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen relatief kort is. Noord-Holland beschikt daarentegen over een belangrijke trekker voor dagtochten: de stad Amsterdam. Winkelen in een (binnen)stad is de meest populaire activiteit Bij 59% van alle dagtochten in Nederland gaat men winkelen in een (binnen)stad. Daarnaast bezoekt men bij 43% van de dagtochten de stad zelf. Uit eten gaan in een restaurant staat op de derde plaats met 29%. Bezoek aan een winkelcomplex buiten de stad (17%), zoals het Retailpark Roermond en een bezoek aan attractiepark, dierentuin of zwembad (14%) completeren de top-vijf. Overigens staan activiteiten niet los van elkaar, maar kunnen ze in één dagtocht gecombineerd worden. Zo kent het stedenbezoek veelal een combinatie met winkelen en bezoek aan musea en combineert men fietsen en wandelen in de natuur met bezoek aan een natuurgebied. Uit eten gaan is niet specifiek aan één bepaalde activiteit gekoppeld, maar komt in combinatie met veel verschillende activiteiten voor. Economische waarde van ruim 3 miljard In totaal heeft men gemiddeld 85 uitgegeven per persoon per dagtocht. De economische waarde van de 36,9 miljoen dagtochten naar Nederland komt uit op 3,14 miljard, waarbij het grootste aandeel is uitgegeven in winkels ( 1,65 miljard). Limburg

48 7.3. Dagtochten naar Limburg Winkelen populairder dan gemiddeld Naar Limburg vonden 10,66 miljoen dagtochten plaats. Net als alle dagtochten naar Nederland geldt voor de dagtochten naar Limburg dat de meest ondernomen activiteit winkelen in een (binnen)stad is. Dit aandeel ligt met ruim 76% van alle dagtochten wel aanzienlijk hoger dan gemiddeld. Ditzelfde geldt voor het bezoek aan een winkelcomplex (23%). Dit laatste kan onder andere worden verklaard door de aantrekkingskracht van Designer Outlet Roermond en de Woonboulevard Heerlen. De meeste andere activiteiten worden juist minder vaak dan gemiddeld ondernomen in Limburg. Tabel 7.1. Ondernomen activiteiten tijdens dagbezoek Duitsers Top-vijf activiteiten Limburg Nederland Winkelen in een (binnen)stad 76% 59% Bezoek aan een stad 43% 38% Uit eten gaan in een restaurant 28% 29% Bezoek aan een winkelcomplex (buiten een stad) 23% 17% Bezoek aan een attractiepark, dierentuin, zwemparadijs 6% 14% Bron: NBTC Meerderheid dagtochten met partner Voor 62% van de dagtochten naar Limburg geldt dat deze samen met de partner zijn ondernomen. In meer dan één op de vijf gevallen gaan de kinderen mee, dit is net wat lager dan gemiddeld bij alle dagtochten naar Nederland. 48 Toerischtische Trendrapportage

49 Tabel 7.2. Reisgezelschap tijdens dagbezoek aan Nederland en Limburg Reisgezelschap Limburg Nederland Partner 62% 60% Kind(eren) 22% 26% Vrienden/kennissen 23% 22% Familie 11% 10% Alleen 8% 8% Collega s 2% 3% Club-/verenigingsgenoten 1% 1% Bron: NBTC Bestedingen per dagtocht in Limburg 16% lager dan gemiddeld De bestedingen in Limburg aan dagtochten zijn met 71 per dagtocht per persoon ongeveer 16% lager dan gemiddeld in Nederland ( 85 per dagtocht per persoon). Mogelijk hangt dit samen met de kortere reisafstand en vermoedelijk ook verblijfsduur (maar hogere frequentie). De totale uitgaven aan dagtochten van Duitsers in Limburg zijn 756 miljoen. Een splitsing naar Zuid-, Midden- en Noord-Limburg kan op basis van de beschikbare informatie niet worden gemaakt. Limburg

50 50 Toerischtische Trendrapportage

51 8. Bestedingen Toeristen hebben in ruim 3,4 miljard uitgegeven in Limburg (circa 10% BBP in Limburg). Hiermee heeft Limburg een marktaandeel van ruim 9% in Nederland. Ten opzichte van bleven de bestedingen gelijk. Omdat landelijk wel sprake was van een stijging, daalde het marktaandeel van Limburg in de totale landelijke vrijetijdsbestedingen Inleiding In dit hoofdstuk wordt een beeld geschetst van de bestedingen in de vrijetijdssector. Hierbij is de landelijke R & T standaard gevolgd. Eerst worden de bestedingen in Limburg in weergegeven. Daarna gaan we in op de ontwikkeling van de bestedingen. Door het meenemen van de uitstapjes van Duitsers alsmede trendbreuken in onderliggende onderzoeken, kunnen de gegevens in dit hoofdstuk niet één op één worden vergeleken met de rapportage van twee jaar geleden. In paragraaf 8.3. is een zuiver beeld van de ontwikkeling geschetst door, waar mogelijk, te corrigeren voor trendbreuken. Omdat dit niet voor alle modules mogelijk is, ontbreken in paragraaf 8.3. enkele modules Bestedingen Limburg Ruim 3,4 miljard bestedingen in Limburg De totale vrijetijdsbestedingen in Limburg in bedroegen ruim 3,4 miljard. Dit is ongeveer 10% van het BBP in Limburg in In onderstaande tabel zijn de bestedingen weergegeven naar module. Met name uitstapjes zowel van Nederlanders als van Duitsers genereren veel bestedingen in Limburg. Tabel 8.1. Bestedingen in Limburg Module Bestedingen (x 1 miljoen) Aandeel Toeristische vakanties Nederlanders % Vaste standplaatsvakanties Nederlanders 12 0% Toeristische vakanties buitenlanders 148 4% Meerdaagse zakenreizen buitenlanders 38 1% Meerdaagse zakenreizen Nederlanders 103 3% Uitstapjes Nederlanders % Uitstapjes Duitsers % Totaal % Bron: bewerking CVO, CBS/SLA, SIT, CVTO, CZO, Monitor Inkomend Toerisme 14 Bron: CBS Statline. Op basis van BBP 2009 en mutatie in 2010 is het BBP in 2010 berekend. Cijfers voor 2011 ontbreken momenteel nog. Limburg

52 De bestedingen zijn als volgt verdeeld: Motief: 96% heeft een vrijetijdsmotief versus 4% zakelijk; Verblijfsduur: 21% van de bestedingen wordt gedaan door gasten die meerdaags in Limburg zijn versus 79% die maximaal één dag c.q. voor een uitstapje Limburg bezocht; Herkomst: 73% van de bestedingen zijn door Nederlanders gedaan versus 27% door buitenlanders (inkomend). Marktaandeel Limburg ruim 9% De totale vrijetijdsbestedingen in Nederland bedroegen bijna 37 miljard in De Provincie Limburg heeft hierin een marktaandeel van 9,4% inclusief de uitstapjes van Duitsers. Exclusief deze module bedraagt het aandeel van Limburg 8%. Dit is lager dan de ambitie van de provincie (marktaandeel van 8,7%, zonder deze module). Met name op gebied van toeristische vakanties van Nederlanders en uitstapjes van Duitsers heeft Limburg een zeer hoog marktaandeel. Het aandeel van Limburg wat betreft vaste standplaatsvakanties van Nederlanders en meerdaagse zakenreizen van buitenlanders is bescheiden. Tabel 8.2. Markaandeel Limburg in bestedingen Module Marktaandeel Toeristische vakanties Nederlanders 16,4% Vaste standplaatsvakanties Nederlanders 4,1% Toeristische vakanties buitenlanders 7,4% Meerdaagse zakenreizen buitenlanders 4,2% Meerdaagse zakenreizen Nederlanders 7,1% Uitstapjes Nederlanders 7,4% Uitstapjes Duitsers 24,1% Totaal incl. uitstapjes Duitsers 9,4% Totaal excl. uitstapjes Duitsers 8,0% Bron: bewerking CVO, CBS/SLA, SIT, CVTO, CZO, Monitor Inkomend Toerisme 8.3. Ontwikkeling bestedingen Limburg Bestedingen in Limburg nagenoeg stabiel Tussen en zijn de vrijetijdsbestedingen in Limburg stabiel gebleven. Tabel 8.3. op de volgende pagina geeft de ontwikkeling per module weer (exclusief uitstapjes van Duitsers (hiervoor is eerder geen onderzoek verricht) en binnenlandse zakenreizen (trendbreuk in onderzoeksopzet). 52 Toerischtische Trendrapportage

53 Tabel 8.3. Module Ontwikkeling t-r bestedingen (x 1 miljoen) in Limburg Bestedingen Bestedingen Groei Toeristische vakanties Nederlanders % Vaste standplaatsvakanties Nederlanders % Toeristische vakanties buitenlanders % Meerdaagse zakenreizen buitenlanders % Uitstapjes Nederlanders % Subtotaal (excl. meerdaagse zakenreizen Nederlanders en uitstapjes Duitsers) % Bron: bewerking CVO, CBS/SLA, SIT, CVTO Marktaandeel Limburg gedaald 15 Uit deze tabel kan worden afgelezen dat de bestedingen tijdens vakanties van Nederlanders zowel toeristische als op een vaste standplaats zijn gedaald. De bestedingen tijdens meerdaagse zakenreizen en toeristische vakanties van buitenlanders zijn gestegen. Dit is ongeveer conform de landelijke trend. Wel geldt dat de totale bestedingen voor deze modules samen landelijk gezien wel zijn gestegen, in totaal namelijk met 7%. Het marktaandeel van Limburg in de toeristisch-recreatieve bestedingen in Nederland is dus iets gedaald 16. Gezien de omvang en ontwikkeling van de bestedingen adviseren wij om meer te focussen op de (nabije) buitenlandse markt. Zowel qua vakanties/ verblijfstoerisme als uitstapjes/dagtoerisme. Buitenlanders geven per persoon per dag meer geld uit dan Nederlanders en deze markt kent een groter groeipotentieel dan de Nederlandse markt. 15 Waar nodig zijn de cijfers gecorrigeerd voor trendbreuken of geactualiseerd op basis van de meest recente onderzoeksgegevens. 16 Exclusief uitstapjes van buitenlanders en meerdaagse zakenreizen van Nederlanders bedraagt het marktaandeel van Limburg 8,0% anno In was het (voor kleine trendbreuken gecorrigeerde) marktaandeel 8,6%. Limburg

54 54 Toerischtische Trendrapportage

55 9. Toeristisch-recreatieve werkgelegenheid Het aantal toeristisch-recreatieve banen in Limburg bedraagt ruim Hiermee is de (samengestelde) sector de vijfde sector qua aantal banen. Ruim 7,4% van alle banen in Limburg zijn toeristisch. Ten opzichte van 2010 groeide het aantal banen met bijna 1% Inleiding Dit hoofdstuk schetst een beeld van de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid in Limburg, conform de Landelijke R&T Standaard. Hierin is een afbakening gemaakt van SBI codes die binnen deze standaard geheel of gedeeltelijk tot de vrijetijdssector behoren. In bijlage 7 is een overzicht hiervan opgenomen met de weging per sector Werkgelegenheid toeristisch-recreatieve sector in Limburg Ruim banen, ofwel 7,4% van alle banen in Limburg In 2011 waren er conform de afbakening van de R&T standaard mensen werkzaam in de toeristisch-recreatieve sector in Limburg. Dit is 7,4% van alle banen in Limburg dat jaar (bron: LISA). Feitelijk is het aandeel van de vrijetijdsbestedingen in de werkgelegenheid nog veel groter. Bij bovenstaande werkgelegenheid is namelijk niet de volledige spin-off voor andere sectoren meegenomen. Zo is bijvoorbeeld geen rekening gehouden met de werkgelegenheid in bepaalde delen van de detailhandel (bijvoorbeeld bij de bakker, de supermarkt, in winkels waar men tijdens recreatief winkelen aankopen doet, etc.). Ook is geen rekening gehouden met indirecte werkgelegenheid, zoals bijvoorbeeld bij schoonmaakbedrijven, hovenier, administratiekantoren, etc. Door de toename van het uitbesteden van activiteiten (zoals schoonmaak, administratie, etc.) wordt deze groep steeds groter. Door deze spin-off richting andere sectoren levert de toeristisch-recreatieve sector ook een bijdrage aan het in stand houden (of zelfs verruimen) van het voorzieningenniveau en aan de leefbaarheid. Ook zorgt toerisme voor een extra drager voor investeringen in landschap, natuur, infrastructuur, etc. Tevens levert toerisme een bijdrage aan de bekendheid en het imago van plaatsen/gebieden. Limburg

56 Figuur 9.1. geeft de ontwikkeling van het aantal werkzame personen in deze branche in Limburg weer, onderverdeeld in uitzend-, deeltijd- en voltijdbanen. Figuur 9.1. Aantal werkzame personen toeristisch-recreatieve sector Limburg Bron: VRL 2011 Ontwikkeling werkgelegenheid: herstel in 2011 Uit figuur 9.1. blijkt dat het aantal banen tot 2009 groeide, daalde in 2010 en in 2011 een herstel liet zien. In totaal is het aantal werkzame personen tussen 2007 en 2011 met 1% toegenomen. Het aantal voltijdbanen is in deze periode afgenomen (-5%), het aantal deeltijdbanen is gegroeid (10%), het aantal uitzendbanen bleef vrijwel gelijk (1%). Met name groei werkgelegenheid in sport en cultuur Bijna de helft van de banen (49%, ) in de sector is te vinden in de horeca. Uit figuur 9.2. op de volgende pagina blijkt dat het aantal vrijetijdsbanen relatief het sterkst is gedaald in de sectoren vervoer (-7%) en logiesverstrekking (-5%), gevolgd door de horecasector (-1%). Voor de logiesverstrekking en overige horeca kan dit mede verklaard worden door de toename van het uitbesteden van activiteiten (zoals schoonmaak en administratie) 17. Over vijf jaar bezien is de werkgelegenheid in de volgende deelsectoren gegroeid: sport (20%), cultuur (17%) en groot- en detailhandel (14%). 17 Naast een toename van het uitbesteden van werkzaamheden neemt het aantal medewerkers dat in dienst is bij een salariëringsbedrijf toe. Deze medewerkers worden in het vestigingenregister meegenomen bij het bedrijf waar de werkzaamheden worden verricht en niet bij het payroll bedrijf. 56 Toerischtische Trendrapportage

57 Figuur 9.2. Toeristisch-recreatieve werkgelegenheid naar deelsectoren Bron: VRL 2011 In tabel 9.1. is de werkgelegenheid in de top-5 sectoren qua aantal banen in Limburg weergegeven. Hieruit blijkt dat de (samengestelde, maar hier relatief strikt afgebakende) toeristisch-recreatieve sector de 5e sector is wat betreft het aantal banen. Tabel 9.1. Top-5 sectoren qua aantal banen in Limburg Sector Aantal banen 2010 Aantal banen 2011 Ontwikkeling Gezondheids- en welzijnszorg ,3% Industrie ,7% Zakelijke dienstverlening ,3% Detailhandel ,0% Toerisme en recreatie ,0% Bron: Limburg aan het Werk 2011 Toename toeristisch-recreatieve werkgelegenheid Midden-Limburg Regionaal bezien is de werkgelegenheid vorig jaar in Noord-Limburg en Midden-Limburg gestegen en in Zuid-Limburg gedaald. In de afgelopen vijf jaar ( ) is alleen de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid in Midden-Limburg gestegen. Zie tabel 9.2. op de volgende pagina. Limburg

58 Tabel 9.2. Regionale ontwikkeling toeristisch-recreatieve werkgelegenheid Groei Noord-Limburg % Midden-Limburg % Zuid-Limburg % Limburg % Bron: VRL Toerischtische Trendrapportage

59 Bijlage 1 Verklaring van bronnen en definities Voor deze Toeristische Trendrapportage Limburg is gebruik gemaakt van beschikbare landelijke bronnen. In deze bijlage staat per onderwerp welke bron is gehanteerd, op welke periode het onderzoek betrekking heeft, de gehanteerde afbakening/definitie en de doelgroep voor het onderzoek. Verblijfstoeristisch aanbod Bron: Statistiek Logies Accommodaties (SLA), Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS); Onderzoeksperiode: kalenderjaren; Definitie/afbakening: in SLA worden de volgende accommodaties meegenomen: Hotels, pensions, jeugdaccommodaties (met 5 slaapplaatsen); Kampeerterreinen met toeristische verhuur (met 20 slaapplaatsen); Huisjescomplexen met toeristische verhuur (met 20 slaapplaatsen); Groepsaccommodaties (met 20 slaapplaatsen). Doelgroep onderzoek: verblijfsaccommodaties. Vakanties Nederlanders Bron: ContinuVakantieOnderzoek (CVO) , NBTC-NIPO Research; Onderzoeksperiode: 1 oktober 2010 tot en met 30 september Voor deze periode zijn vier kwartaalmetingen verricht; Definitie/afbakening: meerdaagse reizen met een vrijetijdsmotief van Nederlanders in Nederland. Men moet tenminste een nacht met een vrijetijdsmotief buitenshuis hebben overnacht; Doelgroep onderzoek: Nederlanders uit de TNS NIPObase die de afgelopen drie maanden een vakantie in eigen land hebben doorgebracht. Inkomend verblijfstoerisme Bron: Statistiek Logies Accommodaties (SLA), Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS); Onderzoeksperiode: kalenderjaren; Definitie/afbakening: gasten en overnachtingen van gasten uit het buitenland in hotels, pensions, jeugdaccommodaties, kampeerterreinen met toeristische verhuur, huisjescomplexen met toeristische verhuur of groepsaccommodaties. De indeling naar motief (toeristisch/vakantie versus zakelijk) is gemaakt op basis van de Statistiek Inkomend Toerisme (SIT); Doelgroep onderzoek: verblijfsaccommodaties. Zakelijk verblijfsbezoek Nederlanders Bron: ContinuZakenreisOnderzoek (CZO) , NBTC-NIPO Research; Onderzoeksperiode: 4e kwartaal 2010 tot en met 3e kwartaal 2011; Definitie/afbakening: meerdaagse zakelijke reizen van Nederlanders in Nederland. Men moet tenminste een nacht met een zakelijke reden buitenshuis hebben overnacht; Doelgroep onderzoek: Nederlanders uit de TNS NIPObase die de afgelopen drie maanden een meerdaagse zakelijke reis in eigen land hebben doorgebracht. Limburg

60 Uitstapjes van Nederlanders Bron: ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) , NBTC-NIPO Research; Onderzoeksperiode: 4 mei 2010 t/m 1 mei 2011; Definitie/afbakening: Alle (dag)recreatieve activiteiten die worden ondernomen buiten de eigen woning en waarbij men minimaal twee uur van huis is (inclusief reistijd). Op deze definitie zijn de volgende beperkingen van toepassing: De activiteit mag geen overnachting omvatten; Activiteiten die zijn ondernomen tijdens een vakantie blijven buiten beschouwing; Bezoek aan familie, vrienden en kennissen telt niet mee; In bijlage 5 is aangegeven welke activiteiten uit het CVTO wel zijn meegenomen en welke niet; Doelgroep onderzoek: Nederlanders uit de TNS NIPObase. Uitstapjes van Duitsers Bron: Monitor inkomend dagbezoek vanuit Duitsland van het NBTC (Eindrapportage Provincie Limburg, december 2011); Onderzoeksperiode: juni 2010 tot en met mei 2011 Definitie: een uitstapje (zonder overnachting) waarbij men minstens 2 uur in Nederland is geweest voor ontspanning en/of plezier zoals het bezoeken van een stad, museum, attractie of evenement, strand of natuurgebied, winkelen voor het plezier en dergelijke. Bezoeken om zakelijke redenen, alsmede bezoek aan familie, vrienden of kennissen blijven buiten beschouwing; Doelgroep onderzoek: aangezien het dagtoerisme voornamelijk plaatsvindt vanuit Nordrhein-Westfalen (NRW) / Niedersachsen (NS) in Duitsland, beperkt de monitor zich tot deze specifieke regio s. De doelgroep zijn inwoners van deze beide regio s van jaar oud, die in de drie maanden ervoor een dagbezoek aan Nederland hebben gebracht. Werkgelegenheid Bron: Vestigingen Register Limburg (VRL), provincie Limburg; Periode: peildatum 1 april 2011; Definitie: zie bijlage 7 voor de SBI codes die geheel of gedeeltelijk tot de vrijetijdssector behoren binnen de Landelijke R&T Standaard. De grens tussen vol- en deeltijdbanen ligt in VRL op 12 uur. 60 Toerischtische Trendrapportage

61 Bijlage 2 Ontwikkeling verblijfstoeristisch aanbod nader uitgewerkt In onderstaande tabel is het verblijfstoeristisch aanbod uitgesplitst naar deelregio s. Uit de tabel blijkt dat: De hotelsector sterk is geconcentreerd in Zuid-Limburg; Het aanbod toeristisch kamperen en groepsaccommodaties in Noord-Limburg en Zuid-Limburg ongeveer even sterk is; Zuid-Limburg meer dan tweemaal zoveel huisjescomplexen heeft als Noord-Limburg, maar Noord- Limburg ruim tweemaal zoveel slaapplaatsen heeft als Zuid-Limburg; Midden-Limburg voor alle typen accommodaties de minste capaciteit heeft. Verblijfstoeristisch aanbod 2011-deelregio s Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Limburg totaal Hotels Aantal accommodaties Aantal kamers Kampeerterreinen Aantal accommodaties Aantal slaapplaatsen Huisjescomplexen Aantal accommodaties Aantal slaapplaatsen Groepsaccommodaties Aantal accommodaties Aantal slaapplaatsen Bron: CBS In onderstaande figuren is de ontwikkeling van het verblijfstoeristisch aanbod in Noord-Limburg, Midden- Limburg en Zuid-Limburg in de periode weergegeven. In Noord-Limburg is de afgelopen vijf jaar het aantal slaapplaatsen in hotels, pensions en jeugdaccommodaties en huisjescomplexen relatief meer toegenomen dan het aantal accommodaties in deze sector. Het aantal slaapplaatsen op huisjesparken is met bijna een kwart toegenomen, terwijl het aantal huisjescomplexen in dezelfde periode niet veranderde. Van de overige accommodatievormen nam het aanbod aan groepsaccommodaties toe en daalde het aanbod toeristisch kamperen. Limburg

62 Ontwikkeling verblijfstoeristisch aanbod Noord-Limburg Bron: CBS In Midden-Limburg is het aantal groepsaccommodaties de afgelopen vijf jaar sterk gedaald. Het aanbod in huisjescomplexen nam toe. Het aanbod toeristisch kamperen daalde, net als de hotelcapaciteit. Ontwikkeling verblijfstoeristisch aanbod Midden-Limburg Bron: CBS In Zuid-Limburg stabiliseerde het aantal toeristische kampeerterreinen de afgelopen vijf jaar, het aantal slaapplaatsen nam desalniettemin af. Het aantal huisjescomplexen nam af, terwijl het aantal slaapplaatsen toenam. De overige accommodatievormen (hotels c.a. en groepsaccommodaties) namen zowel in aantal accommodaties als slaapplaatsen af. 62 Toerischtische Trendrapportage

63 Ontwikkeling verblijfstoeristisch aanbod Zuid-Limburg Bron: CBS Limburg

64 64 Toerischtische Trendrapportage

65 Bijlage 3 Tabellenoverzicht binnenlandse vakanties naar regio 2011 In deze bijlage is nader ingegaan op de kenmerken van de binnenlandse vakanties en vakantiegangers in Limburg in Hierbij is een specificatie gemaakt naar Noord-Limburg, Midden-Limburg en Zuid-Limburg. Vakantieduur van Nederlandse vakantiegangers Vakantieduur Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg 2-4 dagen 46% 42% 58% 51% 5-8 dagen 43% 49% 32% 39% 9-15 dagen 8% 8% 8% 8% 16+ dagen 3% 2% 2% 2% Totaal 100% 100% 100% 100% Verdeling vakanties naar accommodatievorm Accommodatievorm Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg Vakantiewoningen 62% 71% 26% 47% Toeristisch kamperen 12% 13% 10% 11% Hotels/pensions 7% 8% 47% 26% Overige accommodaties 6% 5% 14% 9% Vaste vakanties 12% 2% 3% 6% Totaal 100% 100% 100% 100% Vakantiespreiding Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg 4e kwartaal 2010 (okt, nov, dec) 20% 28% 25% 24% 1e kwartaal 2011 (jan, feb, mrt) 19% 23% 22% 22% 2e kwartaal 2011 (april, mei, juni) 32% 25% 27% 28% 3e kwartaal 2011 (juli, aug, sep) 28% 23% 26% 26% Bestedingen per persoon per dag Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg Uitgaven p.p.p.d. 26,10 22,90 39,00 31,20 Ontwikkeling % -2% -8% -7,1% Limburg

66 Herkomst Nederlandse vakantiegangers Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg Groningen 3% 0% 2% 2% Friesland 2% 2% 6% 4% Drenthe 1% 0% 3% 2% Overijssel 3% 6% 7% 6% Gelderland 13% 9% 12% 12% Utrecht 5% 2% 6% 5% Noord-Holland 14% 17% 21% 18% Zuid-Holland 18% 24% 23% 21% Zeeland 2% 2% 3% 3% Flevoland 5% 4% 2% 4% Noord-Brabant 23% 17% 11% 16% Limburg 11% 16% 3% 8% Gezinssamenstelling Noord- Limburg Midden- Limburg Zuid- Limburg Provincie Limburg Alleenstaand 8% 6% 14% 11% Gezinnen zonder kinderen (<35 jaar) 1% 3% 8% 5% Gezinnen zonder kinderen (35+ jaar) 33% 38% 44% 39% Gezinnen met kind(eren) <6 jaar 19% 12% 5% 9% Gezinnen met kinderen, jongste <6 jaar 10% 14% 7% 9% Gezinnen met kinderen, jongste 6-12 jaar 22% 20% 10% 15% Gezinnen met kind(eren) 13 jaar of ouder 6% 7% 8% 7% Grootte reisgezelschap Noord-Limburg Midden- Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg Alleen (1 persoon) 5% 2% 4% 4% 2 personen 26% 24% 52% 38% 3 personen 10% 9% 9% 10% 4 personen 25% 33% 19% 24% 5 personen 10% 12% 4% 8% 6 personen 8% 8% 4% 6% 7 personen 3% 1% 2% 2% Meer dan 7 personen 12% 9% 6% 9% Gemiddelde groepsgrootte 4,1% 4,1% 3,2% 3,6% 66 Toerischtische Trendrapportage

67 Sociale klasse Sociale klasse (VMO) Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg A 10% 8% 22% 16% Bb 38% 38% 38% 38% Bo 22% 19% 16% 19% CD 29% 35% 23% 28% Kleursegmentatie BSR BSR - segment Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg Provincie Limburg Geel 24% 22% 25% 24% Lime 32% 32% 22% 27% Groen 13% 13% 16% 14% Aqua 16% 10% 16% 15% Paars 15% 23% 20% 19% Activiteiten tijdens binnenlandse vakanties Top-10 ondernomen activiteiten Noord- Limburg Midden- Limburg Zuid- Limburg Provincie Limburg Uit eten gaan (in restaurant) 65% 63% 74% 69% Zwemmen 69% 60% 17% 42% Wandelingen maken 56% 56% 55% 56% Funshopping 40% 42% 51% 46% Bezienswaardige gebouwen 20% 24% 43% 32% Natuurreservaat, natuurgebied 19% 19% 23% 21% Uitgaan (café/disco) 11% 11% 14% 12% Pretpark/attractiepark 11% 8% 7% 9% Museum/oudheidkamer 7% 6% 11% 9% Dierenpark/safaripark/dolfinarium 7% 4% 6% 6% Waardering Waardering Noord- Limburg Midden- Limburg Zuid- Limburg Provincie Limburg Kwaliteit dienstverlening 7,7 7,5 7,7 7,7 Kwaliteit accommodatie 7,4 7,3 7,8 7,6 Prijsniveau horeca 6,7 6,9 7,1 6,9 Prijsniveau boodschappen 6,5 6,8 7,1 6,8 Algemeen oordeel 7,8 7,8 8,1 7,9 Limburg

68 68 Toerischtische Trendrapportage

69 Bijlage 4 BSR segmenten bron: Uitbundig geel Uitbundig geel is de spontane, gezellige en sociale groep. Het is de groep echte vakantiegangers. Een vakantie hoeft niet zo extreem te zijn, als het maar actief, sportief, gezellig en verrassend is. Contact met anderen - familie, vrienden, kennissen - is gewenst en leuk. Uitbundig geel zoekt campings en bungalowparken waar de voorzieningen goed zijn en waar genoeg te doen is voor iedereen. Uitbundig geel is een grote groep in Nederland! Gezellig lime Gezellig lime houdt net als geel ook van gezelligheid en sportiviteit, maar het mag allemaal een tikkeltje rustiger en het hoeft ook allemaal niet zo lang. Het gezin is belangrijk. Vakantie is voor de lime gasten lekker vrij zijn, genieten van rust en ontspanning, even weg van de dagelijkse verplichtingen en dan gezellig met het gezin iets leuks doen: fietsen, bbq-en, een spelletje spelen. Een bungalowpark of camping in Nederland geeft een echt vakantiegevoel, maar vaak moet de gezellige lime groep wel een beetje op de kosten letten. Rustig groen Vakantie is voor de rustige groene belevingswereld vooral een kwestie van lekker doen waar men zin in heeft, rust nemen in eigen omgeving, even niets aan het hoofd hebben. De consument uit de groene wereld heeft niet zulke bijzondere wensen. Het gewone en herkenbare is juist fijn, vertrouwd. Dan komt men lekker tot rust. In eigen land is genoeg moois te zien en te ontdekken, men hoeft er niet ver voor te reizen. Men kent de winkels die men tegenkomt en men kan gewoon de eigen taal spreken. Ingetogen aqua Vakantiegangers in het segment aqua kunnen als rustig en ruimdenkend worden getypeerd. In deze belevingswereld vinden we veel empty nesters, die weer tijd hebben voor hun eigen hobby s en interesses. Inspirerende maar rustige vakanties horen daar ook bij. In Nederland gaat men graag meerdere keren op pad, op een rustig moment naar de (kleinere) camping of bungalowpark met veel privacy. Cultuur en (rustige) sportieve mogelijkheden - wandelen, fietsen, nordic walking - worden gewaardeerd. Avontuurlijk paars Avontuurlijk paars is de wereld van mensen die graag iets nieuws willen beleven of ontdekken in hun vakantie. Gewoon is niet goed genoeg voor deze groep. Ze gaan op zoek naar een bijzondere ervaring. Dat mag een tikje wild zijn - een boomhut of een survivaltent - maar het bijzondere kan m ook zitten in het beleven van luxe en exclusiviteit. Avontuurlijk paars is meer met zichzelf bezig dan met de anderen. U trekt ze dus eerder met iets individueels dan met het groepsgebeuren. Limburg

70 70 Toerischtische Trendrapportage

71 Bijlage 5 Afbakening uitstapjes van Nederlanders In de periode half mei 2010 tot en met medio mei 2011 is het CVTO uitgevoerd. Dit onderzoek geeft inzicht in het vrijetijdsgedrag van de Nederlandse bevolking. In het ContinueVrijeTijdsOnderzoek wordt de volgende definitie van vrijetijdsactiviteiten gehanteerd: Alle (dag)recreatieve activiteiten die worden ondernomen buiten de eigen woning en waarbij men minimaal één uur van huis is (inclusief reistijd). De Landelijke R&T Standaard gaat uit van een nadere afbakening van de vrijetijdsactiviteiten. De focus ligt op activiteiten buiten de normale woonomgeving, daarom is in de R&T Standaard uitgegaan van minimaal 2 uur (het gaat dus om recreatieve activiteiten die, inclusief reistijd, langer dan 2 uur duren). Verder zijn conform de R&T Standaard de volgende recreatieve activiteiten niet meegenomen: Buitenrecreatie: naar de volkstuin; Waterrecreatie en -sport: zwemmen in binnenbad in verenigingsverband; Sportwedstrijd bezoeken: alle amateurwedstrijden; Wellness/beauty/ontspanning: voor zover ondernomen in verenigingsverband 18 ; Recreatief winkelen: markt bezocht, tuincentrum en winkelen voor plezier in stadsdeelcentrum of wijkcentrum; Zelf sporten: alle sporten voor zover sporten ondernomen in verenigingsverband 19 ; Overige culturele, hobby- verenigingsactiviteiten en cursussen. Ook zijn activiteiten waarbij men aangaf meer dan per persoon te hebben uitgegeven niet meegenomen. In aanvulling hierop zijn activiteiten waarbij de respondent de gemeente waarin de activiteit plaats vond niet heeft aangegeven niet meegenomen (in afwijking van de Landelijke R&T standaard). Een overzicht van CVTO-activiteiten die passen binnen de R&T standaard treft u aan op de volgende twee pagina s. 18 In de eerste drie metingen van het CVTO is voor de activiteiten in het cluster Wellness geen onderscheid gemaakt of deze in verenigingsverband zijn uitgeoefend of niet. Het advies om de wellness-sector wel integraal mee te nemen voor de monitoring van de provinciale bestedingen wordt overgenomen. 19 In de eerste drie metingen van het CVTO is voor de activiteiten in het cluster Zelf Sporten ook geen onderscheid gemaakt of deze in verenigingsverband zijn uitgeoefend of niet. Voor de monitoring van de provinciale bestedingen in 2009 en 2010 zijn deze niet meegenomen in de totale bestedingen van de vrijetijdssector. Limburg

72 CVTO-activiteiten die passen binnen de R&T standaard Buitenrecreatie: Recreëren aan water (zee, meer, rivier, plas e.d.)*) Recreëren niet aan water (park, bos e.d.)*) Wandeling voor plezier Fietstocht voor plezier Toertochtjes met de auto Toertochtjes met de motor Tocht met rondvaartboot *) bijv. zonnen, luieren, picknicken, e.d. Waterrecreatie en -sport: Kanoën Roeien Surfen Varen met motorboot / jacht Vissen Zeilen Zwemmen in binnenbad (niet in verenigingsverband) Zwemmen in buitenbad Wellness / beauty / ontspanning (niet in verenigingsverband): Schoonheid- en beauty behandeling Kuurbaden Sauna bezoek Yoga / Tai Chi / Meditatie e.d. Zonnebank Attracties bezocht: Attractiepark / pretpark Ballonvaart ondernomen Dierentuin / vogelpark / zeeaquarium / etc. Kermis Rommelmarkt / vlooienmarkt / zwarte markt Speeltuin Sier- en heemtuin Kinderboerderij Boerderij (agro-toerisme) Evenement bezocht: Beurs / tentoonstelling / show Cultureel evenement / festival Jaarmarkt / braderie / corso Kerstmarkt (alleen in nov. / dec.) Muziek evenement / festival Zelf sporten (niet in verenigingsverband): Atletiek Aquajoggen Badminton Basketbal Biljarten/snooker/poolen Darten Duiken Denksport (bridge, schaken, dammen, etc.) Fitness / aerobics / steps / spinning / etc. Golf Gymnastiek / turnen Handbal Hockey Honkbal / softbal Jeu de Boules Joggen / hardlopen / trimmen Korfbal Mountainbiken Paardensport Schaatsen Schietsport/handboog Skaten / skeeleren Skiën / langlaufen / snowboarden Squash Tafeltennis Tennis Vecht- en verdedigingssport Voetbal Volleybal Wandelsport Waterpolo Wielrennen 72 Toerischtische Trendrapportage

73 Recreatief winkelen: Factory Outlet Center Gewinkeld in binnenstad Meubelboulevard, woonmall bezocht Cultuur: Ballet / dansvoorstelling bezocht Bezoek aan oudheidkundige objecten Bioscoop of filmhuis bezocht Cabaretvoorstelling bezocht Concert (pop/jazz/blues/rock) bezocht Galerie of atelier bezocht Klassiek concert/opera/operette bezocht Monument / bezienswaardigheid bezocht (zoals kastelen, kerken, dorpen of stadsdelen) Museum bezocht Musical bezocht Toneelvoorstelling bezocht Uitgaan: Bar / café bezoek Bowlen / kegelen Casino, speelhal e.d. Dance- / houseparty Discobezoek Op terras zitten Uit eten in restaurant / eetcafé Uit eten (fastfood / snackbar) Limburg

74 74 Toerischtische Trendrapportage