Dierexperimenteel onderzoek Rijksuniversiteit Groningen. Jaarverslag 2010

Transcriptie

1 1 Dierexperimenteel onderzoek Rijksuniversiteit Groningen Jaarverslag 2010

2 2

3 3 1 Inleiding In 2010 was één dierexperimenteel onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen uitgebreid in het nieuws. Op radio, tv en internet werd verslag gedaan van de tocht van een aantal vogels van Nederland naar westelijk Afrika. Dierecologen hadden vijftien grutto s gezenderd en hielden hun bewegingen via satellieten in de gaten. Drie van de dieren bleken hun reis zonder tussenstop af te leggen. In drie dagen legden ze ongeveer vijfduizend kilometer af; gemiddeld vlogen ze zo n zeventig kilometer per uur. Net als iedereen, vinden ook de onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen dat dieren zeer zorgvuldig en met respect behandeld moeten worden. Dat er aan de universiteit toch onderzoek met proefdieren wordt gedaan, is niet vanuit een toevallige wetenschappelijke belangstelling, maar omdat belangrijke en maatschappelijk relevante vragen niet zonder proefdieronderzoek beantwoord kunnen worden. Je hoeft geen bioloog, of zelfs maar vogelliefhebber te zijn om het belang in te zien van en gefascineerd te raken door onderzoek aan zo n mooie, bedreigde vogel als de grutto. Bij ander dieronderzoek ligt dat vaak wat moeilijker, maar ook met onderzoek aan bijvoorbeeld ratten en muizen worden opmerkelijke en belangrijke resultaten geboekt. Met dit jaarverslag wil de Rijksuniversiteit Groningen inzicht bieden in al haar dierexperimenteel onderzoek. We geven een overzicht over de experimenten die in 2010 aan de RUG en het UMCG werden verricht, we lichten de doelstellingen en het maatschappelijk en wetenschappelijk belang van het onderzoek toe, en laten zien wat er wordt gedaan om het ongerief van de proefdieren te beperken. Ook staan we in dit jaarverslag stil bij de inspanningen om het gebruik van proefdieren te verminderen.

4 4 2Vervanging, vermindering, verfijning 2.1 Aantal proefdieren beperken De RUG zet bij haar onderzoek met proefdieren in op wat in vakkringen wordt aangeduid met de drie V s : vervanging, vermindering en verfijning. Niet alleen omdat deze uitgangspunten worden bepleit in de Wet op de dierproeven en in de diverse Codes of practice, maar ook omdat dierenwelzijn ons na aan het hart ligt. Onder vervanging wordt verstaan het vervangen van een dierproef door een onderzoeksmethode die eveneens tot het beoogde resultaat leidt, maar waarvoor geen levende dieren nodig zijn. Waar mogelijk voert de RUG onderzoek uit met cellen, weefsels en computersimulaties, in plaats van levende proefdieren. Bij onderwijs aan biotechnici en onderzoekers wordt waar mogelijk gebruik gemaakt van kunstratten, in plaats van levende proefdieren. Vermindering van het benodigde aantal dieren per experiment kan onder meer worden bereikt door een proefopzet te optimaliseren en door standaardisatie van proefdierpopulaties en experimentele procedures. Vooral door standaardisatie kan de variatie van de resultaten afnemen. Ook investeert de RUG in gedetailleerde administratie van proeven en proefdieren. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van een speciale database. Ook door investeringen in cryopreservatie (zie 4.5) en beeldvormende technieken kan het aantal benodigde dieren verminderd worden. Onder verfijning wordt verstaan het streven naar een vermindering van ongerief, bijvoorbeeld door verbetering van experimentele technieken en anesthesiemethoden en uitbreiding van de kennis van de biologische eigenschappen van het dier. Hierdoor kunnen dieren optimaal worden gehuisvest, gevoed en verzorgd, neemt hun welzijn toe en kunnen ziekten en gedragsafwijkingen voorkomen worden. De expertise van de proefdierdeskundigen speelt hierbij een belangrijke rol, evenals de uitstekend opgeleide en permanent bijgeschoolde biotechnici/dierverzorgers.

5 5 2.2 In de praktijk: vervanging Dat het niet altijd nodig is om medicijnen op proefdieren te testen, bewijst het team van hoogleraar toxicologie prof. dr. Geny Groothuis. Al jaren doet Groothuis onderzoek naar methoden om ziekteprocessen en schadelijke effecten van medicijnen na te bootsen in stukjes menselijk weefsel. Deze stukjes weefsel worden bij operaties uitgenomen en in het laboratorium kunstmatig in leven gehouden. In april 2010 kende de Dierenbescherming Groothuis de Lef in het Lab-prijs toe, omdat haar onderzoek op uitmuntende wijze bijdraagt aan het terugdringen van dierproeven. Wetenschappers hebben de verantwoordelijkheid het gebruik van proefdieren zoveel mogelijk te beperken, vindt Groothuis. Maar haar nieuwsgierigheid naar alternatieven voor dierproeven komt niet alleen voort uit idealisme. Ook vindt ze dat proeven met dieren niet goed genoeg voorspellen wat er in mensen kan gebeuren. Een belangrijke vraag bij een geneesmiddel is altijd of het schadelijk is voor de lever, maar een medicijn kan op een ratten- of een muizenlever heel andere uitwerking hebben dan op een mensenlever. Een ander argument is dat proeven met weefsels en cellen efficiënter en op grotere schaal kunnen worden ingezet dan proeven met dieren. Ook dat vergroot de betrouwbaarheid van de uitkomsten. Al vele decennia wordt er onderzoek gedaan aan cellijnen. Hierbij wordt bijvoorbeeld één soort levercel geïsoleerd en gekweekt, waarna er medicijnen op worden getest. Het bijzondere aan het onderzoek van Geny Groothuis is dat er niet met cellen, maar met weefsels wordt gewerkt. Een klein stukje leverweefsel bijvoorbeeld, dat tal van verschillende typen cellen bevat: hepatocyten, stellaatcellen, endotheelcellen etc. Wordt een medicijn getest op een stukje leverweefsel, dan geeft dat veel meer inzicht in het effect van het medicijn op de lever dan wanneer het op slechts één type levercel wordt getest. Technische vindingen, zoals moleculair-biologische technieken en geautomatiseerde analysemethoden, hebben de voortgang in onderzoek als dat van Groothuis mogelijk gemaakt. Een belangrijke uitdaging voor de onderzoekers is nu een techniek te ontwikkelen waarmee weefsels langer bewaard kunnen worden. Nu nog kan er aan een stukje weefsel maar enkele dagen onderzoek worden gedaan. Als die periode verlengd kan worden, vergroot dat de mogelijkheden van het onderzoek enorm. Het uiteindelijke doel van Groothuis is om medicijnen niet op één type weefsel te testen, maar op een biochip : een systeem waarin meerdere weefselsoorten samen worden gekweekt, die elkaars werking beïnvloeden. Zo wordt het menselijk lichaam nog beter nagebootst en wordt het effect van medicijnen nog nauwkeuriger getest. De groeiende maatschappelijke belangstelling voor alternatieven voor dierproeven is een belangrijke stimulans voor het onderzoek, aldus Geny Groothuis. Het onderzoek kan een volgende stap zetten als de regelgeving wordt aangepast, verwacht ze. Groothuis: Wie een nieuw medicijn wil ontwikkelen, moet nu eerst aantonen dat het bij proefdieren effectief en onschadelijk is. Aan onderzoek met weefsels wordt nog minder waarde gehecht. Dat is een belangrijke horde die we nog moeten nemen: erkend moet worden dat studies met menselijk weefsel de werking van een medicijn soms even goed voorspellen als studies met proefdieren en soms zelfs beter.

6 6 3Toetsing en controle 3.1 Wetgeving Het welzijn van proefdieren wordt in Nederland beschermd door de Wet op de dierproeven. Deze wet bepaalt dat dierproeven alleen mogen worden uitgevoerd binnen instellingen die daartoe een vergunning hebben, door personen die daartoe gekwalificeerd zijn. Alle onderzoek moet bovendien van een positief advies zijn voorzien door een Dierexperimentencommissie (DEC). Vanuit de wet zijn gedetailleerde richtlijnen opgesteld voor de huisvesting van proefdieren. De nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit (nvwa) houdt toezicht op de naleving van de Wet op de dierproeven. Naast de Wet op de dierproeven zijn er drie Codes of Practice: Dierproeven in kankeronderzoek (1999), Immuniseren van proefdieren (2000) en Welzijnsbewaking van proefdieren (2001). Deze bevatten extra richtlijnen waaraan dierexperimenteel onderzoek moet voldoen. De RUG neemt alle geldende wetgeving en richtlijnen strikt in acht. 3.2 Vergunninghouder In Groningen valt zowel het dierexperimenteel onderzoek van de universiteit (RUG) als dat van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) onder één vergunninghouder: het College van Bestuur van de Rijksuniversiteit Groningen. Biomedisch onderzoek wordt aan de Rijksuniversiteit Groningen verricht in een speciaal onderzoeksgebouw van de Centrale Dienst Proefdieren, een facilitair instituut, gevestigd op het terrein van het UMCG. Biomedisch en biologisch onderzoek vinden plaats in het Centrum voor Levenswetenschappen op de Zernike-campus. Daarnaast wordt dier-ecologisch onderzoek in het vrije veld verricht (zie ook de hoofdstukken 5 en 6).

7 7 3.3 DEC De taak van de DEC is onderzoeksvoorstellen te toetsen aan wet- en regelgeving en de ethische aanvaardbaarheid van de onderzoeksvoorstellen te beoordelen. De DEC beoordeelt in hoeverre de operaties, zoals beschreven in het onderzoeksvoorstel, realiseerbaar zijn en in hoeverre het mogelijk is de vraagstelling van het onderzoek te beantwoorden. Ook stelt de DEC eisen aan de voorbereiding, scholing en vaardigheid van de uitvoerders van het onderzoek. De DEC beoordeelt niet alleen proefdieronderzoek voor de RUG en het UMCG, maar ook voor enkele ondernemingen die in de regio zijn gevestigd. In september 2010 is een nieuwe Europese richtlijn gepubliceerd over de bescherming van dieren die voor wetenschappelijke doeleinden worden gebruikt. De EU-lidstaten moeten deze richtlijn binnen twee jaar omzetten in nationale wetgeving. Onder regie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport wordt onderzocht of de positie van DECs in de huidige Wet op de dierproeven moet worden aangepast. De besluitvorming op landelijk niveau was eind 2010 nog niet afgerond. De DEC-RUG verwacht dat de positie van de DECs enigszins zal worden gewijzigd, maar dat de beoordeling van projecten niet wezenlijk anders georganiseerd zal hoeven worden. De DEC-RUG voorziet geen problemen voor de huidige evaluatie van projecten en de waarborging van dierenwelzijn. 3.4 Proefdierdeskundigen De RUG heeft twee proefdierdeskundigen in dienst. Dit zijn dierenartsen die gespecialiseerd zijn in het welzijn van proefdieren. Zij controleren de locaties waar proefdieren zijn gehuisvest en houden toezicht op het welzijn van proefdieren. Daarnaast registreren zij het aantal dierproeven dat wordt uitgevoerd en het aantal proefdieren dat daarbij wordt ingezet en gefokt. Doordat de proefdierdeskundigen veel overleg voeren met collega s in binnen- en buitenland, kunnen zij goed beoordelen of onderzoeksvoorstellen realistisch zijn en of bepaalde proeven beter aan een ander instituut uitgevoerd kunnen worden als daar meer ervaring voorhanden is. De proefdierdeskundigen adviseren de DEC over de vraag hoe ongerief bij proefdieren verminderd kan worden. Ook verzorgen zij proefdierkundig onderwijs aan onderzoekers en dierverzorgers/biotechnici.

8 8 4Dierproeven en proefdieren in cijfers 4.1 Onderzoeksaanvragen De DEC maakt een onderscheid tussen basisaanvragen en deelprojecten. In een basisaanvraag geeft de onderzoeker een globale beschrijving van het onderzoek; de concrete uitwerking van de experimenten wordt beschreven in de deelprojecten. Wanneer onderzoekers de opzet van een onderzoek tussentijds willen wijzigen of een onderzoek willen verlengen, hebben zij toestemming van de DEC nodig. Het totale aantal aanvragen dat in 2010 door de DEC-RUG werd behandeld, stabiliseerde in 2010 ten opzichte van voorgaande jaren. De afname van projecten betrof vooral basisprojecten doordat aanvragers nieuwe deelprojecten aanvroegen bij eerder goedgekeurde basisprojecten. Ook de verhuizing van de afdeling Biologie in 2010 heeft het aantal projectaanvragen mogelijk verminderd. Net als in 2009, werd in 2010 een toename gezien bij de categorie wijzigingen op eerder ingediende en goedgekeurde projecten. Dit wijst erop dat de administratie van en het toezicht op het proefdieronderzoek verbeteren; onderzoekers letten er zorgvuldig op dat de uitvoering van hun proeven overeenkomt met de door de DEC beoordeelde opzet. Tabel 1. Aantal behandelde aanvragen Categorie aantal in 2009 aantal in 2010 in % Basisprojecten Deelprojecten Wijzigingen Verlengingen Reacties Totaal Het aantal verzoeken voor verlenging van projecten nam af. In het verleden werden verlengingsformulieren aan onderzoekers toegestuurd, maar de programmatuur daarvoor is niet meer operationeel. Onderzoekers sturen nu niet routinematig (en onnodig) een verzoek voor verlenging terug, maar dienen deze meer gericht in. Over één basisproject met deelproject werd in 2010 door de DEC negatief geadviseerd. Het betrof een onderzoek met gering ongerief voor de dieren. De aanvrager verwachtte dat het onderzoek nieuwe mogelijkheden voor behandeling van patiënten zou opleveren. De DEC vond echter dat dit onvoldoende aannemelijk was gemaakt en dat de aanvrager vaag bleef over wat de mogelijkheden zouden zijn. Toen na herhaald schriftelijk en mondeling overleg tussen DEC en aanvrager nog geen duidelijkheid was verkregen besloot de DEC tot een negatief advies. Bij verscheidene aanvragen stemde de DEC maar met een deel van de experimenten in. Het betrof meestal deelprojecten waarin een nieuwe techniek werd toegepast. De DEC vond dan dat eerst in een pilotonderzoek moest worden aangetoond dat de techniek uitvoerbaar was of dat bekeken moest worden wat de effecten op de betrokken dieren waren, zodat de uitvoering eventueel verfijnd kon worden.

9 9 4.2 Aantal dierproeven In 2010 werden binnen de RUG dierproeven verricht. De onderstaande tabel geeft een overzicht van de gebruikte diersoorten en aantallen dierproeven in 2010 en vier daaraan voorafgaande jaren. Tabel 2. Aantal dierproeven binnen de Rijksuniversiteit Groningen in de periode Diersoort Muizen Ratten Hamsters Cavia s Andere knaagdieren Konijnen Katten Oude wereld-apen Varkens Geiten Schapen Kippen Kwartels Andere vogels Amfibieën Vissen Totaal Ten opzichte van het jaar 2009 zijn in meer dierproeven verricht; een stijging van 5,9%. Deze stijging is voor een belangrijk deel terug te voeren op een stijging in het aantal dierproeven met muizen en ratten. Deze stijging in proefdiergebruik komt op het conto van meerdere onderzoeksgroepen. Daarnaast is het opvallend dat zowel met geiten, schapen als met kwartels in voorgaande jaren geen dierproeven werden uitgevoerd, terwijl dit wel het geval was in Het project met geiten betreft een studie naar biodegradatie van een nieuw osteosynthesemateriaal dat toegepast wordt in de kaakchirurgie. In het schapenproject wordt een synthetisch implantaat onderzocht, dat kan dienen voor overbrugging en reconstructie van benige defecten en waarmee eventueel een toename van botvolume kan worden verkregen. De studie met kwartels betreft een project waar gekeken wordt naar maternale effecten en omgevingsfactoren. Uit de administratie van de proefdierdeskundigen blijkt verder dat 40,5 procent van het totale aantal dierproeven werd verricht aan de Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen; 57,9 procent werd uitgevoerd aan de Faculteit Medische Wetenschappen (UMCG), 1,6 procent van de dierproeven werd verricht door onderzoekers van de Faculteit der Letteren. Vissen (2%) Muizen (42%) Vogels (26%) Andere zoogdieren (2%) Verdeling diersoorten Ratten (28%)

10 Toezicht op welzijn proefdieren In 2010 bezochten de proefdierdeskundigen de verschillende proefdierlocaties vele malen om deze te controleren zowel aangekondigd als onaangekondigd. Alle aspecten die betrekking hebben op het dierenwelzijn en op de Wet op de dierproeven, bijvoorbeeld huisvestingseisen, diergezondheid en bevoegdheden van medewerkers werden systematisch beoordeeld. De frequentie waarmee ruimtes worden bezocht van een maal per kwartaal tot een maal per dag is afhankelijk van het ongerief dat verwacht of geconstateerd wordt bij de dieren, de complexiteit van de handelingen en de vaardigheid van de uitvoerenden en de bekendheid met de handelingen/apparatuur binnen de faciliteit. Ook worden bezoeken afgestemd op geplande experimenten. Deze systematische werkwijze wordt sinds mei 2009 gehanteerd en heeft zich inmiddels bewezen. De proefdierdeskundigen hebben ondervonden dat het systeem een toegevoegde waarde heeft voor de uitoefening van hun functie. In 2010 werden door een VWA-inspecteur vijf bezoeken aan dierfaciliteiten van de RUG gebracht en er werd een veldinspectie uitgevoerd. In een geval schreef de inspectie een officiële brief naar de proefdierdeskundigen, omdat bij de uitvoering van een experiment werd afgeweken van het onderzoeksplan. De bevinding was aanleiding om onderzoekers erop te wijzen dat wijzigingen in de uitvoering van het onderzoeksplan niet zijn toegestaan zonder voorgaand advies van de Dierexperimentencommissie. 4.4 Ongerief Uit de inspecties van de proefdierdeskundigen kunnen de volgende conclusies worden getrokken ten aanzien van het ongerief dat dieren hebben ondergaan. 63 procent van de dierproeven resulteerde in gering of gering tot matig ongerief voor de betrokken dieren. Het toezicht op dierproeven met gering of gering tot matig ongerief vindt regelmatig plaats, zodat de proefdierdeskundigen steeds op de hoogte blijven van het verloop van dergelijke proeven en kunnen bijdragen aan verbeteringen wanneer dit mogelijk is. 36 procent van de dierproeven heeft geresulteerd in matig of matig tot ernstig ongerief voor de proefdieren. Het betreft een substantiële groep dieren die onder voortdurend toezicht van de proefdierdeskundigen staat. Ernstig ongerief was van toepassing op 247 dierproeven (0,9 procent van het totaal aantal dierproeven). Deze dierproeven werden uitgevoerd in het kader van 63 verschillende onderzoeksprojecten, waarbij de meest gebruikte proefdiersoorten rat en muis waren. Het overgrote deel betrof situaties waarbij door complicaties (zoals slecht herstel na operatie) het ongerief hoger uitviel dan vooraf was geschat. Vierentwintig dierproeven in zes verschillende projecten resulteerden in zeer ernstig ongerief voor de betrokken dieren: het ging om het ging om 16 muizen, 7 ratten en 1 varken. Bij de muizen en ratten kwam het hoge ongerief voort uit sepsis, ernstige wonden, verlamming van de achterhand na vaattransplantatie of stralingsschade. Bij het varken ging na een operatie een wond open. In alle gevallen van ernstig en zeer ernstig ongerief vond uitvoerig overleg plaats tussen de proefdierdeskundigen en de betrokken onderzoeker. Om herhaling in de toekomst te voorkomen, vond intensieve begeleiding plaats bij de behandeling van andere dieren binnen hetzelfde onderzoek.

11 Fokoverschot Binnen de dierfaciliteit van de Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen en de Centrale Dienst Proefdieren (CDP) worden proefdieren gefokt. Vergelijken we het aantal gefokte dieren in 2010 met het aantal in het voorgaande jaar, dan zien we een forse stijging: van dieren in 2009 naar dieren in Deze stijging wordt verklaard door het feit dat in 2010 binnen de CDP 69 nieuwe foklijnen werden opgestart, terwijl slechts enkele lijnen werden stopgezet. Zonder uitzondering betreft het unieke foklijnen die niet commercieel verkrijgbaar zijn en dus noodzakelijkerwijs werden opgestart. Lang niet alle proefdieren worden ook daadwerkelijk gebruikt voor onderzoek. Van de gewone dieren werden er geëuthanaseerd vóór zij in experiment gingen; in de groep transgenen betrof dit dieren. Oneerbiedig worden deze dieren fokoverschot genoemd. Een fokoverschot is helaas onvermijdelijk. Proefdieren moeten soms identiek zijn om ervoor te zorgen dat onderzoeksresultaten betrouwbaar zijn, dat wil zeggen: even oud, van hetzelfde geslacht, onder identieke omstandigheden geboren zijn, hetzelfde voer hebben gegeten en in dezelfde kooien hebben gezeten. Als er voor zo n proef bijvoorbeeld 60 identieke muizen nodig zijn, moeten er in totaal zo n 170 muizen gefokt worden; twee muizen krijgen 8 jongen, deze krijgen 32 jongen, deze krijgen 128 jongen (64 mannetjes en 64 vrouwtjes). Pas dan zijn er 60 identieke muizen om de proef te beginnen. Zo zijn er in totaal = 170 muizen gefokt, waarvan er slechts 60 in de proef gebruikt worden. Maar ook logistieke en andere externe factoren dragen bij aan het fokoverschot. Op het moment dat de benodigde proefdieren beschikbaar zijn, kan de onderzoeksapparatuur stuk zijn, of de onderzoeker door plotselinge ziekte afwezig. Verder worden er foklijnen in stand gehouden van dieren die niet commercieel verkrijgbaar zijn, ook als die niet acuut beschikbaar hoeven zijn, maar waaraan pas in een later stadium onderzoek zal worden verricht. Duizenden dieren fokken zonder ze daadwerkelijk te gebruiken voor onderzoek is niet acceptabel. Het fokbestand wordt dan ook steeds kritisch bekeken. Omdat binnen de CDP de komende jaren nog meer foklijnen opgestart zullen worden, is ervoor gekozen een medewerker aan te stellen die zich full time bezighoudt met het terugdringen van het fokoverschot. Naar verwachting kan de RUG vanaf 2012 bovendien gebruik maken van cryopreservatie, een methode om foklijnen in te vriezen. Wanneer er voor langere tijd geen onderzoek wordt gedaan aan een foklijn, hoeft er geen onderhoudsfok aangehouden te worden, en kan het aantal gefokte dieren teruggebracht worden.

12 12 Een grutto loopt terneergeslagen door een weiland waar haar kuikens door maaien verloren zijn gegaan. In weilanden waar de nadruk ligt op gras- en melkproductie heeft een grutto geen kans, maar in weilanden waar wel aandacht is voor biodiversiteit kan een grutto zich goed voortplanten. (foto: Roos Kentie)

13 13 5Onderzoek in het vrije veld Aan de RUG wordt van oudsher veel onderzoek gedaan naar vogels in het vrije veld. Dit is een vorm van onderzoek die veel tijd, geld, menskracht en geduld vergt. In 2009 en 2010 verrichtten hoogleraar dierecologie prof. dr. Theunis Piersma en zijn team onderzoek naar het gedrag van de grutto, een ernstig bedreigde vogelsoort waarvoor Nederland een belangrijk broedgebied is. Om het gedrag van vogels in het vrije veld goed in kaart te brengen, worden voor veel studies vogels geringd: ze worden gevangen, krijgen een of meer ringen aan een poot, soms wordt er wat bloed afgenomen of er worden lichamelijke kenmerken in kaart gebracht, waarna ze worden vrijgelaten. In een later stadium kunnen de vogels aan de hand van de ring geïdentificeerd worden. De belasting voor de dieren is uiterst gering. Niettemin wordt ook op dit type onderzoek nauwlettend toegezien door de universitaire proefdierdeskundigen. Voor een onderzoek naar het gedrag van de grutto werden vijftien grutto s veertien vrouwtjes en één mannetje van een zendertje voorzien. De belasting voor deze dieren was groter dan bij veel ander veldonderzoek: de vogels werden onder narcose gebracht, waarna een zendertje via een kleine snede in de buikwand in de buikholte werd ingebracht. Anderhalf uur nadat ze gevangen waren, konden de vogels weer worden vrijgelaten. Vanaf dat moment konden ze van dag tot dag met satellieten gevolgd worden op hun trek van Nederland naar West-Afrika. Een belangrijke vraag in het onderzoek was: trekken de vogels in één ruk naar hun overwinteringsgebied, of maken ze tussenstops? Drie van de vogels bleken in één ruk naar Afrika te vliegen: een reis van meer dan vijfduizend kilometer, in ruim drie dagen. Een nog grotere verrassing was dat drie andere vogels permanent in Zuid-Europa bleven. De onderzoekers concluderen dat Zuid-Spanje en het zuiden van Portugal wellicht belangrijker overwinteringsgebieden voor de grutto zijn dan vooralsnog werd aangenomen. Deze en andere inzichten, onder meer over het aanpassingsvermogen van de grutto, dragen bij aan fundamentele kennis over deze vogelsoort. Maar het onderzoek heeft ook een meer toegepast belang: vogelbeschermers weten nu beter welke gebieden belangrijk zijn voor de grutto en dus beschermd moeten worden. Een andere belangrijke bevinding is dat de geïmplanteerde zendertjes de vruchtbaarheid van de vogels lijken te beïnvloeden: waarschijnlijk heeft geen van de vogels succesvol gebroed. Onderzoeksleider Theunis Piersma: Dit is een teleurstelling, maar we vinden de prijs zeker acceptabel. Hadden we de vogels geen zenders gegeven, dan zouden ze volgens de Nederlandse statistieken in totaal slechts één jong hebben grootgebracht. Niet eerder werd in kaart gebracht wat het effect van een zender op de vruchtbaarheid van de vogels is. Piersma: Deze onderzoeksresultaten zijn een extra stimulans om nieuwe, nog kleinere zendertjes te ontwikkelen die de vruchtbaarheid van de vogels niet beïnvloeden.

14 14 6Nieuwe proefdierfaciliteit 6.1 Hoe verouderen zebravinken? In de loop van 2010 is het biologisch centrum uit Haren verhuisd naar het futuristische nieuwe gebouw voor Levenswetenschappen op de Zernike Campus in Groningen. De proefdierfaciliteit verhuisde mee zij het met enige vertraging. Door problemen bij de nieuwbouw kon de nieuwe faciliteit niet zoals gepland in september 2010 volledig in gebruik worden genomen, maar pas in februari van het jaar daarop. Sommige onderzoeken kwamen hierdoor enige tijd stil te liggen. Het wachten werd echter beloond: de nieuwe proefdierfaciliteit is hypermodern. Ruimtes zijn efficiënt georganiseerd, temperatuur, licht en vochtigheid in de diverse dierenverblijven zijn uiterst nauwkeurig te regelen en het aantal individueel geventileerde kooien is aanzienlijk toegenomen. In de nieuwe proefdierfaciliteit voldoen de dierenverblijven aan de hoogste eisen en kunnen onderzoekers efficiënt en prettig werken. Maar wat gebeurt er nu voor onderzoek in de proefdierfaciliteit? Een voorbeeld van actueel onderzoek kan dit verhelderen. Dit is een gedragsbiologisch onderzoek naar veroudering, een verschijnsel waaraan wereldwijd vanuit allerlei disciplines onderzoek wordt verricht. Het onderzoek richt zich op de invloed van versnelde veroudering door investering in voortplanting. Voor het onderzoek houdt men twee groepen zebravinken: een groep waarin de vogels zich ongehinderd kunnen voortplanten en een groep waarin voortplanten niet mogelijk is. De levensduur van de vogels wordt gemeten, en daarnaast worden verouderingskenmerken in beide groepen nauwgezet in kaart gebracht. Op gezette tijden wordt bloed afgenomen bij de vogels (om de lengte van de telomeren, de uiteinden van chromosomen, vast te stellen), wordt de snavelkleur bijgehouden en wordt de stofwisseling van de vogels in kaart gebracht. Om de stofwisseling te meten, worden de vogels twee maal per jaar gedurende één nacht in een speciale kooi geplaatst, waar hun zuurstofverbruik wordt gemeten: een verlaagd zuurstofverbruik duidt op verminderde stofwisseling. De voorspelling is dat naarmate de vogels ouder worden, de stofwisseling bij de broedende vogels sneller afneemt dan bij vogels die niet broeden.

15 Hoewel veroudering overal in de natuur optreedt en overal dezelfde verouderingswetten lijken te gelden, is er over het verschijnsel nog veel onbekend. Het onderzoek aan zebravinken draagt bij aan het wetenschappelijk inzicht in fundamentele natuurwetten. De vogels hoeven hiervoor amper een prijs te betalen: ze leven in ruime kooien en worden min of meer ongemoeid gelaten. De ernstigste belasting is misschien dat een deel van de dieren zich gedurende het onderzoek niet kan voortplanten. Natuurlijk doe je het liefst onderzoek aan dieren in de vrije natuur, zegt de onderzoeker, maar dan is het vrijwel onmogelijk om groepen vogels met en zonder nageslacht met elkaar te vergelijken. Wel wil hij zijn conclusies op termijn toetsen bij dieren in de vrije natuur. En daarmee ben je bij de reden waarom we met zebravinken werken: als je ze een ringetje omdoet, kan je individuele vogels in het wild blijven volgen. Met muizen, vliegen of wormen, andere dieren die veel in verouderingsonderzoek gebruikt worden, is dat een heel stuk ingewikkelder. 15

16 16 COLOFON Dit verslag is openbaar en voor iedereen beschikbaar. Gedrukte exemplaren kan men aanvragen bij: Afdeling Communicatie RUG Postbus AB Groningen T F communicatie@rug.nl Fotografie Foto omslag Vormgeving Druk Elmer Spaargaren Krijn Trimbos/Foto Natura Marcel Zinger, Grafimedia, Facilitair Bedrijf RUG GrafiMedia, Facilitair Bedrijf Rijksuniversiteit Groningen Publicatie Groningen, oktober 2011