Begeleiding van studenten met ADHD en ADD

Transcriptie

1 Begeleiding van studenten met ADHD en ADD 1

2 Universiteit Leiden Inhoud Inleiding 3 1. ADHD en ADD: kenmerken en symptomen Wat is ADHD? Wat is ADD? Moeilijkheden bij studeren met AD(H)D Geen onwil, maar onkunde 6 2. Studeren met AD(H)D: moeilijkheden en mogelijke oplossingen Organisatieproblemen bij ADHD Prioriteiten leren stellen Een planning maken Meer structuur in het leven Helpen bij plannen College en werkgroepen volgen met AD(H)D Tentamen doen Het schrijven van een werkstuk of de scriptie 9 3. Het begeleiden van studenten met AD(H)D Begeleidingsgesprekken Deadlines Problemen en vragen tijdens de begeleiding Blackboardcourse voor studentenbegeleiders Nuttige adressen Bronnen 14 2

3 Inleiding Zeker drie op de 100 kinderen in Nederland heeft ADHD, waarvan 1 ernstig. Ongeveer 30-60% houdt klachten als volwassene. Dat zijn dus ongeveer volwassenen in Nederland. Binnen de Universiteit Leiden zijn zo n 1500 studenten bekend met een functiebeperking. Daarvan heeft 5% ADHD. Als studieadviseur of docent kunt u dus te maken krijgen met deze groep studenten. Op grond van de Wet Gelijke Behandeling moeten onderwijsinstellingen zich extra inspannen voor studenten met een functiebeperking. Soms is het nodig om de omgeving van gehandicapten en chronisch zieken aan te passen, zodat zij gelijkwaardig kunnen deelnemen aan arbeid of onderwijs. Dit kunnen zowel materiële als immateriële aanpassingen zijn (bijvoorbeeld drempels weghalen of werktijden aanpassen). Omdat de functiebeperkingen ADHD en ADD een directe invloed hebben op de manier waarop deze studenten functioneren binnen de studie, is deze brochure samengesteld. Wanneer studiebegeleiders beter op de hoogte zijn van de beperking, is het voor hen makkelijker rekening te houden met studenten met ADHD en ADD, zodat zij gelijke kansen hebben binnen onze onderwijsinstelling. 3

4 1. ADHD en ADD: kenmerken en symptomen 1.1 Wat is ADHD? ADHD staat voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ook wel aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit genoemd. Problemen kunnen zich op drie gebieden afspelen: aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsief gedrag. Over mensen met ADHD wordt wel gezegd dat bij hen de rem ontbreekt. Aandachts- en concentratieproblemen Snel afgeleid zijn door prikkels van buitenaf en eigen gedachten Dingen vergeten Dingen niet afmaken Moeite met luisteren Alles tegelijk doen Vaak dingen kwijt raken en niet terug kunnen vinden Moeite hebben met details Hyperactiviteit of overbeweeglijkheid Grote beweeglijkheid, zoals bewegen met handen en voeten, maar ook wiebelen en friemelen Moeite met stil zitten Innerlijke rusteloosheid Alsmaar bezig zijn Moeite hebben te stoppen met praten Impulsiviteit Dingen doen zonder er eerst over na te denken Mensen in de rede vallen en er dingen uitflappen Niet op de beurt kunnen wachten Opdringerig overkomen Impulsief geld uitgeven of gokken Impulsief zijn in het aangaan en afbreken van relaties of banen Het is goed te beseffen dat ieder mens uniek is en dat bij lang niet iedereen de symptomen in dezelfde mate voorkomen. 1.2 Wat is ADD? ADD kan gezien worden als een broertje van ADHD en wordt in de maatschappij meestal gerekend onder de ADHD. Waar men van ADHD wel zegt dat er sprake is van Alle Dagen Heel Druk, zo worden mensen met ADD soms aangeduid met Alle Dagen Dromerig of ook wel Alle Dagen Duf (Ettema-Essler, 2009). Aandachts- en concentratieproblemen Mensen met ADD hebben vooral te maken met een aandachtstekort. Daarin is duidelijke overlap met ADHD. 4

5 Geen hyperactiviteit of overbeweeglijkheid Mensen met ADHD hebben naast aandachtstekort ook veel last van hyperactiviteit. Dat geldt niet voor mensen met ADD. Impulsiviteit Op het gebied van impulsiviteit zijn er ook vaak verschillen tussen mensen met ADHD en ADD. Mensen met ADHD kunnen heel impulsief zijn in het nemen van beslissingen. Grote beslissingen kunnen zij in een handomdraai maken. Vaak zijn ze dan niet goed overdacht, wat later tot allerlei problemen kan leiden. Iemand met ADD zal eerder overspoeld raken door alle mogelijkheden en daardoor niet goed tot een beslissing kunnen komen. Een ander voorbeeld is het onderbreken van gesprekspartners. Mensen met ADHD laten een ander vaak niet uitpraten omdat ze een gedachte direct willen uiten. Mensen met ADD kunnen de ander ook onderbreken, maar doen dit eerder omdat ze bang zijn dat ze anders vergeten wat ze wilde zeggen. De persoon met ADHD heeft vaak geen oog voor de ander en wat die aan het doen is en het kan dan ook overkomen alsof hij of zij over de ander heen walst. Dit gebeurt minder snel bij mensen met ADD. Zij voelen zich eerder overweldigd door alle impulsen, wat kan leiden tot geremdheid in het contact. De grote verschillen tussen ADHD en ADD maken dat wat werkt voor iemand met ADHD niet per definitie hoeft te werken voor iemand met ADD. Toch kunnen veel gelijksoortige regelingen binnen de Universiteit hun helpen. Vaak is het voor de student een proces van zoeken, observatie en zelfonderzoek om erachter te komen wat voor hem of haar wel of niet werkt. 1.3 Moeilijkheden bij studeren met AD(H)D ADHD kan studeren flink lastig maken. Als docent of studieadviseur kunt u dit merken. Zo kunnen deze studenten moeilijkheden ondervinden met de volgende zaken: De hoeveelheid lees-/leerstof niet op tijd afkrijgen, door moeite met: o grote hoeveelheden o overzicht krijgen o plannen o afgeleid raken Moeite hebben met colleges, omdat: o de student niet lang stil kan zitten o de student snel afgeleid wordt Werkgroepen lastig vinden, bijvoorbeeld door: o niet goed stil kunnen zitten o moeite met de beurt af te wachten o problemen in de communicatie doordat de student niet goed luistert, of teveel praat 5

6 In practica of bij opdrachten is het voor deze studenten vaak moeilijk instructies goed op te volgen. Studietaken worden moeizaam uitgevoerd door bijvoorbeeld: o Niet goed langere tijd met iets bezig kunnen zijn Van de ene activiteit al snel weer in de andere activiteit overgaan. o Dingen kwijtraken (opdrachten, aantekeningen en de agenda) 1.4 Geen onwil, maar onkunde Voor begeleiders van studenten met AD(H)D kan het lastig zijn in te schatten wat een student nu wel en niet kan. Een student lijkt soms tot geweldige dingen in staat en de volgende keer tot niets. Dit kan wel eens leiden tot onbegrip en irritatie. Een goed voorbeeld hiervan is de hyperfocus. Hyperfocus (overconcentratie) is een symptoom van AD(H)D dat vaak tot misverstanden leidt. Iemand die zijn hoofd nooit bij een gesprek kan houden, zich steeds af laat leiden en geen tien minuten met hetzelfde bezig kan zijn zit opeens uren achtereen achter de computer en is met geen mogelijkheid uit zijn concentratie te halen. De omgeving kan dan denken dat het blijkbaar allemaal wel meevalt met die AD(H)D-symptomen. Maar ook aandachtstekort is vaak een verkeerd begrepen symptoom van ADHD. De student met AD(H)D kan zich wel degelijk concentreren, maar kan zijn of haar aandacht en concentratie meestal niet doelbewust en gericht inzetten. Vaak leidt dit tot gebrekkige aandacht of concentratie op momenten dat deze wel vereist zijn, zoals tijdens een werkgroep, college of tijdens zelfstudie. Het kan echter ook voorkomen dat de aandacht en concentratie zich volledig op een bepaalde activiteit richten. Vaak zijn deze activiteiten computergerelateerd, maar het kan ook worden aangewakkerd door bijvoorbeeld een moeilijk door te komen wetenschappelijk boek of een creatief proces. In zo n situatie kan iemand met ADHD zich veel beter concentreren dan iemand zonder AD(H)D, en in relatief korte tijd tot zeer bijzondere prestaties komen. Hyperfocus kan daardoor gezien worden als een groot voordeel van AD(H)D, maar kan door de schijnbare willekeur waarmee het optreedt maar moeilijk voor normale productieve doeleinden worden ingezet. 1 Door AD(H)D komt het ook vaak voor dat studenten hun deadlines niet halen. Zeker wanneer docenten niet weten dat er bij deze studenten sprake is van AD(H)D kan dit leiden tot onbegrip. Doordat de student met AD(H)D zo chaotisch is, dingen vergeet en afspraken niet nakomt, kan een docent of begeleider het idee krijgen dat deze student er met de pet naar gooit. Op dat moment is niet zichtbaar dat de student het echt geprobeerd heeft, maar door de functiebeperking is vastgelopen. Juist om deze frustraties bij studenten en docenten te voorkomen is meer informatie nodig met tips om problemen zoveel mogelijk te voorkomen. 1 Ontleend aan 6

7 2. Studeren met AD(H)D: moeilijkheden en mogelijke oplossingen 2.1 Organisatieproblemen bij ADHD Voor studenten met AD(H)D is het organiseren van studietaken en het plannen van de studie buitengewoon moeilijk. Prikkels komen ongecensureerd op hen af en het is daardoor moeilijk voor hen om hoofdzaken en bijzaken te onderscheiden. Ook het stellen van prioriteiten is lastig. Studenten met AD(H)D raken snel overweldigd door alle informatie en taken die op hen afkomen. De neiging ontstaat dan te gaan uitstellen of zich te verliezen in onbelangrijke taken en details. Het is niet doenlijk om met studenten met AD(H)D een planning te maken zoals we die maken voor studenten zonder deze beperking. Omdat hen tijdsbesef anders is dan die van de meeste mensen, is het voor hen moeilijk in te schatten hoe lang ze ergens over doen. Daarnaast is de aandacht en concentratie erg afhankelijk van het moment en de stemming. Waar we studenten zonder functiebeperking aanraden een werkweek aan te houden voor de studie en gewoon te gaan zitten, is dit voor studenten met AD(H)D geen bruikbare tip. Wat kan hen wel helpen? De volgende tips kunnen studenten met AD(H)D helpen: Een overzichtelijke agenda gebruiken. Gebruik maken van een georganiseerde werkplek. Zo veel mogelijk naar de colleges en werkgroepen gaan. Werken met een goede, haalbare takenlijst. Zo veel mogelijk proberen te vermijden dingen op het laatste moment te moeten doen. Prioriteiten stellen. Taken opsplitsen in haalbare stappen. U kunt de student helpen met het maken van een werkbare planning. Daarbij geldt dat de student het beste kan werken met een takenlijst. Per week zou er een takenlijst moeten zijn voor studietaken, waarbij aangegeven wordt hoe de prioriteit is van de verschillende taken. 2.2 Prioriteiten leren stellen Voor studenten met AD(H)D, is het moeilijk te beslissen welke (studie) taak voorrang moet krijgen. Voor de student tot een goede planning kan komen, zal duidelijk moeten zijn wat de prioriteiten zijn. Mensen doen vaak het liefst de makkelijke taken eerst. Moeilijke taken worden dan alsmaar uitgesteld. Zeker in de studie kan dit tot grote problemen en achterstanden leiden. Het lijkt op korte termijn wel te werken, maar op de lange termijn komt de student in de problemen. Om te zorgen dat de student prioriteiten stelt, kunt u hem of haar helpen bij het maken van een takenlijstje waarop jullie gezamenlijk de prioriteiten aangeven. 7

8 A- taken: Deze taken zijn het belangrijkste omdat ze op korte termijn af moeten (vandaag of morgen). Voorbeeld: een opdracht die morgen bij een docent binnen moet zijn. B- taken: deze taken kunnen op langere termijn af, al moet een deel ervan wel op korte termijn gedaan. Voorbeeld: een tentamen die de student over twee maanden moet doen, maar waarvoor nu wel wekelijks stof bij moet worden gehouden. C- taken: de minst belangrijke taken die aantrekkelijker en gemakkelijker zijn, maar minder prioriteit hebben. Voorbeeld: mail checken. 2.3 Een planning maken Meer structuur in het leven Het indelen van tijd is voor veel ADHD-ers erg lastig. Veel van de adviezen die standaard aan studenten worden gegeven, zijn niet zo makkelijk toepasbaar bij AD(H)D hebt. Voor AD(H)D-ers is tijdsbesef een continue beleving en niet iets dat in mooie stukjes is opgehakt. Het nu rekt zich als het ware uit. Het slechte tijdsbesef, maar ook afleidbaarheid en onrust, maken het deze studenten moeilijk om zich aan een planning te houden. Om tot een meer gestructureerd leven te komen, kunnen ze werken met dagpatronen en weekpatronen: In het dagpatroon plannen ze een dagstructuur. In het weekpatroon voegen ze daaraan wekelijkse gebeurtenissen toe zoals werkgroepen en colleges, sport en afspraken. Tot slot voegen ze onregelmatige afspraken toe. Door in de dagplanning wat ruimte te houden voor flexibiliteit, kun de student wanneer nodig zich door de stemming laten leiden. (Kolberg & Nadeau, 2002) Helpen bij plannen U kunt hierbij als docent of studieadviseur helpen door met de student te bekijken hoe ze de studietaken en deadlines in hun dag- en weekpatroon in kunnen voegen. Vaak zijn de studenten met AD(H)D al binnen de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) gecoacht in het opzetten van een dagpatroon en weekpatroon en kan de studiebegeleider helpen de studie in deze patronen te voegen. U kunt de student als docent erg helpen door een takenlijstje samen te stellen, zodat de student een duidelijk overzicht heeft van wat er per week gedaan moet worden. Door regelmatig overleg kunt u met de student in de gaten houden of het lukt deze takenlijstjes af te werken. Vaak ontstaat er achterstand en ontstaat juist dan paniek, waardoor de student nogal eens zal blokkeren. Daarbij geven studenten met AD(H)D aan dat een te strakke planning niet werkt. Feitelijk is het voor hen niet mogelijk binnen zo n strak keurslijf te werken. Wel helpt het hen te streven naar een redelijk vastomlijnde dagstructuur en daarbij te werken met een takenlijstje voor iedere dag. 8

9 Is de student nog niet getraind in het werken met een dagpatroon en weekpatroon, dan is een verwijzing naar de GGZ op zijn plaats. De decanen van Fenestra en de studentenpsychologen kunnen hierbij intermediëren. Al zal de student ook altijd een verwijsbriefje nodig hebben van de huisarts. 2.4 College en werkgroepen volgen met AD(H)D Door de grote afleidbaarheid, prikkelgevoeligheid en moeite met stil zitten, kan het volgen van colleges en werkgroepen voor studenten met AD(H)D lastig zijn. Tegelijkertijd halen veel van deze studenten hun vakken grotendeels door het heel goed leren van de collegesheets en aantekeningen. Omdat goede colleges de hoofd- en bijzaken duidelijk aangeven, kan dit een grote hulp zijn voor deze studenten. Het helpt deze studenten heel goed om van tevoren de sheets van blackboard uit te printen en mee te nemen. Wanneer deze er niet zijn kunt u de student helpen door deze als kopie aan te bieden of de student toe te staan een geluidsopname van het college te maken. Naast zaken als snelle afleidbaarheid tijdens werkgroepen, niet goed luisteren of ongepast onderbreken, hebben veel studenten met AD(H)D moeite met de voorbereiding van werkgroepen. Vaak kosten de opdrachten hen veel meer tijd dan de tijd die ervoor staat. Zo was er onlangs een studente met ADD bij de studentenpsychologen die steeds lange samenvattingen moest maken voor werkgroepen. Ze kreeg ze niet af omdat deze taak voor haar vele malen moeilijker is dan voor anderen, gezien de moeite met het onderscheiden van hoofd- en bijzaken, de leessnelheid en grote vermoeidheid die hieruit volgde. Hierdoor ging ze vol stress naar de werkgroep. Bij een bepaalde werkgroep, mochten de studenten het samenvatten onderverdelen, waardoor ieder maar een deel hoefde te doen. Toen lukte het studente wel, viel de stress weg en had ze nog energie over voor de werkgroep, terwijl die voorheen al geheel was opgebruikt aan de voorbereiding. Studenten met AD(H)D vinden het vaak moeilijk AD(H)D te benoemen. Vaak zijn ze bang dat het overkomt als het zoeken van uitvluchten. Dit maakt dat ze verhoogde kans hebben uitgeput te raken omdat ze taken proberen af te maken, waarvoor ze tijd en concentratie te kort komen. Oplossingen zoals het opdelen van taken kunnen dan grote verlichting van klachten geven en leiden tot betere studieprestaties. 2.5 Tentamen doen Ook tijdens de tentamens, is er sprake van grote afleidbaarheid. Sommige studenten met AD(H)D komen door hun functiebeperking in tijdnood. Als dit het geval is kunnen zij met behulp van de decanen van Fenestra een extra halfuur aanvragen voor tentamens. 2.6 Het schrijven van een werkstuk of de scriptie Studenten met AD(H)D lopen heel vaak vast tijdens het schrijven van werkstukken en scripties. Daarom is er voor hen een E-book over het schrijven van een scriptie. Er is een begeleidend schrijven voor de docenten van deze studenten. 9

10 3. Het begeleiden van studenten met AD(H)D Als studentenpsycholoog heb ik studenten met AD(H)D leren kennen als vaak zeer innemende mensen met grote creativiteit. Ze zoeken vaak naar manieren om zo goed mogelijk met hun beperking om te gaan en proberen hierbij zo zelfstandig mogelijk te werken. Ondanks de beste wil van de wereld, kunnen ze de manier waarop kun hersenen functioneren niet veranderen. Wel kunnen ze proberen de symptomen die ontstaan door de AD(H)D en de gevolgen die dit met zich meebrengt zo goed mogelijk te managen. U kunt daarin als mentor, docent of studieadviseur een goede steun zijn. 3.1 Begeleidingsgesprekken Wanneer u een begeleidingsgesprek hebt met een student met AD(H)D is het raadzaam van tevoren na te vragen wat diens aandachtsspanne is. Studenten hebben bij de studentenpsychologen bijvoorbeeld meestal gesprekken van 45 minuten. Voor studenten met ADHD is een half uur vaak genoeg. Dan zijn zij verzadigd en langer doorgaan leidt tot verlies van effectiviteit van het gesprek en tot vermoeidheid bij de student. Anderzijds gaf een studente met ADD laatst aan dat zij juist tijd nodig heeft om dingen te verwerken en om te kunnen reageren. Zij heeft dus wel behoefte aan 45 minuten. Vaak zullen gesprekken met docenten en studieadviseurs korter zijn. Toch kan het handig zijn rekening te houden met de aandachtspanne van de student. Voorts is het handig in de gesprekken van tevoren een kleine agenda af te spreken van de punten die besproken zullen worden. Dit geeft de student houvast en geeft u als begeleider de mogelijkheid de student bij te sturen als deze dreigt af te dwalen. De studentenpsychologen sturen studenten met AD(H)D een mailtje na het gesprek om nog eens kort op een rijtje te zetten wat er is besproken en welke afspraken zijn gemaakt. Dit wordt door deze studenten erg gewaardeerd. Het voorkomt ruis op de lijn. Daarnaast vergroot het de kans dat studenten met AD(H)D zich aan de gemaakte afspraken houden en optimaal gebruik maken van de gesprekken. Het is daarom aan te raden dit als studentenbegeleider ook te doen. Het vormt een grote steun voor de student. Studenten met AD(H)D vergeten door hun functiebeperking vaker hun afspraken. Dit betekent dat het regelmatig vaak voorkomt dat zij te laat zijn of wegblijven tijdens een afspraak. De ervaring van de studentenpsychologen is, dat dit door de mails na de gesprekken voor een groot deel wordt opgelost. Toch kan het wel eens voorkomen dat de student de afspraak mist. Het helpt dan de student een mail te sturen om aan te geven dat deze de afspraak heeft gemist en te vragen contact op te nemen voor een nieuwe afspraak. Het helpt dit zakelijk te houden, doch met een accepterende toonzetting. Studenten met AD(H)D snappen heel goed dat zij last veroorzaken door niet op afspraken te komen. Wanneer begeleiders hierover verwijtend zijn, leidt dit vaak tot verdere vermijding van contact. 10

11 3.2 Deadlines Studenten met AD(H)D hebben grote moeite zich te houden aan deadlines. Vaak proberen ze uit alle macht te werken met een goede planning om de deadlines te halen, maar met grote regelmaat lopen zij door de gevolgen van AD(H)D vast en komen ze pas vlak voor de deadline op stoom. Het gebeurt dan ook regelmatig dat ze deadlines niet halen. Soms zien ze dat tijdig aankomen en vragen ze uitstel. In andere gevallen halen ze de deadline niet en schamen ze zich ervoor, waardoor ze geen contact meer op durven te nemen. Het kan dan enorm helpen als u de student een mail stuurt waarin u deze vriendelijk herinnert aan het verstrijken van de deadline en de student vraagt weer contact op te nemen. Studenten met AD(H)D lopen in hun leven veel afwijzing op doordat ze afspraken niet nakomen. Het helpt accepterend te zijn zonder medelijden. Hierdoor houdt u de deur voor deze studenten open. Dit maakt het mogelijk dat zij in het onderwijsproces mee te blijven helpt deelnemen. Vanuit de GGZ is aangeraden studenten een deadline voor de deadline te geven. Dit betekent dat de student een gewone deadline heeft, maar daarnaast ook een uitloopt deadline. Dit schijnt in veel gevallen goed te helpen. 3.3 Problemen en vragen tijdens de begeleiding Wanneer u als studiebegeleider van studenten met AD(H)D tegen zaken aanloopt, vragen of dilemma s hebt, dan kunt u gebruik maken van de vraagbaakfunctie van de studentenpsychologen. U kunt mailen naar psychologen@ics.leidenuniv.nl en krijgt binnen 5 werkdagen antwoord. Voor vragen over regelingen, kunt u terecht bij de studentendecanen van Fenestra via fenestra@plexus.leidenuniv.nl. 3.4 Blackboardcourse voor studentenbegeleiders Op blackboard is een course aangemaakt voor de begeleiders van studenten met AD(H)D. Daar vindt u standaardmails die u kunt sturen na gesprekken met studenten met AD(H)D maar ook indien zij hun deadlines niet hebben gehaald of afspraken zijn vergeten. Ook alle informatie uit deze brochure is daar te vinden. 11

12 4. Nuttige adressen Fenestra, Disability Centre. Studenten met ADHD kunnen een afspraak maken met een van de studentendecanen die verbonden zijn aan Fenestra, Disability Centre (Dhr. M.F.M. Melchers of Mw. R.T. Biagioni), telefoon , nl. Zij kunnen ook langskomen op het open spreekuur, maandag, donderdag of vrijdag van 10:00-12:00 in Studentencentrum Plexus, Kaiserstraat 25. Meer informatie: Studenteninformatiecentrum. Voor vragen over in- en uitschrijvingen, over het opvragen van formulieren, het doorgeven van adreswijzigingen en andere administratieve zaken. Studentencentrum Plexus, tel , PITSstop. Plexus Informatie Trefpunt voor Studenten, te vinden in Studentencentrum Plexus, telefoon Hier vind men onder andere schriftelijke informatie over studeren met ADHD. Digitale informatie staat op Studentenpsychologen. Voor hulp bij zowel studieproblemen als persoonlijke problemen. De psychologen houden open spreekuur in Studentencentrum Plexus van maandag t/m vrijdag van tot uur. Afspraken vinden plaats in Plexus, telefoonnummer Meer informatie: Studenten Loopbaan Service. Voor hulp bij het bepalen van een studiekeuze of het uitstippelen van een carrière na de studie. Afspraken maken kan via het Studenteninformatiecentrum, telefoon: Meer informatie: Informatie over studievaardigheden. Raadpleeg de website Overige instanties Voor behandeling, coaching en groepen binnen de GGZ: PsyQ Leiden Oude Rijn HC Leiden Voor aanmelding en informatie: Nummer vestiging:

13 Behandelcentrum ADHD voor volwassenen GGZ Leiden en omstreken Postbus 750, 2300 AT Leiden Telefoon: Website: Stichting Handicap + Studie Christiaan Krammlaan 2, 3571 AX Utrecht. Tel.nr Deze stichting heeft een Landelijk Netwerk Dyslexie en Studie opgezet. Balans Belangenvereniging voor kinderen, jongeren en ouders die te maken hebben met ontwikkelings-, gedrag- en leerproblemen als ADHD, autisme en dyslexie. De Kwinkelier 40, 3722 AR Bilthoven. Tel.nr Nuttige websites Vereniging voor volwassenen met ADHD en aanverwante stoornissen: ADHD land: Begeleid leren: ADHD bij volwassenen (PsyQ): 13

14 5. Bronnen Bij het samenstellen van deze brochure is gebruik gemaakt van onderstaande bronnen: NFGV. ADHD bij kinderen en volwassenen. Als chaos je leven beheerst. Hofman, E. & Korevaar, L. Studeren met steun reeks. Succesvol studeren met ADHD. Impuls (Expertise Centrum Handicap + Studie), 2004 Safren, S.A., Sprinch, S, Perlman, C. A. & Otto, M.W. Behandelgids ADHD bij volwassenen. Cliëntenwerkboek, een programma voor cognitieve gedragstherapie. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2006 (a). Safren, S.A., Sprinch, S, Perlman, C. A. & Otto, M.W. Behandelgids ADHD bij volwassenen. Therapeutenhandleiding, een programma voor cognitieve gedragstherapie. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2006 (b). 14

15 Deze brochure wordt uitgegeven door Fenestra Disability Centre, het expertisecentrum van de Universiteit Leiden op het gebied van studeren met een functiebeperking Cathelijne Filippo-Kokkeel, Oktober