zelfstandige naamwoord niet vastliggen kunnen er allerlei communicatieve effecten ontstaan:

Transcriptie

1 Smenvtting, Het vcbulire vn een tl bevt een rijk scl n zelfstndige nmwrden m de dingen m ns heen te benemen. wnneór gebruiken we "plitiegenten" en wnneer "plitie"? wnneer gebruiken we *vrrd, "prdukten", ',nbiedingef,,,fdnkers',,,,kópwr',, "hndelswr", "hndelsrtikel",,,spulletjes,, en wt bedelen we ermee? Het gebruik vn die wrden is niet lleen een kwestie vn,het beestje bij de juiste nm nemen'. Ten eerste ligt het niet vst wt de dingen, ftewel de entiteiten, in een situtie zijn. welke entiteiten we nderscheiden hngt niet lleen f vn de situtie mr k vn nze verwchtingen en interesses, b.v. een hlnt in een winkel ziet kpwr, de Ëss-en winhelpersneel, mr een winkeld,ief ziet buit, lnet lrrn en de bewkers. Gegeven een beplde verzmeling entiteiten is het ltijd mgelijk m die verzmeling nders te greperen f nieuwe entiteiten te nderscheiden in ndere entiteiten, b.v. de kft vn een beh ]net ppier, de titel,het fnt,het lettertype, etc. Ten tweede kunnen veel wrden dezelfde entiteiten benemen wrbij er sprke is vn verschillende benemingsrelties. mdt zwel de entiteiten ls de keuze vn het zelfstndige nmwrd niet vstliggen kunnen er llerlei cmmunictieve effecten ntstn: ' ' wrden kunnen entiteiten in verschillende clusters verdelen, b.v. "100 ut's", "één fiie". smmige wrden drukken een bepld perspectief f een beplde lding uit t..v. een entiteit terwijl ndere wrden ls een 'neutrle' nm functineren, b.v.,,vertuigr,,,,wrk,',,,krk, versus "ut". wrden kunnen p een verschillende grmmticle mnier nr dezelfde entiteiten verwijzen. Een wrd ls "vertuigen" beschrijít.u.t's ls telbre dingen ("twee vertuigen,') terwijl we d.m.v. "verkeer" ver dezelfde dingen prten zls we ver een niet-telbre substntie prten (x"twee verkeer", *"twee wter" zijn ngrmmticl). Dergelijke effecten nem ik de individuliseringseffecten wrbij ik een nderscheid mk tussen grmmticle en cnceptuele individulisering. Grmmticle individulisering wrdt geieflecteerd dr de kwntiíïctinele eigenschppen vn zelfstndige nmwrden (telbrheid), terwijl de gei'mpliceerde clustering en lding f perspectief wrden beschreven ls nderdeel vn de cnceptuele individulisering vn wrden, Dit prefschrift prbeert de verschillende individuliseringseigenschppen vn Nederlndse en Engelse zelfstndige nmwrdln in krt te brengen. Hierbij wrdt p twee mnieren gebuik gemkt vn de cmputer. Ten eerste wrden de beschrijvingen pgeslgen in

2 432 Smenutting gebruiken m entiteiten in de juiste cntext en met de juiste implicties te benemen. Ten tweede wrdt gebuik gemkt vn cmputerprgrmm's m de infrmtie die in bestnde wrdenbeken stt te inventriseren. Deel I vn het prefschrift bevt een beschrijving vn de individuliseringsmdellen wrbij uitgegn wrdt vn een prgmtisch geriënteerde functinele linguïstische therie: Functinele Grmmtic (FG, Dik 1989). Hierte wrden de lexicle representties in de vrm vn zgenmde'typed feture structures'beschreven die dr een Lexicle KennisBnk (LKB, Cpestke 1993) kunnen wrden gelezen, gebuik mkend vn unifrctie. Deel II beschrijft he de infrmtie uit twee mchine-leesbre wrdenbeken is genlyseerd en geïnventriseerd; deels ls empirische tets vn de in deel I beschreven mdellen en deels ter evlutie vn de infrmtie in de wrdenbeken. Als wrdenbeken zijn de mchine-leesbre versies gebruikt vn het Lngmn Dictinry f Cntemprry English (Prcter 1978) en het Vn Dle Grt Wrdenbek Hedendgs Nederlnds (vn Sterkenburg en Pijnenburg 1984), vnfnu ngeduid ls respectievelijk LDOCE en Vn Dle. Deel I Therieën en Mdellen Hfdstuk 2 behndelt grmmticle individulisering. In FG wrdt geen nderscheid gemkt tussen het grmmticle effect vn zelfstndige nmwrden (telbrheid) en het cnceptuele effect (de telbrheid vn de dingen die we ns vrstellen). Dit is geen prbleem zlng de grmmticle structuur en het cnceptuele effect in vereenstemming zijn, zls bij gewne telbre wrden die bjecten benemen ("een pr hrdrijdende ut's") en gewne niet-telbre wrden die substnties benemen ("een beetje zwrt wter"). Bij wrden zls "verkeer" wrden echter dezelfde discrete bjecten ls een niet-telbr geheel benemd (ueen beetje hrdrijdend verkeer"). Ok l kwntifrceren we "verkeer" p een niet discrete mnier zls "wtel', de eigenschp hrdrijdend wrdt p dezelfde mnier verdeeld ver de discrete cnceptuele bjecten ls bij 'ut's'. Cnceptuele discreetheid blijkt dus uit de mnier wrp we eigenschppen distribueren terwijl grmmticle discreetheid beplt he we iets kwntifrceren. Om een dergelijke discrepntie tussen het grmmticle en het cnceptuele effect te kunnen beschrijven wrdt een nderscheid gemkt tussen twee niveus. Wnneer het grmmticle en cnceptuele effect smenvllen zijn de wrden p beide niveus dr middel vn een crreltie-index met elkr verbnden. Indien er sprke is vn discrepntie wrdt het cffect prt gespecifrceerd. Een ndere klsse zelfstndige nmwrden wrdt gevrmd dr grepsnmen zls "fmilie", 'ftle". Hewel we rillen de grep ls een geheel kunnen kwntifrceren ("twee fmilies", x"twee fmilie") kunnen eigenschppen zwel p de grep ("grt") ls p de leden ("ziek") vn tepssing zijn: "de grte zieke fmilie". Wr grepsnmen grmmticl slechts één individuliseringsniveu betreffen, impliceren ze in feite twee cnceptuele entiteitsniveus. Dit wrdt tijdelijk pgelst dr een nderscheid te mken p het cnceptueel niveu tussen grepen die uit bjecten bestn en bjecten die uit cmpnenten bestn, wrbij het grmmticle niveu lleen p de grep betrekking heeft. Vervlgens wrden lexicle representties gegeven vr vier klssen vn zelfstndige nmwrden: telbre bjectnmen, niet-telbre bjectnmen, telbre grepsnmen en niettelbre substntienmen, wrbij ik lt zien dt llerlei ndere grmmticle verschillen tussen wrden die geen individuliseringseffect reflecteren kunnen wrden weergegeven znder Íbreuk te den n die representties. Hfdstuk 3 en 4 hndelen ver cnceptuele individulisering. Hfdstuk 3 bevt de principes en mdellen uit de cgnitieve psychlgie die ndig zijn m te beschrijven he wij de werkelijkheid indelen in ctegrieën en cncepten. Essentieel drbij is het zgenmde bsisniveu (Rsch 1977) wrbij met een minimum n ctegrieën een mximum n infrmtie ver instnties vn cncepten vrspeld wrdt. Hfdstuk 4 beschrijft eerst he in FG betekenis vn wrden p een reltinele mnier wrdt gedefrnieerd in termen vn relties met ndere wrden dr middel vn het principe vn Stepwise Lexicl Decmpsitin en het nderscheid tussen bewering en vennderstelling. De betekenis vn een wrd ls "bchelr" wrdt bijvrbeeld in FG 'gedecmpneerd' in: zeggen vn een mn (vernderstelling) dt hij ngetruwd is (bewering), wrbij verdere infrmtie wrdt fgeleid uit de decmpsitie vn de vernderstelling. Dit reltinele betekenismdel wrdt verder uitgebreid met deel-heel-relties (mernymie-relties). Vervlgens wrden een ntl prblemen beschreven vn dit reltinele mdel m.b.t. tt de vlgende individulise-ringsverschijnselen: wrden p het bsisniveu ("ut") benemen dingen znder een duidelijke (frmuleerbre) bewering te den, terwijl lgemenere wrden ("gevrte") en specifiekere wrden ("lese bk") wel een duidelijk prepbre en frmuleerbre implictie met zich meebrengen. Dit blijkt uit het feit dt ze de meest neutrle benming zijn vr het identificeren vn entiteiten in een niet mbigue cntext, terwijl ze zic} meilijk lenen vr predictief gebruik ("Deze ut is een lese bk/gevrte",?"deze lese bk/dit gevrte is een ut").. lleen bij specifreke wrden ("lese bk") is het mgelijk m een duidelijke vernderstelling te frmuleren ("ut"). Bij wrden p het bsisniveu is ieder verndersteld cncept minder bsl dn het wrd zelf, terwijl bstrcte wrden eerder een mgekeerde Íhnkelijkheid lijken te hebben vn meer speciflreke begrippen. Dit 4r3 g

3 434 Smenutting ltste blijkt uit beperkingen vn bstrcte wrden zls "vrwerp", "vedsel", "substntie" tt steretypische specifrekere cncepten (i.p.v. lle dingen die strikt genmen binnen de klsse vllen) en uit het feit dt er veel (prductief fleidbre) bstrcte wrden zijn in het Engels en Nederlnds die heleml géén vernderstelling impliceren, b.v. "hndelsrtikel" kn p lles betrekking hebben.. In Hfdstuk 2 is een nderscheid gemkt tussen cmpnentgeheel relties en geheel-grep relties p grnd vn eigenschpsdistributies. In het reltinele mdel wrdt geen nderscheid gemkt in de sttus vn de relties en kunnen dergelijke verschillen niet wrden verklrd. Bergumenteerd wrdt dt deze prblemen kunnen wrden pgelst dr een nderscheid te mken tussen een denttineel niveu en een cnceptueel niveu. Op het denttinele niveu wrdt ngegeven p welke entiteiten een wrd vn tepssing kn zijn (de denttie) in termen vn het cgnitieve bsisniveu zls beschreven in Hfdstuk 3. Het denttinele niveu representeert dn het meest 'ntuurlijke en zelf-evidente' bstrctieniveu wrp we de werkelijkheid indelen. Op het cnceptuele niveu wrdt ngegeven welke cnceptulisering een wrd uitdrukt t..v. die denttie. Het resultt vn dit nderscheid is een vernkerd reltineel mdel (Anchred Reltinl Mdel) dt niet lleen een nderscheid mkt in de sttus vn de lexicle semntische relties mr dt k de cgnitieve lst vn het definiëren vn de denttie (kennis vn de wereld) buiten het lexicn pltst. Een verstrekkende cnsequentie vn het vernkerde mdel is dt bstrcte wrden niet wrden gedefinieerd in termen vn ng bstrctere wrden mr dr middel vn een mgekeerde Íhnkelijkheid vn meer specifreke cncepten. Op deze wijze zijn niet de meest bstrcte begrippen de primitieven, mr de meest bsle begrippen (de cncepten p het bsisniveu), wt in vereenstemming is met bevindingen uit de cgnitieve psychlgie. In Hfdstuk 5 wrden lexicle representties uit Hfdstuk 2 uitgebreid tt drie individuliseringsniveus:. grmmticl niveu. cnceptueel niveu. denttineel niveu Vervlgens wrden lexicle representties beschreven vr verschillende klssen vn cnceptuliseringen t..v. het denttinele individuliseringsniveu:. n m e s : wrden die ls neutrle nmen fungeren vr bsiscncepten znder beplde eigenschppen sterker te impliceren dn ndere (b.v. "wter").. subrdintes: wrden die een beplde eigenschp prediceren vn één bepld bsiscncept (b.v. "bluswter', "theewtef').. superrdintes: wrden die een beplde eigenschp prediceren vn een reeks meer specifreke bsiscncepten (b.v. "blusmiddel").. whle: wrden die ls neutrle nmen fungeren vr een cnceptueel ntuurlijk geheel (b.v. "fmilielid").. grup: wrden die meerdere whles cnceptuliseren ls elementen vn een gïep en ls het wre een extr entiteitsniveu bven het denttinele niveu impliceren (b.v. "fmilie"). Grepsnmen wrden hier dus geherinterpreteerd ls cnceptuliseringen vn een beplde denttie in tegenstelling tt het nderscheid p het denttinele niveu in Hfdstuk 2.. cmpnent: wrden die extr entiteiten in ntuurlijke gehelen cnceptuliseren. Wrden zls "kp" en n'ledemt" benemen gecnceptuliseerde entiteiten binnen een ntuurlijke entiteitscluster p het denttinele niveu (het lichm f lijf un een mens f dier). Dr verwijzing ('inzmen') nr specifreke delen vn de denttie wrdt infrmtie ver die delen verkregen. Nmes; subrdintes en superrdintes verschillen dus in specifiekheid (hypnymie), terwijl whles, grups en cmpnents deel-heel-relties met elkr hebben (mernymie). Hypnymie- en mernymie-relties kunnen wrden gecmbineerd tt 9 cmplexe klssen. Alle zelfstndige nmwrden in het Nederlnds en Engels drukken ltijd een cmbintie uit vn een hypnymie- en mernymie-reltie, b.v. "ledemt, "lichm", grep" zijn respectievelijk een supercndinte cmpnent, superrdinte whle en superrdinte grup. Nst een hypnymie- en mernymie-reltie drukken veel wrden k ng een beplde ttitude uit vn de Spreker t..v. de geimpliceerde entiteit, b.v. "wrk", "krk", "schft", "krukketem", "bledjes", "gdenelftl". Attitude infrmtie kn wrden gecmbineerd met lle negen eerdere cnceptuliseringsklssen. De lexicle representties vr deze klssen wrden ngevuld met een specifictie vn de reltie met het denttinele niveu dr middel wrvn infrmtie ver de gessciëerde denttie kn wrden fgeleid dr de lexicle kennisbnk. An de hnd vn deze representties kunnen wrden die p dezelfde dingen vn tespssing kunnen zijn gedefinieerd wrden ls cnceptuele vrinten vn de zelfde denttie, wrbij de definiëring vn die denttie lleen p het bsisniveu pltsvindt. Vervlgens wrden de cnceptuele individuliseringsklssen gecmbineerd met de klssen uit Hfdstuk 2. Drbij wrden specifreke crrelties tussen de grmmticle typen en de cnceptuele typen beschreven. De hypthese wrdt gesteld dt indien er vldende 435

4 436 Srnenutting infrmtie is ver de cnstitutie vn de denttie, telbrheid crreleert met het hebben vn een discrete en vste vrm. Er zijn twee mnieren wrp er nduidelijkheid ntstt ver de cnstitutinele infrmtie vn de denttie:. indien wrden bstrheren vn cnstitutie,. indien er sprke is vn cnceptuele meervrmigheid, wrdr de sttus vn de individuen minder duidelijk f belngrijk is. Vr cllectiv zls 'verkeer, "wpentuig", "rdewerk", "hndelswr" gelden beide, vr typische smenstellingen zls "betlmiddel", "blusmiddel", "hndelsrtikel" geldt het eerste criterium. In het ltste gevl zien we dt niet de bjecten mr lleen de entiteitstypen gekwntificeerd kunnen wrden, b.v. "twee betlmiddelen" zegt niets ver de heveelheid geld, het ntl munten, cheques, f de geldwrde, lleen iets ver het ntl srten. hebben vk een klssieke structuur met een beperkt ntl tpwrden, een mximum n wrden p het bsisniveu (die bvendien het rijkst zijn) en mrflgisch-cmplexe wrden p specifreke niveus. Bij de tetsing vn die vrspellingen wrdt zveel mgelijk gebruik gemkt vn eenvudige kwntifictinele gegevens. Het blijkt echter dt de relties in de twee wrdenbeken deels te rbitrir zijn en deels een nietklssieke structuur vertnen. Als niet-klssieke structuren zijn gevnden (vrbeelden uit Vn Dle): nevenschikking vn definitiehfden f genuswrden, b.v.: "bject= vrwerp, zk fpersn die beschuwd fbehndeld wrdt ls zdnig.' "bigs = uit rgnisch fvl verkregen methn- en klzuurgs dt ls brndstfkn wrden gebruikt.". één-wrdsdefinities,b.v.: "libi-jet= excuus-truus". 437 Deel II Wrdenbeken en Dt In Deel II wrdt de infrmtie in bestnde wrdenbeken gerelteerd n bvenstnde mdellen. Hfdstuk 6 geeft een glble beschrijving vn de inhud vn die wrdenbeken en het systemtisch tegnkelijk mken vn die inhud. Grmmticle cderingen, vr zver nwezig, zijn l expliciet. Definities hebben echter de vrm vn uitdrukkingen in ntuurlijke tl. Om die infrmtie vr een cmputer tegnkelijk te mken met zwel de structuur vn die defrnities genlyseerd wrden ls de betekenis vn de definiërende wrden wrden bepld. Vr de nlyse vn de definitiestructuur zijn specile cmputerprgrmm's ntwikkeld (prsers). De betekenis vn de defrniërende wrden kn echter slechts ten dele utmtisch bepld wrden. Een dergelijk genlyseerd wrdenbek vrmt een reltineel betekenismdel pr sng wrbij ieder wrd kn wrden gerelteerd n de wrden in zijn defrnitie en de defrnitiewrden p hun beurt weer kunnen wrden pgezcht. Uitgnde vn de nnme dt de wrdenbekdefrnities een klssieke structuur en interprettie hebben, wrbij het s5mtctische hfd het genus vrmt (de vernderstelling) en de syntctische bijbeplingen de differentie (de bewering) vrmen, kunnen de wrden in het wrdenbek wrden gergniseerd ls een txnmie vn specifreke nr steeds lgemenere wrden. Op grnd vn het individuliseringsmdel in Deel I zuden we in die txnmie verschillende cgnitieve niveus meten nderscheiden m het verschillend gebruik vn die wrden te kunnen verklren. Hfdstuk 7 prbeert de gevnden relties te differentiëren p grnd vn vrspellingen in de cgnitieve mdellen ver de eigenschppen vn cncpten p de verschillende niveus. Deze hiërrchische mdellen { Nevenschikking kn wrden geïnterpreteerd ls een mernj[nie-reltie tussen het gedefinieerde wrd (het geheel, b.v. "bigs") en de nevengeschikte genuswrden (de delen, "methn- en klzuurgs") f ls een mgekeerde hypnymie-reltie tussen het meer lgemene gedefinieerde wrd ("bject") en de nevengeschikte genuswrden ("vrwerp, zk f persn") die ls lijst vn meer specifieke subtypen fungeren. In het ltste gevl zu men vn de meest idele structuur kunnen spreken m superrdintes zls beschreven in deel I te defrniëren. Defrnities die uit èèn wrd bestn bevtten vk s5rnnieme vrinten vn het gedefrnieerde wrd. Uit een specifrekere vergelijking tussen Vn Dle en LDOCE en de druit geëxtrheerde txnmieën blijkt dt er fundmentele verschillen zijn tussen de mnier wrp vergelijkbre wrden wrden gedefrnieerd. Twee systemtische rzken vr de verschillen zijn verschillen in het vcbulire (Vn Dle bevt drie keer zveel zelfstndige nmwrden) en in de pzet vn de wrdenbeken (LDOCE mkt gebruikt vn een vstgestelde lijst vn defrnitiewrden, terwijl de keuze in Vn Dle vrij is). Het effect vn deze twee rzken is nder nderzcht. Een ndere hypthese ver de vritie in het defrniëren is dt het smenhngt met de rijkheid vn het cncept en ls zdnig kn wrden gezien ls een indictie dt een wrd een cncept p het bsisniveu benemt. Vn wrden die een beplde cnceptulisering impliceren mg wrden verwcht dt ze k cnsistenter gedefrnieerd zijn. Verder bevtten typische restricties vn genuswrden infrmtie ver die genuswrden zelf. We hebben in Deel I gezien dt bstrcte wrden die p een scl vn begrippen vn tepssing kunnen zijn steretypische restricties vertnen. Die wrden die in een wrdenbek wrden gedefrnieerd dr een bepld genuswrd kunnen wrden gezien ls de begrippen die het genuswrd typisch kn benemen. De

5 438 Srnenutting hfdcnclusie vn Hfdstuk 7 is echter dt de infrmtie in de nderzchte wrdenbeken te rbitrir is m de verschillende individuliseringsniveus utmtisch te kunnen fleiden. In Hfdstuk 8 wrdt drm geprbeerd met meer kwlittieve technieken een diepere nlyse te geven vn de relties die wrden uitgedrukt dr de meest frequente genuswrden. Vier pvllende grepen kunnen wrden nderscheiden in zwel LDOCE ls Vn Dle: genuswrden die hgere-rde-entiteiten benemen, zls "ctiviteit", "testnd.. vge genuswrden die cncrete eerste-rde-entiteiten kunnen benemen, zls "ding", udt", "wt", iets".. genuswrden die persnen nduiden, zls upersn", "iemnd". genuswrden die relties nduiden, zls "deel", "nderdeel", 'srt', "grep", ttstuk". Deze grepen genuswrden wrden bekeken met betrekking tt: subtlpe versus klsse, b.v. "srt". element versus grep, b.v. "lid", "grep", "verzmeling". prtie versus subtntie, b.v. "stuk", "heveelheid". cmpnent versus geheel, b.v. "nderdeel", "cmplex, "systeem' Vr ieder subtype wrdt een lexicle representtie gegeven die het effect weerspiegelt. De infrmtie die drmee vrspeld kn wrden is echter niet vldende m lle individuliseringseigenschppen vn het gedefrnieerde wrd te kunnen vrspellen. In Hfdstuk 9 wrden ten sltte de resultten smengevt. De gevnden structuren en ptrnen wrden gerelteerd n de verschillende individuliseringsklssen en er wrdt een schetsmtige indruk gegeven vn de glble verdeling vn het vcbulire p grnd vn de expliciet gevnden infrmtie. 4N de hiërrchische psitie die ze innemen de diepte vn het semntisch veld dt ze representeren de diversiteit vn het semntisch veld dt' ze representeren de defrnitiestructuur wrin ze vrkmen de structuur vn de wrden die ze definiëren Een belngrijke cnclusie vn dit hfdstuk is dt er in het Nederlnds en Engels veel bstrcte zelfstndige nmwrden zijn die cncrete dingen kunnen benemen. Deze wrden kunnen beschuwd wrden ls superrdintes zls gedefinieerd in Deel I die zelf niet (f nuwelijks) ls genuswrd vrkmen en vk een mrflgisch cmplexe structuur hebben. Alszdnig flsificeren deze bevindingen de structuur vn de klssieke txnmieën in cgnitieve studies wrin slechts een pr tpwrden (bstrct) wrden verndersteld en lleen specifieke wrden een cmplexe mrflgische structuur hebben. De gevnden superrdintes wrden veell gedefinieerd dr zgenmde lege defrnitiehfden (b.v. "iets", "lles dt", wrbij vk k nevenschikking met ndere genuswrden vrkmt) gevlgd dr een reltieve bijzin. Veel vn de persnnduidende wrden hebben een identieke wrden defrnitiestructuur mr zijn lleen dr het genus beperkt tt persnen. Ten sltte zijn er duidelijke nwijzingen gevnden vr de reltinele functie vn wrden zls "deel", "stuk" en "grep". Het lgemene effect vn deze wrden is dt ze een wrd vn het ene individuliseringstype relteren n een wrd vn een nder individuliseringstype. De reltinele genuswrden zijn verder ingedeeld in subtypen nr gelng de reltie die ze uitdrukken tussen de verschillende individuliseringsklssen: