Rugschool ergotherapie. Het revalidatiecentrum

Transcriptie

1 Rugschl ergtherapie Het revalidatiecentrum

2 Inhudspgave Inhudspgave Vrwrd Vrwaarden tt klachtvermindering Openstaan Begrijpen Willen Kunnen Den Vlhuden Algemene beschuwingen De pbuw van de wervelklm De wervelklm De krmmingen De tussenwervelschijven Druk p de tussenwervelschijf De invled van de hudingen p de intervertebrale druk De spieren De rugspieren De buikspieren De beenspieren Bekkenkanteling Aandeningen van de rug Discus hernia Lumbag (lendenverscht, spit) Ischias Whiplash Artrse Psychsmatische rugklachten Rugvriendelijk handelen Liggen Matras Bedbdem Hfdkussen De verschillende hudingen in bed Rugvriendelijk uw bed in Rugvriendelijk uw bed uit Wandelen Staan Zitten Beeldschermwerk Heffen en tillen L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 2/47 SAP 8677

3 8.7 Huishuden Strijken Afwassen Kken Vegen, dweilen en trekken Stfzuigen Ramen wassen Aut wassen Zelfzrgactiviteiten Tanden petsen Schenen, kusen f brek aantrekken Veters knpen Transfer in en uit de aut Gede zithuding Zithulpmiddelen Transfer Sprt Waarm is sprt belangrijk? Srten sprt Turnefeningen Zwemmen Fietsen Jggen Gebruik aangepast scheisel (dit absrbeert vr een grt deel de schkken) Zrg vr een gede ndergrnd (gras, bs) Fitness Paardrijden Andere gede sprten Sprten die je best vermijdt Tuinwerk Besluit L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 3/47 SAP 8677

4 1 Vrwrd Beste cliënten Met deze infrmatiesessies willen wij aantnen he belangrijk het is m aandacht te besteden aan de permanente, maar vaak nbewuste belasting van de rug. Een gede huding is immers van kapitaal belang! Vrkmen is beter dan genezen. Dit bereikt u dr vrtdurend aandacht te besteden aan uw huding en bewegingen. In deze 2 sessies, die telkens een uur in beslag zullen nemen, willen wij u wegwijs maken in het rugvriendelijk handelen in het dagelijkse leven. De eerste sessie handelt ver liggen,staan en zitten. De tweede sessie gaat ver rugvriendelijk handelen binnen het huishuden. U mag gerust k buiten de sessies vragen kmen stellen! Vriendelijke greten Het erg-team L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 4/47 SAP 8677

5 2 Vrwaarden tt klachtvermindering Openstaan Begrijpen begrijpen Willen willen Kunnen kunnen Den Vlhuden Het schema hierbven wijst erp dat k uw als persn de kracht hebt m uw klachten te den verminderen. Alles begint bij de wil m actie te ndernemen. De tips die gegeven wrden, meten klare taal zijn zdat de patiënt het kan uitveren. Drzettingsvermgen en het begrijpen van de tips zullen p lange termijn hun vruchten afwerpen. 2.1 Openstaan - De patiënt wrdt pengesteld aan efentherapie. - De patiënt heeft aandacht vr klachtverminderend gedrag. 2.2 Begrijpen - De patiënt kan het klachtverminderende gedrag mschrijven. - De patiënt beschikt ver kennis van en inzicht in het klacht-verminderend gedrag. 2.3 Willen - De vrdelen van het nieuwe gedrag vr de patiënt wegen zwaarder dr dan de nadelen. - De patiënt wrdt niet gehinderd dr belemmerende pvattingen. - De patiënt ndervindt (geen n-)gunstige invleden vanuit de sciale mgeving. - De patiënt heeft vertruwen in de uitvering van het gedrag. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 5/47 SAP 8677

6 2.4 Kunnen - Klachten p strnisniveau staan het gedrag niet in de weg. - De patiënt beschikt ver de vereiste mtrische vaardigheden. - De patiënt kan reflecteren p bewegend handelen in cntext (plan d check act). - De patiënt beschikt ver sciale cping skills (pkmen vr eigen mening en tegen de ander ingaan). - De vereiste materiële mstandigheden zijn aanwezig f kunnen wrden geregeld. - De vereiste rganisatrische mstandigheden zijn aanwezig f kunnen wrden geregeld. 2.5 Den - De patiënt kan nvrziene praktische prblemen verwinnen. 2.6 Vlhuden - De ergnmische mstandigheden zijn van vldende kwaliteit. - De patiënt is in staat realistisch te attribueren (mgaan met futen actief meeden). - De patiënt herkent risicsituaties en kan daarmee mgaan. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 6/47 SAP 8677

7 3 Algemene beschuwingen Dr een nderzek in verschillende ppulaties is er gebleken dat veel mensen: - Catrastrferen - Bewegingsangst hebben - Bewegingen gaan vermijden Het is belangrijk m actief te blijven, nrmale activiteiten stapsgewijs te gaan pbuwen en de cnfrntatie aan te gaan met de nrmale rugbelastende bewegingen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 7/47 SAP 8677

8 He met het wel zijn? L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 8/47 SAP 8677

9 4 De pbuw van de wervelklm 4.1 De wervelklm - Bestaat uit 32 tt 33 wervels met daartussen de tussenwervelschijven (discus). - De wervels en de tussenwervelschijven gaan het wervelkanaal beschermen. Uit het wervelkanaal vertrekken de zenuwen naar alle delen van het lichaam. - Er zijn 7 cervicale wervels, 12 thracale wervels, 5 lumbale wervels, 5 sacrale wervels (sacrum/heiligbeen) en het staartbeen. De zwakste schakel zit ter hgte van L4 L5. De nek De halswervels zijn het kleinst, drdat ze slechts 7% van ns ttaal lichaamsgewicht meten dragen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 9/47 SAP 8677

10 4.2 De krmmingen - De wervelklm heeft een S-vrm (= de natuurlijke krmming). - Deze vrm is ndzakelijk m schkken p te vangen. - Dr deze krmmingen krijgen de nek en de lenden het hard te verduren en ntstaan er vlugger klachten bijvrbeeld ter hgte van L4 L5. - De wervelklm wrdt ndersteund dr de rugspieren en buikspieren (deze vrmen samen een natuurlijk crset). - Crset: he steviger, he meer de rug ndersteund wrdt. 4.3 De tussenwervelschijven te. - Slechts 1/3 van de discus wrdt bezenuwd. - Functies: - Bevinden zich tussen ieder wervel. - Ze bestaan uit een kern (nucleus pulpsus) en uit ringen (annulus fibrsis). - De kern is pgebuwd uit eitwitrijk vcht. - De ringen zijn pgebuwd uit een spnsachtig vezelkraakbeen. Ze meten ervr zrgen dat de kern p zijn plaats blijft zitten. - Bestaat vr 80% uit water. - Veerkrachtig. - Ze zijn het dikst in het lendengedeelte en wrden dunner naar de nek Verschillende wervels nderling bij elkaar huden, zdat de wervels niet ten pzichte van elkaar kunnen verschuiven. Opvangen van wisselende belastingen tijdens allerlei hudings- en bewegingsveranderingen. - De hudings- en bewegingsveranderingen zijn heel belastend vr de tussenwervelschijven vchtgehalte in de kern gaat dalen de tussenwervelschijven gaan hun veerkracht verliezen de wervels kmen dichter p elkaar (met alle negatieve gevlgen vandien!) - Het is belangrijk dat we de tussenwervelschijven gelijkmatig gaan belasten. - Bij ngelijkmatige belasting: afwijkingen van de natuurlijke krmmingen van de rug ptreden van een te grte druk p de tussenwervelschijven. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 10/47 SAP 8677

11 4.3.1 Druk p de tussenwervelschijf De invled van de druk p de tussenwervelschijf hangt af van de verschillende hudingen, uitverende bewegingen, leeftijd, lichamelijk cnditie en sterkte van de spiergrdel. Dr het gewicht dat p de wervelklm drukt, kmt water vrij. Als gevlg hiervan wrdt de tussenwervelschijf in de lp van de dag fysilgisch gezien vlakker. Dit verklaart het kleine verschil in lengte dat zich tussen de chtend en de avnd manifesteert. Gedurende de nacht zuigt de kern zich weer vl met water en krijgt het lichaam zijn rsprnkelijke lengte terug. De heveelheid water in de tussenwervels neemt af naarmate wij uder wrden, wat verklaart waarm wij gedurende ns leven steeds kleiner wrden. Naast water heeft een tussenwervelschijf k vitale vedingsstffen ndig, aangezien de schijf niet via het bled wrdt geverd. Grndstffen kunnen daarm slechts wrden pgenmen als deze dr belasting en beweging vrijkmen. He afwisselender de beweging, he meer vedingsstffen en water wrden pgehuden. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 11/47 SAP 8677

12 4.3.2 De invled van de hudingen p de intervertebrale druk Hier wrden de drukveranderingen in de tussenwervelschijven bij verschillende hudingen aangetnd. He hger de druk in de kern, he meer kans p beschadiging van de ringen rnd de kern van de tussenwervelschijven. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 12/47 SAP 8677

13 5 De spieren Een geznde wervelklm wrdt ndersteund dr sterke en sepele rug-, buik-, bil- en beenspieren. Ok de spieren die de wervelklm met het hfd verbinden, zijn van grt belang. De beweeglijkheid wrdt grter belastbaarheid wrdt beter klachten wrden minder functineren in het dagelijks leven wrdt beter. 5.1 De rugspieren Deze spieren den de rmp in zijn geheel bewegen. Deze spieren verbruggen de wervels. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 13/47 SAP 8677

14 5.2 De buikspieren - De buikspieren zrgen vr het naar vr buigen van de rmp. - De belangrijkste zijn de rechte en de schuine buikspieren. - De samenwerking tussen de buik- en rugspieren speelt een rl bij de psitieveranderingen van de rmp en het handhaven van de huding. 5.3 De beenspieren M. ILipsas Bilspieren Quadriceps Hamstrings L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 14/47 SAP 8677

15 6 Bekkenkanteling - Je bekken vrmt de sleutel bij rughygiëne. - Elke beweging van het bekken verrzaakt een beweging in de vlledige wervelklm. - Naar vr kantelen: hlle rug. - Naar achter kantelen: uitgevlakte rug. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 15/47 SAP 8677

16 7 Aandeningen van de rug 7.1 Discus hernia Cervicaal = uitpuiling van de nucleus pulpsus in de richting van het cervicale ruggenmergkanaal nekpijn + uitstralingspijn in 1 arm => uitval van gevel en kracht. Lumbaal = uitpuiling van de nucleus pulpsus in de richting van het lumbale ruggenmergkanaal acute pijn in de lage rug + uitstralingspijn naar heupstreek f gedeelte van het been, dit is afhankelijk van de hgte van de hernia. De pijn stijgt bij intradurale druk. 7.2 Lumbag (lendenverscht, spit) - Milde hevige pijn - Pltse scherpe pijn - Pijnlijke spiercntracties in de nderrug - Pijn heviger bij bewegen - Acuut / chrnisch - De gevlgen hiervan zijn: Pijn in de lenden Kleine beschadigingen aan spiere, pezen f tussenwervelschijven L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 16/47 SAP 8677

17 7.3 Ischias Dit is een aandening van de wrtels van de nervus ischiadicus (L5 S2). - Scherpe, stekende pijn in bven- en nderbeen (als het ernstig is, gaat dit gevel verder tt in de vet), gecmprimeerd met een df/tintelend gevel. - Pijn zijwaarts van been tt grte teen. - Pijn aan achterzijde van been tt kleine teen. 7.4 Whiplash Traumatische hyperextensie hyperflexie - De ligamenten van de nekgewrichten rekken uit/scheuren - Spieren, wervels, discus kunnen k beschadigd wrden. - Na enkele uren / een nacht is de nek zeer stijf en pijnlijk. - Gevlgen: Nek-, hfd-, schuderpijn Zweverig, nscherp zien Snel vermeid Cncentratiestrnissen L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 17/47 SAP 8677

18 7.5 Artrse Dit is slijtage van gewrichtskraakbeen. Het wit, elastisch weefsel rnd het gewricht wrdt dunner, brzer en brkkelt af met deze gevlgen: - Vervrming van bt - Btwekering = stefyt - Wegvallen van gewrichtskraakbeen Het gevlg is een vernauwing van het spinaal kanaal. Dit kan leiden tt ntsteking van de mringende weefsels en pezen (vral in de nek). 7.6 Psychsmatische rugklachten - Psyche = het denken - Smatische = je lichaam Chrnische pijn is een brn van stress. Hierdr kmt de pijnpatiënt nder druk van zijn pijn te staan. - Lichamelijk spanningsniveau is te hg. - Spieren verkrampen, waardr de pijn gaat stijgen. - Lichamelijke uitputting. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 18/47 SAP 8677

19 8 Rugvriendelijk handelen 8.1 Liggen Slapen neem 1/3 van nze tijd in beslag. Onze geest heeft nd aan rust, zdat we de stress van elke dag aankunnen. Ok ns lichaam met zich eens kunnen ntspannen, daar het de ganse dag in beweging heeft meten zijn. Een ged bed en een crrecte huding zijn ndzakelijk! De spieren van ns lichaam meten zich kunnen ntspannen. Het is k belangrijk vr de pname van vedingsstffen. s Nachts wrden de tussenwervelschijven geved; ze nemen net zals een spns vcht p. Overdag laten ze dit vcht terug ls (dr de druk). Dr deze wisselwerking zijn we s mrgens 1,5 cm grter dan s avnds. Het is van belang dat de wervelklm in een z natuurlijk mgelijke huding ligt m te rehydrateren. Wat is nu een ged bed? Een ged bed wrdt bepaald dr de cmbinatie van de matras en de bedbdem. Deze cmbinatie met ervr zrgen dat de wervelzuil zveel mgelijk recht blijft in zijlig. Grte krmmingen in de rug verhgen de druk in de tussenwervelschijven en zetten spieren en banden vrtdurend nder spanning. Welk srt matras hangt af van het individu (gewicht en lengte) Matras Er zijn verschillende matrassen: - Een te zachte matras: het bekken (zwaarste punt van het lichaam) zakt te diep in de matras er ntstaat een verkeerde krmming in de rug. - Een te harde matras: de natuurlijk S-vrm van de wervelklm blijft niet behuden mdat de lendenwervels (L1 L5) drzakken. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 19/47 SAP 8677

20 - De ptimale matras biedt stevigheid, maar is tevens vldende veerkrachtig. Deze matras heeft een stevige heupzne en een zachtere schuderzne. Dit is dus een matras die bestaat uit verschillende cmpartimenten. Z verkrijg je in zijlig de crrecte lijn van de wervelklm. Onderhud van de matras is k van belang: - Was regelmatig de matrashes m huismijt te vermijden. - Verlucht verdag de kamers; de hierbij de lakens en de dekens weg zdat de matras vldende kan verluchten. - De kwaliteit van de matras daalt na 5 à 10 jaar. - Draai de matras regelmatig in 4 richtingen. Dit is van belang, mdat je per nacht 0,5 tt 1 liter vcht verliest. Zrg ervr dat u nit in een ijskud bed gaat slapen. Bij kude spannen de spieren zich p, waardr er rugpijn zu kunnen ptreden. Een plssing hiervr kan een pittekussen f warm waterkruik zijn. Leg deze een kwartier vrdat je gaat slapen in je bed nder de dekens. Tegen dat je gaat slapen, is het bed al pgewarmd. Gebruik hiervr geen elektrisch deken. Dit heeft een elektrmagnetisch veld Bedbdem De matras met ndersteund wrden p een gede manier. Enkel zrgen vr een gede matras biedt geen plssing. Slaap nit p de grnd, p die manier kan de matras niet geneg geventileerd wrden. Er zijn verschillende srten bedbdems: - Een net Dit is zeer slecht vr je rug! Drdat het meeste gewicht zich cncentreert in het midden van de matras, gaat die gaan drhangen. Je kan dit vergelijken met een hangmat. In zijlig is de wervelklm niet recht. In ruglig wrden de natuurlijke krmmingen niet gerespecteerd. - Een plank p het net Dit is de vrlper van de lattenbdem. Hierbij is het belangrijk dat er gaten in de plank zijn. Deze zrgen vr de ventilatie van de matras. - Een huten lattenbdem met rubberphanging Een gede lattenbdem is veerkrachtig en geeft tegelijk vldende steun aan de matras. - Een huten lattenbdem met rubberphanging waarbij iedere lat afznderlijk versteld kan wrden. - Er zijn k bedbdems die als het ware samenhren met de matras. Vrbeelden hiervan zijn: Beka, Bxspring, Auping, L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 20/47 SAP 8677

21 8.1.3 Hfdkussen De nek heeft k een adequate ndersteuning ndig. Dit m drzakken te vermijden. Wanneer in zijlig het hfd ndersteund wrdt dr een slecht hfdkussen dat de hals niet mee ndersteunt, zullen de halswervels een krmme lijn vrmen. Er met attentie gedaan wrden p de plaatsing van het hfdkussen: m de nek ptimaal te ntlasten, met het hfdkussen k de hlte in de nek pvullen. Als de nek in een gede psitie ligt, vlgt de rest van de wervelklm mee. Er zijn verschillende srten hfdkussens: - Dns- en verenkussen: deze zijn gemakkelijk vervrmbaar. - Latexhfdkussen: gede ndersteuning, ged warmte-islerend. Deze kussens zijn in verschillende vrmen, hardheden en diktes verkrijgbaar. - Rlkussen: dit is een zachte nekrl, geplaatst tussen het kussen en de kussenslp. Dit srt kussen is nuttig bij mensen bij wie de nekbuiging de symptmen verergert. - Orthpedisch hfdkussen: dit is een vrgevrmd kussen m de nekhlte te ndersteunen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 21/47 SAP 8677

22 8.1.4 De verschillende hudingen in bed a) Buiklig - Het meeste af te raden. - Slechtste huding vr de rug en de nek. - De nek ligt in een te grte draai. - De krmmingen in de lenden (lumbale lrdse) vergrt druk p de facetgewrichten stijgt. - Buikslapers hebben de neiging m in die huding te blijven liggen. - Het slapen met de armen achter het hfd f het hfd rustend p de armen kan aanleiding geven tt pijnlijke schuders f armen. Als men het buikslapen niet kan afleren, kunnen een aantal wijzigingen in de slaaphuding de druk p de nek en rug enigszins verminderen. Om de nekrtatie te verminderen, kunnen we een hfdkussen plaatsen nder de schuder en de brstkas aan de zijde waarnaar het hfd is gedraaid. Op deze manier vermindert de nekrtatie. Een eenvudige manier m de krmming van de lenden af te vlakken, is een kussen plaatsen nder de lage buikstreek en het bekken. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 22/47 SAP 8677

23 Dr het ptrekken van de knie en heup aan de zijde waar het hfd naarte gedraaid is, ntstaat een afvlakking van de lumbale lrdse. Er wrdt k best zijdelings een kussen nder de buik gelegd, z km je in de halve buiklig- f halve zijlighuding. b) Zijlig - Meest aangenmen slaaphuding. - Vrkm een zijlighuding waarbij de wervelklm gedraaid is (vergelijking met een dek die we uitwringen). Dit kmt vaak vr wanneer het bvenliggende been vr het nderliggende been ligt. Geschikte zijlighudingen zijn de vlgende: Om in zijlig te vrkmen dat er een rtatie zu ntstaan, kunnen we een kussen tussen beide benen f een kussen nder het bvenliggende been leggen. We kunnen k kiezen vr een halve-zijlig-buiklig. We kunnen k het nderliggende been ptrekken. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 23/47 SAP 8677

24 c) Ruglig - Vrdeel: gewicht wrdt ver het grtst mgelijk ppervlak verdeeld, waardr de drukken p de tussenwervelschijven zeer klein zijn. - Deze huding biedt de grtste stabiliteit: spieren kunnen zich maximaal ntspannen als we p een aangepast slaapsysteem liggen. We kunnen één f twee kussens nder de kniehlten leggen, waardr de rug meer wrdt afgevlakt Rugvriendelijk uw bed in - Zit aan de brd van uw bed en zrg dat er plaats geneg is m de benen in het bed te leggen. - Op uw zij gaan liggen. Zrg ervr dat uw rug recht blijft. Uw benen meten p hetzelfde mment p het bed liggen als uw rmp in de zijlig. - Draai in blk p de rug Rugvriendelijk uw bed uit Dit det u het best p dezelfde manier als hierbven aangegeven, maar dan in mgekeerde vlgrde. Belangrijk is dat u steeds in blk draait. - Pli beide knieën en hu benen samen. - Draai in blk (schuders en bekken tegelijk) p uw zij. - Strek de benen waarbij beide veten uit het bed wrden gebracht. - Duw u recht dr zich p te duwen aan de ellebg en de hand. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 24/47 SAP 8677

25 8.2 Wandelen De meeste rugpatiënten ndervinden last bij het wandelen en het stappen. Waar met men p letten? - Vermijd hbbelige wegen. - Vermijd te lange afstanden en slenteren. - Schen De manier waarp een persn stapt, is te merken aan de schenzl (vb. schkglf). Kp uw schenen grt geneg; zrg dat ze niet knellen. Draag geen schenen met hge hakken. De maximum hgte zu 3 cm mgen zijn. Hakken zrgen vr een grtere uithlling van de rug en verrzaken een knieflexie, waardr de achterbeenspieren gaan verkrten. Zrg vr een gede steunbasis (evenwicht). Gebruik aangepast scheisel. Vr elke sprt bestaat er tegenwrdig wel een aangepaste schen (vb. lpschenen). - Hu het hfd in het verlengde van de wervelklm. Kijk niet mhg f mlaag, maar kijk recht vr u. - Als je naar achter kijkt, draai hierbij in blk. - Vermijd bruuske bewegingen zals vb. springen. 8.3 Staan Bij het langdurig rechtstaan is het belangrijk m de natuurlijke krmmingen te respecteren. Staan is minder belastend vr de rug dan zitten. Maar k hier meten enkele richtlijnen meegegeven wrden. - Staan is de meest natuurlijke situatie. - De rmp wrdt in evenwicht gehuden dr: Evenwichtig aanspannen van de buikspieren en rugspieren De ligamenten die rnd de wervels aangespannen zijn Een mie rechte huding is aangewezen. Om dit te verkrijgen meten vlgende puntjes uitgeverd wrden: - Hfd in balans, kin lichtjes ingetrkken - Lsse schuders - Buikspieren en bilspieren aanspannen - Je grt maken - Bekken kantelen - Lichte pliing in de knieën - Plaats uw veten p 5 vr 1 L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 25/47 SAP 8677

26 Aandachtspuntjes: - Sta niet p de tenen - Buik niet vruitsteken, vermijd vergewicht - Bewaar de nrmale lendenkrmming Langdurig rechtstaan kan een verhgde lumbale lrdse verrzaken (uithlling van de lage rug). Oplssingen: - Verplaats regelmatig je gewicht van het ene been p het andere. De dit zwel zijwaarts als vrwaarts. Hierdr wrdt vermeden dat telkens dezelfde structuren van de rug belast wrden. - Het is het aangewezen m afwisselend één vet p een bankje f een verhg (20 cm) te plaatsen. - Zrg vr een gede steunbasis, zdat de hele vet cntact heeft met de ndergrnd - Zek eventueel steun als afwisselende huding, vb. tegen een muur. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 26/47 SAP 8677

27 Staande werken Het is belangrijk m aandacht te besteden aan de gede werkhgte. De gede werkhgte kan u bekmen dr uw arm in 90 te huden. Strek uw hand; uw werkvlak met ngeveer 5 à 10 cm lager zijn dan uw hand. Let er k p dat de afstand tussen je lichaam en het werkvlak niet te grt is. Hulpmiddelen 8.4 Zitten We kunnen niet spreken van één ptimale zithuding. Elke huding die lang aangehuden wrdt, verrzaakt uiteindelijk prblemen. Zelfs als we zitten, meten we geregeld van huding kunnen veranderen, zdat telkens andere structuren belast wrden en de verige ndertussen de kans krijgen m te recupereren. Tegelijk meten we wel trachten m hudingen, die erg belastend zijn vr de rug, zveel mgelijk te vermijden. Verkeerde huding p een stel: L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 27/47 SAP 8677

28 He kmt dit nu? - Gaan zitten zrgt ervr dat de hamstrings en bilspieren wrden aangespannen. Daardr wrdt het bekken mee naar achter getrkken. - Zwaartepunt ligt achter de zitknbbels. - Dit achterwaarts kantelen van het bekken gaat dr tt het staartbeen de zitting raakt. Z ntstaan 3 steunpunten: de beide zitbeenderen, het staartbeen (m in evenwicht te kmen) Gevlgen: De wervelklm staat bl (kyfse) en de tussenwervelschijven wrden extra belast. - A = rechtstaan - B = verkeerde zithuding - C = gede zithuding Een gede zithuding Een gede, ergnmische manier van zitten steunt p 2 belangrijke principes: - Bewaren van de natuurlijke krmmingen - Veranderen van huding - Gebruik de stel vlledig. - Heupen en knieën: het is beter m een hek te hebben die grter is dan Benen lichtjes uit elkaar. - Gebruik de rugleuning. - Nrmale krmming behuden, geen hlle rug vrmen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 28/47 SAP 8677

29 Een gede zithuding in de zetel - Zitting 5 geïnclineerd naar achter. - Gede lumbaalsteun. - Leuningen p armhgte. - Knieën en heupen in een hek van Zitting niet langer dan de lengte van de bvenbenen. - Kin ged achteruit. De stel We meten een situatie creëren waarbij het heiligbeen een verticale psitie krijgt. Dit leidt tt een nrmale krmming van de wervelklm een daardr k tt een nrmale krmming ter hgte van de nek. De rugleuning Indien we lange tijd meten zitten is een lendensteun sterk aan te bevelen. Deze kan het werk van de rugspieren vernemen en de nrmale krmming ndersteunen. De lendensteun is het best in de hgte verstelbaar mdat de hgte waarp steun geleverd met wrden individueel sterk varieert. Een hulpmiddel dat de lage rug extra gaat ndersteunen is de lendensteun. De armleuningen Armsteunen zijn zeker aangewezen als we langdurig meten zitten. Hierdr wrdt het gewicht van de armen pgevangen en wrden de schuders en de nek minder belast. Ze mgen echter niet te grt zijn. We meten immers tt tegen de tafel kunnen aanschuiven. De zitdiepte De zitdiepte van de stel met grt geneg zijn m een vlledige ndersteuning te bieden. Tussen de vrste rand van het zitvlak en de kniehlte met wel ng een hand tussen kunnen, m te vrkmen dat zenuwen f bledvaten afgekneld wrden. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 29/47 SAP 8677

30 Ng enkele krte tips p een rijtje: - Ga ged achteraan p je stel zitten. - Hu je rug recht, dit wil zeggen in een nrmale fysilgische huding. - Zrg vr een gede ndersteuning van de lage rug. - Hu je knieën min f meer in een rechte hek. - Bij vrkeur het zitvlak ngeveer 10 naar vr hellen. - Vermijd draaibewegingen in de nderrug, draai je lichaam in blk. - Prbeer af en te een actieve zithuding (weg van de rugleuning) znder je huding te verwaarlzen. - Zrg ervr dat je bledcirculatie niet wrdt gehinderd, beweeg regelmatig veten en benen (de benen niet kruisen). - Geef je veten een gede basis m p te steunen. - Sta af en te p (minstens m het halfuur) en lp even rnd. Alternatieve zithudingen Zitbal Zweedse kniezitstel L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 30/47 SAP 8677

31 8.5 Beeldschermwerk De ideale werkhuding Met een klassieke cmputer - Hgte van de zitting: als de veten p de grnd steunen met de hek tussen bvenbeen en rmp 100 zijn. - Diepte van de zitting: tussen de vrkant van de zitting en de kniehlte met ruimte ter grtte van ngeveer een vuist zijn. - Hgte van de rugleuning: De rugleuning met in hgte verstelbaar zijn. Ok met de rugleuning kunnen kantelen. Bij langdurig zittend werk is het ndzakelijk dat de rugleuning instelbaar is. Zrg vr vldende steun van de nderrug. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 31/47 SAP 8677

32 - Armsteunen: - Werkblad: De ellebgen zijn tijdens het werken ndersteund. De hgte met zdanig wrden ingesteld dat de schuders ntspannen zijn. Dit is in een hek van 90 f met andere wrden in het verlengde van het werkvlak. De armsteunen meten in breedte verstelbaar zijn. De hgte van het werkvlak met individueel aanpasbaar zijn. Als de hgte van het werkvlak ged is zijn de ellebgen ngeveer in 90. Het werkvlak is dus in het verlengde van de ged afgestelde armleuningen. Indien de hgte niet verstelbaar is, pas dan de hgte van uw stel aan en zrg vr een verstelbaar vetsteuntje. De diepte van het werkblad met minimum 80 cm zijn en de breedte van het werkblad met minimum 120 cm zijn. De afstand tussen je lichaam en het scherm met tussen de 50 cm en de 70 cm zijn. Een vetsteun zrgt vr extra ndersteuning. Op de laptp - Er wrden meer lichamelijke klachten gerapprteerd bij het werken p een laptp. - Hfd kantelt vrwaarts + nek, schuders en bvenrug kantelen mee. Hierdr kmt er een statische belasting p de schuders, nek en rug terecht. Oplssing: laptpsteun, hierdr ga je tt 24 % winst maken in je nek. - De bvenkant van je beeldscherm kmt ngeveer p ghgte. - Een externe muis en tetsenbrd wrden aanbevlen. - Het is afgeraden m langer dan 2 uur per dag te werken aan de laptp. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 32/47 SAP 8677

33 8.6 Heffen en tillen Meerdere factren spelen een rl bij het heffen en het tillen: - Directe factren: Gewicht: he zwaarder de last, he grter de belasting Hgte: last dragen ter hgte van de lenden Afstand: he dichter bij het lichaam, he kleiner de belasting Trsie: zrg ervr dat er geen trsie gemaakt wrdt Frequentie: z weinig mgelijk - Indirecte factren: Persn: spierkracht Omgeving: aanpassen aan het werk Organisatie: aanpassen per deeltaak Berdeling van de situatie - Schat je eigen mgelijkheden in! - Gewicht van het vrwerp. - Vrm van het vrwerp. - Is er vldende ruimte m te heffen? - Plaats als het kan het te tillen vrwerp p aangepaste werkhgte, alvrens het verder te verplaatsen. - Wat is mijn einddel? - Bekijk vraf het af te leggen traject. - Bijvrbeeld: uitladen van bdschappen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 33/47 SAP 8677

34 Hu de last tegen je lichaam Zrg vr vldende evenwicht - Omkader het vrwerp. - Zrg vr een breed steunvlak. Beweeg in knieën en heupen (spaar uw rug) - Gebruik sterkere gewrichten en spieren, p een gede manier. - Hef niet met gestrekte benen. - Ga p één knie zitten (minst sterke knie). - Kantel de ds en plaats hem p je knie. - Sta recht. - Emmer: neem de emmer evenwichtig p (verdeel gewicht ver beide armen), beter 2 halve in plaats van 1 vlle. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 34/47 SAP 8677

35 Vermijd trsies in de rug - Verplaats steeds uw veten. - Zrg ervr dat uw neus tussen uw knieën blijft. - Draai in blk. Hef niet bven schuderhgte Zrg ervr dat je de last niet bven schuderhgte met heffen. Als dit tch het geval is, is het een plssing m je eigen lichaam hger te brengen. Ga p een trapladder f stevig krukje staan. Oprapen van kleine vrwerpen - Dr de knieën buigen met een rechte rug. - Op het steunbeen: dr 1 knie buigen met een rechte rug en het ander been naar achteren brengen, maar steunend p de grnd. - Glfersbeweging: dr 1 knie buigen met een rechte rug en het andere been naar achteren brengen (zwaaien). Zek eventueel k steun met een hand aan een kastje f tafel m je evenwicht niet te verliezen. Duwen f trekken? - Vermijd trekken, het is veel te belastend vr de rug. - Het is beter m te duwen. - Duwen: handen liefst p schuderhgte en duwen met de bvenste ledematen. Indien dit niet mgelijk is, kan je dr de benen buigen. - Indien trekken nvermijdelijk is, dan staan we met het gezicht naar de last. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 35/47 SAP 8677

36 Samenvattend - Neem een stabiele huding aan. - Breng de last z dicht mgelijk tegen je lichaam. - Vergrendel je wervelzuil. - Vermijd het draaien van de rmp (trsie). - Vermijd het tillen en verplaatsen van zware vrwerpen. - Til zware lasten niet alleen. - Maak gebruik van aangepaste hulpmiddelen. - Stel een actieplan p en berdeel de situatie. - Draag aangepaste kledij en scheisel. - Hef vanuit je benen. - Niet heffen vanuit schuderhgte. - Draag geen nndige vrwerpen, werk drdacht! L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 36/47 SAP 8677

37 8.7 Huishuden Bij het uitveren van huishudelijke activiteiten kmt er veel statisch spierwerk aan bd. Dit mdat langdurig werk in dezelfde huding statische belasting van de spieren verrzaakt. Gevlgen hiervan zijn: - De drbleding is niet ptimaal - Verzuring van de spieren - Krampen f pijn De plssing hiervr is p tijd bewegen f een andere huding aannemen. Er zijn enkele algemene principes: - Werk altijd p aangepaste hgte, zdat je steeds met een rechte rug kunt werken. - Prbeer eerst de mgeving aan te passen, indien dit niet lukt, gebruik rugvriendelijke hudingen. - Steun met 1 hand terwijl je éénhandige activiteiten uitvert. Een deel van het gewicht van het lichaam wrdt vergedragen p de arm, z kmt er minder terecht p de rug en kmt er een steunpunt bij. - Bij stilstaand werk plaats je 1 vet p een bankje van ngeveer 10 cm hg Strijken - Zrg vr een gede ntspannen huding. Breng je arm tegen het lichaam met een hek van 90 in de ellebg. 5 à 10 cm nder je hand kmt het strijkijzer. Pas hierbij de hgte van je strijkplank aan. - Plaats 1 vet hger dan de andere, zdat je een kanteling van je bekken krijgt. Wissel hierbij k eens van vet. - De plaats van de wasmand is van belang. Zrg dat je trsies vermijdt in de rug. Het is beter m de wasmand een eindje verder te zetten. - De niet al de strijk na elkaar, maar strijk regelmatig. Spaar niet al de strijk p. Je kan k afwisselen met een andere taak - Zrg dat je dicht geneg bij je strijkplank staat, zdat je niet met vrverbuigen (blling van de rug) Afwassen - Afwasbak: bij een rechte huding met je p een ntspannen manier aan de bdem kunnen. - Handen werken nder het werkvlak. - Als de afwasbak te laag is (wat meestal vrkmt), was dan af in een plastieken km die je p een verhg plaatst (bijvrbeeld p het werkblad f afdruiprek). - Zet eventueel uw vet p de skkel (pen de kastdeur). - Bij het afwassen van de kkplaat neem je steun met 1 hand, het vrste been geplid tegen het aanrecht en het achterste been gestrekt. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 37/47 SAP 8677

38 8.7.3 Kken - Zrg pnieuw vr een gede werkhgte. - Gebruik de lengte en de spierkracht van uw armen Ga niet nndig vrver buigen. - Zet altijd de zwaarste ptten en pannen waarin u lang met reren vraan. - Plaats keukengerei die u veel gebruikt p een gede en bereikbare hgte (ghgte). - Stand van de ellebg is bij het reren 120 en bij het stevig reren en mixen 90. Keukenkasten - Bij vrwerpen die bven schuderhgte staan kunt u best een trapladdertje gebruiken. - Let k p een makkelijke en rdelijke inrichting van de kasten. - Bij lager geplaatste kasten buig je het best dr de knieën f gebruik je de glfersbeweging waarbij je steun neemt p het aanrecht. Dit kan je k tepassen bij de ven, lage kasten, vaatwas en wasmachine Vegen, dweilen en trekken - Het schnmaken van de vler is dikwijls de rzaak van rugkwalen. - Zrg vr vldende lange stelen (tt schuderhgte). - Veeg, dweil, in het verlengde van je lichaam. - Leg je ene hand p de punt van de steel en blijf de lijn recht vr je behuden. - Vermijd trsies. Draai bij het schnmaken steeds in blk. - Je kan eventueel gebruik maken van regelbare stelen. - Om je zeemvel uit te wringen, ga je best hurken f zet je de emmer p een verhg. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 38/47 SAP 8677

39 Enkele handige hulpmiddelen: Stfzuigen - De steel met bij rechtpstaande huding tt schuderhgte kmen. - Hu één hand aan de stang van de stfzuiger en de andere hand achter de rug m de slang vast te huden. Dit kan dienen als hulp rnd je middel. - Hu de rug recht en beweeg enkel de arm met de buis en het zuigstuk. - Verminder de zuigkracht van de stfzuiger met het luchtklepje, zdat het minder belastend is. (Bij het reinigen van tapijten is een sterke zuigkracht ndig, waardr dit meilijker gaat) - Hurk neer wanneer u ergens nder met stfzuigen. U kunt k p uw knieën gaan zitten. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 39/47 SAP 8677

40 8.7.6 Ramen wassen - Ga niet p de tenen gaan staan, werk tt aan schuderhgte. - Maak gebruik van een stel f een ladder. - Ok hier kunt u verlengbare stelen gebruiken m te vermijden dat je bven ghgte gaat werken Aut wassen - Zet de emmer p een stel m de aut te wassen. - Ga dr de benen, hurk indien ndig. - Om het dak van de aut te wassen kunt u gebruik maken van een trapladdertje. - Maak eventueel gebruik van een tuinslang met een aangepaste brstel. 8.8 Zelfzrgactiviteiten Tanden petsen - Plaats 1 been gestrekt naar achter. - Buig dr je vrste knie. - Zrg dat je rug recht is. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 40/47 SAP 8677

41 8.8.2 Schenen, kusen f brek aantrekken - Deze techniek is k tepasbaar m een slip, brek, rk, aan te trekken. - Ok m je schenen te sluiten Veters knpen - = Uitstaptechniek - Je kan dit k den p een trede van de trap. - Let p dat je rug recht blijft! 8.9 Transfer in en uit de aut Gede zithuding - Knieën en ellebgen in 90 bij het induwen van de pedalen. - Plaats de rugleuning p 30 inclinatie. - Neem dicht bij het stuur plaats. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 41/47 SAP 8677

42 8.9.2 Zithulpmiddelen Betterback Transfer - Ga tegen de aut staan tt je de zetel velt tegen je benen (je staat dus met je rug naar de passagierszetel). - Zet je neer. - Draai beide benen tegelijk in de aut. Om uit de aut te kmen wrden de puntjes in mgekeerde vlgrde uitgeverd Sprt Waarm is sprt belangrijk? - Het hudt het lichaam in gede cnditie. - Het lichaam prduceert, bij veel bewegingen, pijnremmende stffen. Z gaan pijnklachten zich minder snel manifesteren. - Beweging is belangrijk vr het vedingsmechanisme van de tussenwervelschijf Srten sprt Turnefeningen - Warming up is zeer belangrijk alvrens te sprten! Z vrkm je stijfheid van spieren. - Pas p vr rugbelastende efeningen (bijvrbeeld: met gestrekte benen vlledig vrverbuigen, met de handen tt aan de tenen reiken bij langzit). - Buikspierefeningen zijn belangrijk vr het natuurlijk crset (samen met de rugspieren). De buikspieren werken als stabilisatr en cntrle vr de rug. Let er wel p dat de buikspierefeningen rugsparend/rugvriendelijk zijn. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 42/47 SAP 8677

43 Zwemmen - Zwemmen is ged vr de rug. - Rugslag geniet de vrkeur. - Duik nit. - Zrg bij het schlslagzwemmen vr een juiste techniek/huding. Als je dit niet det, krijg je hyperextensie ter hgte van de nek en een te grte uithlling van de rug. - Zwem niet in kud water. Fietsen - Fietsen is geznd. - Het is vr elke leeftijd. - Het hudt je lichaam in cnditie. - Is ged bij rugklachten en helpt k m rugklachten te vrkmen. - Versterkt de beenspieren: deze zijn ndzakelijk vr het sparen en het ged functineren van de rug. - De fiets met aangepast zijn aan uw grtte en u met kunnen fietsen met een rechte rug. - Een rechte rug/huding is belangrijk. - De afstand tussen het zadel en het stuur mag niet te grt zijn anders met je teveel vrver buigen. - Gebruik het stuur als steun en strek de rug. - Steun p uw stuur met beide handen. - Waggel niet heen en weer p uw zadel en trek niet aan het stuur, maar gebruik uw beenkracht. - Wie veel fietst, gebruikt best schenen met een nbuigbare zl. - Vermijd slechte, hbbelige wegen (dit geeft schkken in de rug). - Zrg vr een schkabsrberend zadel (vb.: gelzadels). - Wie begint met fietsen met dit geleidelijk aan pbuwen, frceer dus niet. - Als je een nieuwe fiets kpt, prbeer je hem best p vrhand eens uit. Jggen - Gebruik aangepast scheisel (dit absrbeert vr een grt deel de schkken). - Zrg vr een gede ndergrnd (gras, bs). Fitness - Zrg vr gede ndersteuning, gede begeleiding. - Maak geen te grte bewegingen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 43/47 SAP 8677

44 Paardrijden - Dit is een gede sprt als je dit al deed vr de rugklachten begnnen zijn. - Het beste is m in gewne stap f draf paard te rijden. - Z creëer je een cntinue bekkenkanteling. Andere gede sprten - Aqua-gym - Langlaufen - Aangepaste yga-efeningen vr de rug - Wandelen Sprten die je best vermijdt - Tennis en squash Hierdr krijg je veel trsiebewegingen Beter m te tennissen p gras dan p een andere ndergrnd Let p bij het pslaan en het smashen - Turnen znder begeleiding - Skiën Een gede techniek is vereist Zrg dat je sepel p de ski s staat - Windsurfen - Alle balsprten p cmpetitief niveau Er is een steeds terugkerende harde nderlaag Vele trsiebewegingen - Paardrijden Als je dit vraf niet deed en dus de techniek niet kent Pas p! - Dr slechts af en te te gaan sprten, de je je lichaam meer kwaad dan ged. - Frceer niet, maar buw stelselmatig p. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 44/47 SAP 8677

45 8.11 Tuinwerk Algemeen - Werk steeds in één lijn met de beweging van uw lichaam. - Oefen geen reikbewegingen uit (bijvrbeeld plukken van fruit f de haag scheren). - Wijzig bij het werken geregeld van huding en hu uw armen niet te lang gestrekt. - Na veel werk waarbij de rug een blling vrmt, breng je best de rug in de tegenvergestelde richting. Ondersteun hierbij de lage rug en buig de rug naar achteren. Gras maaien - Zrg dat de handgreep hg geneg staat en duw de grasmaaier vruit met een rechte rug. - Laat alle kracht vanuit je knieën en heupen kmen. - Als je een mtrmaaier gebruikt, zrg dat de beweging niet vanuit je rug kmt maar vanuit je heupen en knieën. - Trek de grasmaaier nit vruit! - Je kan k pteren vr een zelftrekkende grasmachine. Spitten - Prbeer spitten z veel mgelijk te vermijden. Hierbij ntstaan er vaak trsies, draaibewegingen die te belastend zijn vr de rug. - Blijf bij het insteken van de spade z rechtp mgelijk. Op deze manier gebruik je je vlledig lichaamsgewicht. - Plaats daarna één hand z laag mgelijk p de steel en buig tegelijkertijd dr je knieën. - Strek daarna gelijktijdig knieën en heupen en schep de aarde vr je p de grnd. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 45/47 SAP 8677

46 Onkruid wieden - huding: Op de twee knieën, maar met één knie p de grnd is beter. Zit niet de hele tijd p eenzelfde knie, maar wissel regelmatig af. Steun hierbij met de vrije ellebg p de knie. Op de hurken. Op de knieën en steunend met het achterwerk p de hielen. Blemen planten - Huding: idem als bij nkruid wieden. - Indien je planten verpt, is het belangrijk m zveel mgelijk p tafelhgte te werken (werk dus niet met een gebgen rug). Hutblkken stapelen Zie basisprincipes heffen en tillen. Zaaien f bemesten vanuit de hand - Vermijd vral draaibewegingen. - Gebruik indien mgelijk een striwagentje. - Buig dr de knieën in plaats van vrver te buigen. Rijden met een kruiwagen - Ga tussen de handvaten gaan staan. - Span je buikspieren aan. Planten water geven - Verleng je ledematen; reik niet m aan de achterste blemen te kunnen. - Maak gebruik van een gieter f een tuinslang. Tuinafval Zie basisprincipes heffen en tillen. L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 46/47 SAP 8677

47 9 Besluit Met deze brchure wil het erg-team de aandacht vestigen p rugvriendelijk handelen binnen verschillende situaties. Rugvriendelijk handelen is belangrijk m de belasting al dan niet bewust te cntrleren. Dit kan grtendeels dr stil te staan bij uw huding en bewegingen. Vergeet nit m met je rug vrzichtig m te springen. Indien u ng met prangende vragen zit, stel ze gerust! Wij wensen u een spedig herstel! Het erg-team L:\departement patiëntenzrg\erg - lg\brchure rugschl - SAP 8677.dc versie d.d pag. 47/47 SAP 8677