Verantwoord Beleggen APG

Transcriptie

1 Verantwoord Beleggen APG Jaarverslag

2

3 Voorwoord Ervoor zorgen dat 4,5 miljoen Nederlanders een goed pensioen ontvangen. Dat is de opdracht die wij uitvoeren voor onze opdrachtgevers. De premies die deelnemers en hun werkgevers maandelijks opzijzetten, beleggen we zo goed mogelijk. Daarbij kijken we verder dan de laatste winstcijfers. In onze beleggingsbeslissingen laten we duurzaamheid en goed bestuur expliciet meewegen. Afgelopen jaar hebben we weer forse stappen gezet bij het invoeren van deze aanpak in alle beleggingsklassen, waaronder zelfs onze kwantitatieve aandelenportefeuille. Verder gebruikt APG, als een van de grootste pensioenbeheerders ter wereld, zijn omvang om andere bedrijven aan te sporen duurzamer te opereren met meer aandacht voor hun medewerkers, hun omgeving en een bestuur dat ook luistert naar de minderheidsaandeelhouders. Hierover gaan we in gesprek met de bedrijven waarin we namens onze opdrachtgevers beleggen. Tevens stellen we voorwaarden aan onze partners, zoals externe vermogensbeheerders. Op die manier willen we ook bijdragen aan een noodzakelijke cultuurverandering in de financiële sector. Hoe we dat in 2013 gedaan hebben, leest u in dit verslag. Angelien Kemna Chief Investment Officer en lid RvB 1

4 Overzicht Investeringen met hoge duurzaamheidswaarde Obligaties (6%) Inflatiegecorrigeerde leningen (6%) Aandelen (37%) Hedgefondsen (2%) Grondstoffen (2%) Private Equity (5%) Vastgoed (31%) Infrastructuur (11%) Aantal gesprekken met bedrijven naar onderwerp Milieu Sociaal beleid Goed bestuur Overzicht stemgedrag 2013 VOOR TEGEN ONTHOUDEN / NIET GESTEMD 5% 6% 1% 1% 6% 51% 10% 13% 15% 44% 84% 86% 56% 79% 43% Voorstel beloning Verkiezing bestuurder Benoeming auditor Voorstel aandeelhouders Totaal Percentage beleggingen gescreend op uitgangspunten VN verantwoord ondernemen 100 Beursgenoteerde bedrijven onderzocht op samenhang tussen ondernemingsbestuur en rendement Percentage beloningsvoorstellen waar APG tegen stemde Beloningsvoorstellen 201 x 203 pixels 51 Vermogensbeheerders die gescreend zijn op aandacht voor ESG Vermogensbeheerders 201 x 203 pixels 33 Percentage waarmee energiegebruik vastgoedbeleggingen afnam Afname energieverbruik 201 x 203 pixels 4,9 Ondernemingen waarmee contact was over ESG Ondernemingen / ESG 201 x 203 pixels 196 Beleggingen 201 x 203 pixels 15,5 miljard Beleggingen met hoge duurzaamheidswaarde Aandeelhoudersvergaderingen waar APG vertegenwoordigd was Aandeelhoudervergaderingen 201 x 203 pixels 4.500

5 1 Uitgangspunten Verantwoord beleggen De pensioenpremies die APG voor zijn klanten beheert, worden zodanig belegd dat ze een zo goed mogelijk rendement opleveren tegen een aanvaardbaar risico. Verantwoord beleggen draagt eraan bij dat deelnemers nu en in de toekomst een goed pensioen kunnen krijgen. 1.1 esg-factoren Om goed te kunnen beleggen, wil APG de kansen en risico s van zijn beleggingen zo duidelijk mogelijk in beeld hebben. Bij de beleggingsbeslissingen gaat het niet alleen af op financiële prestaties en bedrijfsprocessen, maar kijkt het ook of bedrijven beschikken over een goed milieu- en sociaalbeleid en of zij goed bestuurd worden. Dit zijn de zogenoemde ESG-factoren: environment, social en governance. APG wil weten wat de risico s en de kansen zijn van zijn beleggingen op deze terreinen en laat dit meewegen bij de beleggingsbeslissingen. 1.2 geïntegreerd in het beleggingsproces APG belegt het pensioenvermogen van zijn klanten in verschillende beleggingsproducten zoals aandelen, obligaties, vastgoed, infrastructuur, private equity, hedgefondsen en grondstoffen. In overleg met de klant worden de vermogens verdeeld over verschillende portefeuilles die allemaal een eigen beleggingsstrategie kennen. Verantwoord beleggen is onderdeel van elke strategie maar wordt op maat uitgevoerd. De invloed van milieu, sociale factoren en goed bestuur wordt als onderdeel van de beleggingsprocessen continu geanalyseerd en beoordeeld omdat ze de financiële prestaties van de beleggingen op de lange termijn kunnen beïnvloeden, zowel negatief als positief. 1.3 Heldere verwachtingen Voor al zijn beleggingen heeft APG heldere verwachtingen geformuleerd, in aansluiting op nationale en internationale regelgeving. In de eerste plaats zijn dat de Nederlandse wetten en de internationale verdragen die Nederland geratificeerd heeft. Verder moeten de bedrijven waarin belegd wordt, handelen in lijn met de richtlijnen voor verantwoord ondernemen van de Verenigde Naties (Global Compact). Hierbij gaat het om de fundamentele mensen- rechten, arbeidsrechten, milieumaatregelen en het tegengaan van corruptie. Belangrijk zijn ook de richtlijnen voor multinationale ondernemingen en de principes voor goed ondernemingsbestuur van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en de bestuursrichtlijnen van het Internationale Corporate Governance Netwerk, een samenwerkingsverband van marktpartijen dat goed ondernemingsbestuur bevordert. APG heeft verschillende instrumenten en procedures ontwikkeld om te kunnen beoordelen of bedrijven hieraan voldoen. Zo niet, dan kan dat het begin zijn van een intensief dialoogtraject dat in het uiterste geval kan leiden tot uitsluiting. Dat gebeurt wanneer een bedrijf in strijd handelt met de Global Compact-afspraken, er niet in slaagt zijn gedrag te verbeteren, en er ook geen zicht is op verbetering in de toekomst. Uitsluiting betekent dat APG niet langer in een bedrijf belegt. Dit is een laatste stap die bij hoge uitzondering gezet wordt, al was het maar omdat op een verkochte onderneming geen invloed meer uitgeoefend kan worden. 1.4 Een betrokken belegger Als betrokken belegger onderhoudt APG intensief contact met de bedrijven en fondsen waarin het belegt. Op die manier is het niet alleen op de hoogte van de risico s en kansen, maar kan het indien nodig de bedrijven ook bevragen over de uitvoering van hun strategie. Dit geldt zowel voor de beursgenoteerde ondernemingen, als voor de externe fondsen die de niet-beursgenoteerde beleggingen beheren. Alhoewel APG s rol in beide categorieën niet helemaal dezelfde is, toont het zich overal een actieve en betrokken speler die niet alleen heldere verwachtingen formuleert over de wijze waarop de pensioenvermogens belegd worden, maar ook zijn invloed aanwendt om andere marktpartijen tot verantwoord beleggen aan te sporen. 1.5 OESO-contactpunt erkent inzet APG Eind 2012 dienden verschillende maatschappelijke organisatie een klacht in tegen APG bij het Nationaal Contactpunt, een onafhankelijk orgaan dat erop moet toezien dat Nederlandse bedrijven zich aan de OESO- 3 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

6 richtlijnen houden. Daarbij ging het over de vraag hoe ver de verantwoordelijkheid als verantwoord belegger strekt voor pensioenfondsen en pensioenuitvoerders. De klagende partijen, waaronder ontwikkelingsorganisatie Both Ends en de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO), stelden dat APG actiever moest optreden bij staalbedrijf POSCO. Deze Zuid-Koreaanse onderneming, waarvan APG een klein percentage van de aandelen bezit, investeert in het oosten van India miljarden in een fabriek, mijnen, spoorlijnen en een haven. Voor dit megaproject moeten volgens sommige organisaties ter plekke zo n mensen verhuizen. Bij protesten kwamen drie mensen om het leven. Het Nederlandse OESO-contactpunt oordeelde in september 2013 dat APG voldoende zijn verantwoordelijkheid had genomen door POSCO aan te spreken op zijn bedrijfspraktijk en duurzaamheidsbeleid. Ook had APG in India de activiteiten van POSCO bezocht en gesprekken gevoerd met de lokale autoriteiten en de politie en daarin naar voren gebracht dat het schenden van mensenrechten niet toelaatbaar is. POSCO heeft laten weten dat het wil meewerken aan een onderzoek ter plekke door een onafhankelijke instantie, zoals voorgesteld door APG en de maatschappelijke organisaties die met hun klacht naar het Nationaal Contactpunt waren gestapt. APG zal de ontwikkelingen in de gaten houden en de dialoog met de onderneming, die al sinds 2009 gaande is, voorzetten. 1.6 Milieu-voetafdruk van beleggingen Klimaatverandering is een belangrijk onderwerp voor een langetermijnbelegger als APG omdat het een enorme invloed kan hebben op de waarde van de beleggingen, zowel direct als indirect. In 2013 heeft APG een uitgebreide analyse gemaakt van de CO2-voetafdruk van de bedrijven in de aandelenportefeuille. Voor elk bedrijf is (op basis van cijfers over 2011) bekeken hoe hoog de uitstoot is, waarna berekend is welk deel daarvan voor rekening van APG komt gezien het percentage van de aandelen dat APG in bezit heeft. Van de totale uitstoot van 35 miljoen ton CO2 is ongeveer 90 procent afkomstig van nutsbedrijven, fabrieken en elektriciteitscentrales die samen zo n dertig procent van de aandelenportefeuille uitmaken. Dat de absolute uitstoot van de beleggingen in de afgelopen jaren toegenomen is, komt vooral doordat de omvang van de beleggingen gegroeid is. De uitstoot per euro belegd vermogen is de afgelopen vier jaar gedaald. Een direct verband tussen de CO2-uitstoot van een bedrijf en zijn financiële prestaties is niet ontdekt. Dit was ook niet verwacht gezien de lage prijs die momenteel voor uitstootrechten betaald moet worden. Mocht de prijs stijgen, dan kan dat wel ten koste gaan van de bedrijven met een hogere uitstoot. CO2-emissie blijft dan ook een factor om in de gaten te houden om de risico s van de beleggingen te beheersen. Het energieverbruik van de beleggingen in vastgoed is in 2013 met bijna 5 procent afgenomen, althans van dat deel dat meedoet aan de Global Real Estate Sustainablity Benchmark (GRESB). Zo n twee derde van APG s vastgoedportefeuille (198 beleggingen) rapporteert inmiddels aan deze duurzaamheidsvergelijker die mede door APG is opgericht. Hierdoor heeft APG inzicht in meer dan 50 duurzaamheidsindicatoren van zijn vastgoedbeleggingen waaronder het totale energieen waterverbruik, de CO2-uitstoot en de afvalstromen. Energie-, water- en CO2-reductie van deze beleggingen zijn zowel op geaggregeerd niveau als per manager te volgen. Gemiddeld zitten APG s beursgenoteerde vastgoedbeleggingen die langer dan drie jaar worden aangehouden, op het niveau van de zogenoemde Green Stars, de hoogste categorie in de GRESB-benchmark. Daarmee ligt het APG-gemiddelde beduidend hoger dan de gemiddelde prestatie van alle 119 beursgenoteerde vastgoedondernemingen die in 2013 aan GRESB rapporteerden en die op het niveau van de Green Talk zitten. Op een na slaagden alle Green Stars van APG erin om hun energieconsumptie te reduceren. Het gemiddelde van APG s beursgenoteerde vastgoedportefeuille (selection average)scoort binnen GRESB beter dan het gemiddelde van vergelijkbare vastgoedbeleggingen, bestaande uit 119 beursgenoteerde vastgoedondernemingen 4 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

7 (benchmark average). Het assenstelsel waarop GRESB de beleggingen positioneert, is gebaseerd op een groot aantal metingen die samen antwoord geven op twee hoofdvragen: in hoeverre is er sprake van een duurzaamheidsbeleid en in welke mate wordt dat in de praktijk gebracht? De zogenoemde Green Starters scoren op beide vragen laag, de Green Stars hoog. 1.7 Passend personeelsbeleid Als bedrijven hun personeelsbeleid op een goede manier inrichten, lijkt dat een positief effect te hebben op hun succes op de lange termijn. Die conclusie kwam naar voren uit een uitgebreid onderzoek dat een specialist van het S&G-team dit jaar samen met een portefeuillemanager uitvoerde. Zij spraken hiervoor zo n twintig grote Europese bedrijven uit de consumentensector en maakten gebruik van wetenschappelijk onderzoek. De wijze waarop een bedrijf zijn personeelsbeleid heeft vormgegeven en zijn medewerkers aanstuurt, geeft een goede indicatie voor het mogelijke succes van een onderneming om haar lange termijndoelen te bereiken. Vandaar dat APG bij de analyses van bedrijven vaker ook vragen op dit terrein meeneemt. Beschikt het huidige personeelsbestand over de capaciteiten die nodig zijn om de lange termijnstrategie succesvol te kunnen uitvoeren? Hoe zorgt een bedrijf ervoor dat het zijn talentvolle medewerkers behoudt en verder ontwikkelt? Hoeveel investeert het in trainingen? Wat is de betrokkenheid van medewerkers bij een onderneming, hoe staat het met hun gezondheid, hoe hoog is het verloop? Hoe zijn de arbeidsverhoudingen? Aan het eind van 2014 zal APG evalueren in hoeverre deze informatie de portefeuillemanagers heeft geholpen bij het maken van betere analyses. 1.8 Het S&G-team APG heeft een Sustainability and Governance Team van negen specialisten op het terrein van duurzaamheid en ondernemingsbestuur, dat verantwoordelijk is voor de advisering over het verantwoord beleggingsbeleid en de beleggingsteams ondersteunt bij de implementatie daarvan in alle beleggingscategorieën. Claudia Kruse is managing director. Ze leidt het S&G team om ervoor te zorgen dat de uitvoering van het beleid verantwoord beleggen plaatsvindt in alle beleggingscategorieën en is betrokken bij verschillende engagements op bestuursniveau. Voordat ze in 2009 bij APG in dienst trad, werkte ze in Londen waar ze zich zowel aan de kant van de zakenbanken als van de institutionele beleggers bezighield met verantwoord beleggen. Claudia is bestuurslid van Eumedion, de Nederlandse vereniging van institutionele beleggers en voorzitter van de commissie van het International Corporate Governance Network dat meer aandacht probeert te krijgen voor geïntegreerde verslaggeving. Mirte Bronsdijk is corporate governance specialist en werkt sinds 2009 bij APG. Ze richt zich vooral op de besluitvorming in en om aandeelhoudersvergaderingen, heeft het stembeleid verder ontwikkeld en is betrokken bij dialoog- en engagementactiviteiten met ondernemingen over corporate governance wereldwijd. Mirte neemt deel aan consultaties waarin zij de APG-visie uitdraagt over Nederlandse en Europese beleidsvorming rond corporate governance. Terhi Halme werkt als senior duurzaamheidsspecialist bij APG sinds oktober Zij is verantwoordelijk voor het verder integreren van ESG-factoren in de kwantitatieve beleggingsstrategieën waarbij in 2013 belangrijke stappen zijn gezet. Terhi werkt ruim tien jaar in de beleggerswereld. Voordat ze bij APG in dienst trad, was ze adviseur verantwoord beleggen bij pensioenuitvoerder PGGM en daarvoor co-hoofd van de afdeling aandelenonderzoek van Financiële Diensten Amsterdam, een adviesbureau voor professionele beleggers. Marta Jankovic is senior duurzaamheids- en governancespecialist bij APG sinds Ze is verantwoordelijk voor de integratie van ESG in de alternatieve beleggingen zoals de hedgefondsen, private equity en grondstoffen. Voordat ze bij APG kwam, werkte Marta ruim tien jaar in de wereld van de investeringsfondsen, onder meer als juridisch adviseur voor SVG Advisors in Londen. Martha is medevoorzitter van het rondetafeloverleg over verantwoord investeren van de Europese vereniging van durfkapitalisten (EVCA). 5 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

8 YK Park is als senior duurzaamheidspecialist verantwoordelijk voor de integratie van ESG-factoren in APG s Aziatische beleggingen, in alle beleggingscategorieën. Vanuit het kantoor in Hong Kong leidt ze de dialoog met Aziatische bedrijven. Ze vertegenwoordigt APG in de Asian Corporate Governance Organisation. YK heeft ruim tien jaar ervaring als beleggingsanalist voor internationale investeringsbanken in Zuid-Korea en werkte voor de Association for Sustainable & Responsible Investment in Asia. Anna Pot is als senior duurzaamheidsspecialist verantwoordelijk voor het uitsluitingenbeleid en de engagementactiviteiten rondom sociale thema s. Met beursgenoteerde en private bedrijven spreekt zij regelmatig over mensenrechten, het belang van effectieve stakeholderrelaties en goede arbeidsomstandigheden. Voor Anna in 2008 in dienst trad bij APG, was ze manager van een duurzaam beleggingsfonds bij ING en programmamanager bedrijven en mensenrechten bij Amnesty International. David Shammai werkt sinds medio 2013 als senior corporate governance specialist bij APG. Hij houdt zich bezig met engagementactiviteiten rondom ondernemingsbestuur. David vertegenwoordigt APG in samenwerkings- verbanden zoals de verenigingen van institutionele beleggers in de Verenigde Staten (CII) en in Rusland (IPA). Voordat hij bij APG in dienst trad, werkte David onder meer als consultant voor Hewitt en KPMG in Londen waar hij gespecialiseerd was in beloningsbeleid voor bestuurders. Erik-Jan Stork werkt sinds 2008 als senior duurzaamheidspecialist bij APG. Hij is verantwoordelijk voor de integratie van milieu- en sociale factoren in het beleggingsproces voor beursgenoteerde aandelen en bedrijfsobligaties. Als klimaatspecialist zit hij in het bestuur van de Institutional Investor Group on Climate Change en gaat actief de dialoog aan met beleidsmakers over klimaatbeleid. Eerder was hij werkzaam bij KPMG en Shell. Sander Paul van Tongeren werkt sinds 2009 als senior duurzaamheidspecialist bij APG en is verantwoordelijk voor alle duurzaamheidskwesties binnen de beleggingscategorie vastgoed en infrastructuur. Hij is de drijvende kracht achter de ontwikkeling van de duurzaamheidsvergelijker voor vastgoedbeleggingen: de Global Real Estate Sustainability Benchmark. Eerder was hij werkzaam bij Diageo, Corporate Express en ING, onder andere als manager van vastgoedfondsen. 6 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

9 2 De beleggingscategorieen 2.1 Integratie in het beleggingsproces APG heeft verschillende instrumenten ontwikkeld waarmee portfoliomanagers de duurzaamheidsinformatie van de beleggingen effectief in kaart kunnen brengen. Die informatie is van belang bij zowel het besluit om al dan niet in een bedrijf te beleggen (en hoeveel), als in de gehele periode waarin een bedrijf in een van de portefeuilles zit. ESG-factoren spelen daardoor een belangrijke rol bij de dagelijkse beleggingsbeslissingen. Sommige instrumenten zijn helemaal toegesneden op de specifieke behoefte van een bepaalde portefeuille, andere zijn in alle beleggingscategorieën toepasbaar. De landenrisicometer, die gemaakt is in samenwerking met onderzoeksbureau Sustainalytics, geeft alle portefeuillemanagers (en het team dat de beleggingsstrategie ontwikkelt), zicht op de risico s van landen waar het gaat om duurzaamheid en goed bestuur. Het uitsluitingsbeleid geldt ook voor de gehele portefeuille. Van alle beleggingen verwacht APG dat ze handelen in lijn met de afspraken die in VN-verband gemaakt zijn over hoe bedrijven moeten omgaan met mensenrechten, arbeidsrechten, corruptie en milieu. Ook via de vormgeving van de beleggingsprocessen zorgt APG ervoor dat binnen de verschillende portefeuilles aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed bestuur gegarandeerd is. Als onderdeel van de zogenoemde CIP-procedure worden voorstellen voor nieuwe beleggingen in niet-beursgenoteerde ondernemingen en nieuwe mandaten voor externe managers beoordeeld door het S&G-team. De voorstellen die in het Committee on Investment Proposals (CIP) besproken worden, worden vooraf gescreend op ESG-factoren die gevolgen kunnen hebben voor de waarde van de belegging of schadelijk kunnen uitpakken voor de reputatie van APG of een van zijn klanten. Het S&G-team kan niet alleen positief of negatief adviseren maar formuleert ook voorwaarden die opgenomen worden in de overeenkomsten die de basis vormen van de nieuwe investeringen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om rapportageverplichtingen en aanvullende duurzaamheidseisen. 2.2 Twee nieuwe modellen APG heeft in 2013 twee nieuwe modellen aan het instrumentarium kunnen toevoegen: het Risicowaarderingsmodel duurzaamheid en goed bestuur en het Quant-model voor ESG. Risicowaarderingsmodel duurzaamheid en goed bestuur Binnen de aandelenportefeuille met zo n 400 Europese bedrijven (Europese Fundamentele strategieën) heeft APG in 2013 een nieuwe manier ontwikkeld om beter in te schatten in hoeverre de waarde van een belegging reageert als gevolg van problemen op een van de ESG-terreinen (milieu, sociaal beleid en goed bestuur). Daarbij wordt gekeken naar de risico s die bedrijven lopen, de kans dat die risico s optreden en de gevolgen ervan voor de waarde van de aandelen. Bij oliebedrijven gaat het bijvoorbeeld om de vragen hoe waarschijnlijk het is dat er een milieuramp optreedt en wat de gevolgen daarvan kunnen zijn voor de ondernemingswaarde, gebaseerd op ervaringen met rampen in het verleden. Duurzaamheidsrisico s en financiële risico s zijn op deze manier geïntegreerd in één analyse. Op basis van de uitkomst vergroot of verkleint APG de aan het bedrijf toegekende waarde. Omdat dit model een diepgaande kennis van bedrijven en een gedegen analyse vereist, wordt het alleen bij de grotere beleggingen gebruikt en bij beleggingen waarvan op voorhand het duurzaamheidsrisico hoog wordt ingeschat. Het ESG-model voor Quant Het totale aandelenbezit is verdeeld over verschillende beleggingsportefeuilles waarvan er één, met zo n bedrijven, beheerd wordt met behulp van econometrische modellen (de kwantitatieve aandelenstrategieën). Het team dat hiervoor verantwoordelijk is, heeft een belangrijke stap gezet in de ontwikkeling van het zogenoemde ESG-model voor Quant dat het mogelijk moet maken om elementen van duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur een explicietere rol te laten spelen in het beleggingsproces. Het quant-team dat voor het beheer van deze portefeuille verantwoordelijk is, heeft in 2013 samen met het S&Gteam onderzocht hoe de manier waarop een onderneming 7 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

10 bestuurd wordt, samenhangt met het lange-termijnrendement. Voor ruim bedrijven is in kaart gebracht hoe ze scoren op zo n 200 verschillende criteria van goed ondernemingsbestuur (variërend van beleid om kinderarbeid te voorkomen tot anti-corruptiemaatregelen) en hoe deze scores samenhangen met de beurskoersen van de afgelopen zeven jaar. Belangrijkste conclusie: het rendement op de lange termijn hangt niet samen met wat een bedrijf zegt over zijn bestuur maar wel met hoe het zijn bestuur daadwerkelijk heeft ingericht. Verder toont het goed presteren op sommige van deze 200 onderdelen een duidelijke positieve samenhang met het aandelenrendement op de lange termijn, terwijl bij andere onderdelen die samenhang volstrekt ontbreekt. Met de uitkomsten van dit onderzoek is de basis gelegd voor het zogenoemde ESG-Quantmodel dat het mogelijk moet maken om elementen van duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur (ESG) expliciet aandacht te geven in de beleggingsbeslissingen. In een van de strategieën die het team beheert, is dat al gebeurd. ESG-factoren die samenhangen met een positief langetermijnrendement leveren een wezenlijke bijdrage aan het bepalen van de rendementsverwachting van individuele aandelen en beïnvloeden hiermee direct de aan- en verkoopbeslissingen. Het team achter de kwantitatieve aandelenstrategieën onderzoekt nu samen met het S&G-team hoe ook milieu- en sociale factoren een grotere plek kunnen krijgen in dit ESG-model voor Quant. Hoe APG de duurzaamheidsprestaties kent van zijn beleggingen staat hieronder aangegeven per beleggingscategorie. 2.3 Aandelen in eigen beheer Alle portefeuillemanagers hebben toegang tot het in eigen huis ontwikkelde ESG Dashboard dat in een oogopslag laat zien hoe een bedrijf scoort op milieu- en sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. In het dashboard staan verder het stemgedrag van APG bij het bedrijf, de correspondentie die ermee gevoerd is en de gesprekken die hebben plaatsgevonden. Ook staan er analyses in van drie onafhankelijke onderzoeksbureaus. Het ESG bedrijfsrisico s vergelijkingsprofiel dat APG heeft ontwikkeld met dataleverancier Bloomberg, geeft portefeuillemanagers inzicht in trendmatige ontwikkelingen zoals het energiegebruik in opeenvolgende jaren, CO2-uitstoot en het aantal dodelijke ongelukken. Via dit model dat in 2013 geïmplementeerd werd, kunnen de prestaties van een bedrijf vergeleken worden met die van sector- en branchegenoten. Het in 2013 geïntroduceerde Risicowaarderingsmodel duurzaamheid en goed bestuur geeft zicht op de mate waarin de waarde van een belegging wordt beïnvloed als gevolg van risico s en kansen op een van de ESG-terreinen. Het ESG-model voor Quant, waarvoor APG in 2013 de basis heeft gelegd, maakt het eenvoudiger om ESG-factoren een rol te laten spelen bij beleggingsbeslissingen in de omvangrijke portefeuille die vooral beheerd wordt met behulp van kwantitatieve modellen. 2.4 Aandelen externe managers Zo n 20 procent van de beleggingen in aandelen wordt beheerd door ruim 30, vooral grotere, vermogensbeheerders: de externe managers. Voordat een nieuw samenwerkingsverband met een externe manager wordt aangegaan, maakt APG uitgebreide analyses. Afspraken over onder meer het uitsluitings- en stembeleid worden vastgelegd. Vervolgens is er tijdens de hele samenwerkingsperiode intensief contact met hen over hoe zij inhoud geven aan verantwoord beleggen. In 2013 is uitgebreid onderzocht waar deze externe managers staan als het gaat om verantwoord beleggen. Op zeven verschillende terreinen is gekeken wat hun beleid is en wat ze doen in de praktijk, waarna ze op elk van die terreinen zijn gepositioneerd in een overzicht met vijf stadia van ontwikkeling (zie figuur). Op deze manier heeft APG een goed overzicht gekregen van hoe ver de managers zijn met bijvoorbeeld de integratie van ESG-factoren in hun investeringsbeslissingen, wat ze doen aan engagements en aan communicatie met hun klanten. APG zal deze analyse elk jaar herhalen en de uitkomsten gebruiken bij de jaarlijkse evaluatie van de externe managers om te kijken hoe ze zich verder kunnen ontwikkelen. 8 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

11 Hoe bepaalt APG waar externe managers staan bij de ESG-integratie? Reporting Approach to Engagement Examples Integration manager A manager B manager C RI Policy Industry initiatives and collaboration Governance of RI Integration in Investment Process 2.5 Staatsobligaties De Landenrisicometer wordt door de portefeuillemanagers gebruikt bij de analyse van kansen en risico s van de beleggingen in staatsobligaties. APG belegt niet in landen waarvoor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een wapenembargo heeft afgekondigd. Eind 2013 staan tien landen op de uitsluitingslijst. 2.6 Bedrijfsobligaties Alle portefeuillemanagers hebben toegang tot het door APG ontwikkelde ESG Dashboard dat in een oogopslag laat zien hoe een bedrijf scoort op milieu- en sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. De portefeuillemanagers nemen in de beleggingsvoorstellen de duurzaamheidsscores op. Als die lager zijn dan de scores van vergelijkbare bedrijven, volgt een meer gedetailleerde analyse. 2.7 Inflatie-gecorrigeerde leningen Alle beleggingsvoorstellen worden beoordeeld door het S&G-team op duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur. 2.8 Vastgoed APG eist van alle nieuwe, niet-beursgenoteerde vastgoedbeleggingen dat ze voor de hele beleggingsperiode meedoen aan de duurzaamheidsvergelijking voor vastgoed die APG heeft helpen opzetten (Global Real Estate Sustainability Benchmark). Dit betekent een toetsing vooraf en een jaarlijkse meting van de duurzaamheidsprestaties. Waar nodig wordt een dialoog gestart om de prestaties te verbeteren. Ook aandacht voor goed bestuur is integraal onderdeel van dit proces. Doordat APG wereldwijd een van de grootste beleggers in vastgoed is, is het een invloedrijke gesprekspartner voor deze sector. 2.9 Infrastructuur APG heeft het initiatief genomen om samen met andere grote beleggers een nieuw duurzaamheidsmeetinstrument voor infrastructuur te ontwikkelen dat zich zou kunnen ontwikkelen tot een wereldwijde standaard. Dit helpt APG om beter zicht te hebben op de prestaties van de beleggingen in infrastructuur Hedgefondsen APG verwacht van de fondsen dat ze een beleid hebben met aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed bestuur. APG hanteert hierbij een op maat gesneden aanpak waarbij de strategie van het fonds voor een belangrijk deel bepaalt hoe die eisen eruitzien. APG moedigt hedgefondsen aan lid te worden van de Hedge Fund Standards Board die transparantie, integriteit en goed ondernemingsbestuur in de sector promoot. Om eraan bij te dragen dat hedgefondsen dit een duidelijke plek geven in hun bedrijfsvoering neemt APG deel aan een speciale werkgroep van de UN PRI (het internationale samenwerkingsverband dat verantwoord beleggen promoot). Soms besluit APG om toch te gaan samenwerken met een hedgefondsmanager die nog niet aan alle ESG-eisen voldoet, mits hij bereid is verbeteringen door te voeren. Soms ontstaan die verbeteringen als een gevolg van een engagement met APG. In 2013 besloot APG te beleggen in een hedgefonds van een manager met wie het in 2011 niet in zee wilde gaan als co-financier van een project omdat 9 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

12 dat fonds onvoldoende scoorde op duurzaamheid en goed bestuur. Zijn nieuwe fonds kon de toets vooraf wel doorstaan. Dat was het resultaat van het intensieve contact dat APG in de tussentijd met de manager had en dat ertoe leidde dat hij de wereldwijde uitgangspunten voor verantwoord beleggen (UN PRI) ondertekende en een eigen duurzaamheidsbeleid opzette Private equity Private equity-fondsen moeten aantonen dat ze beleggen volgens de standaarden die APG voor verantwoord beleggen hanteert. Dankzij het nieuwe raamwerk (Disclosure Framework for Private Equity) dat mede op initiatief van APG in 2013 ontwikkeld is, is hier beter zicht op gekomen en wordt de aandacht voor verantwoord beleggen in de hele sector gestimuleerd. APG eist van alle private equity-managers dat ze zich houden aan het uitsluitingsbeleid, een passend beleid voor verantwoord beleggen hebben en regelmatig verslag uitbrengen over hun prestaties op dit terrein, zowel op het niveau van hun hele portefeuille als op dat van de afzonderlijke bedrijven. In 2013 kon APG een duidelijk stempel zetten op hoe verschillende private equity-bedrijven invulling geven aan verantwoord beleggen, onder meer door direct commentaar te leveren op het beleid dat opgezet werd door nieuwe managers die hun investeringsvoorstellen aan APG presenteerden. Daarbij ging het onder meer om managers die naar een ESG-gerelateerde cursus gingen, het instellen van ESG-commissies met daarin beleggers van een bepaald niveau, verbeterde communicatie over ESG tussen de managers van fondsen en de bedrijven in hun fonds. Gesprekken met de Amerikaanse vermogensbeheerder Carlyle, die een fors deel van APG s private equity-beleggingen beheert, leidden ertoe dat Carlyle besloot een directeur duurzaamheid aan te stellen. Het is een nieuwe functie die de vermogensbeheerder in 2013 heeft gecreëerd op aandringen van APG. Carlyle was een van de eerste grote investeerders in de zogenoemde alternatives (niet-beursgenoteerde beleggingen) die aandacht voor duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur (ESG) integreerde in de investeringsbeslissingen. Carlyle, dat zo n 185 miljard dollar aan vermogens beheert, beschouwt ESG niet alleen als goed combineerbaar met waardecreatie, maar ziet het ook als een middel om opbrengsten te maximaliseren Grondstoffen Fondsen die beleggen in landen met een verhoogd risico, moeten niet alleen aantonen dat ze voldoen aan de UN Global Compact-regels, maar ook aan de meer gedetailleerde regels van de International Finance Corporation (IFC). Elke manager die in risicolanden actief is, wordt jaarlijks bezocht waarbij ook locaties met een verhoogd risico bekeken worden. APG stuurt jaarlijks een vragenlijst naar alle managers en wil direct geïnformeerd worden over belangrijke incidenten zoals ernstige ongelukken. Beleggen in grondstoffen gebeurt zodanig dat er geen prijsopdrijvend effect optreedt, bijvoorbeeld door niet in fysieke voorraden te beleggen maar in termijncontracten. Voor het derde jaar achtereen heeft APG de Principles for Responsible Investment in Farmland toegepast op zijn landbouwbeleggingen. De managers van de landbouwfondsen hebben gerapporteerd over de implementatie van deze principes die APG in 2011 samen met institutionele beleggers heeft opgesteld om duurzaamheid, transparantie en verantwoording te verbeteren bij het beleggen in landbouwgrond. Concreet gaat het om: bevorderen van duurzaamheid, respecteren van mensen- en arbeidsrechten, respecteren van eigendomsrechten van land en hulpbronnen, handhaven van hoge ethische normen en het rapporteren hoe deze principes in praktijk worden gebracht Beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde In 2013 is APG gestart met het beleggen in green bonds. Dat zijn beleggingen die ervoor zorgen dat er meer kapitaal beschikbaar komt voor duurzame activiteiten als winden zonne-energie, energiebesparing en verantwoorde land- en bosbouw. Green bonds worden uitgegeven door fondsen die van duurzaam beleggen hun core business 10 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

13 hebben gemaakt, dan wel bedrijven die een deel van hun activiteiten als duurzaam mogen bestempelen. Voor institutionele beleggers zijn green bonds een relatief nieuw product dat voorheen vooral door banken werd aangeboden aan particulieren die hiermee belastingvoordeel konden krijgen. APG heeft voor zo n 50 miljoen euro belegd in green bonds van de Nederlandse ontwikkelingsbank FMO en het Franse energiebedrijf EDF. Het groene karakter van de green bonds is voor APG belangrijk, maar net als bij de andere beleggingsproducten kijkt het ook hier in de eerste plaats hoe het verwachte rendement zich verhoudt tot de risico s en de kosten. APG zoekt al lang actief naar beleggingen die een hoge duurzaamheidswaarde kennen. Dat zijn activiteiten die bijdragen aan oplossingen voor klimaatverandering, waterschaarste, waterovervloed, vervuiling, de behoefte aan microfinanciering en het verlies van leefgebieden of diersoorten. Ook hierbij geldt dat ze niet alleen moeten bijdragen aan duurzame ontwikkeling maar ook aan een goed rendement. Eind 2013 was ongeveer 15,5 miljard euro hierin belegd. Dat komt overeen met 4,5 procent van het totale belegd vermogen, ongeveer evenveel als in In sommige beleggingscategorieën zijn meer mogelijkheden voor duurzame beleggingen dan in andere. Zo valt 25 procent van de vastgoedportefeuille eronder. In de infrastructuurportefeuille is ongeveer een derde van het vermogen belegd in bijvoorbeeld waterzuivering, afvalverwerking, rails, scholen, zieken- en verzorgingshuizen. Verdeling van de beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde Obligaties (6%) Inflatiegecorrigeerde leningen (6%) Aandelen (37%) Hedgefondsen (2%) Grondstoffen (2%) Private Equity (5%) Vastgoed (31%) Infrastructuur (11%) In hernieuwbare energie is ongeveer 1 miljard belegd in verschillende beleggingscategorieën. Daarbij gaat het niet alleen om directe investeringen in windparken, zonnepanelen en waterkracht maar bijvoorbeeld ook om obligaties van bedrijven die in duurzame energie investeren. APG heeft geen nieuwe investeringen in duurzame energie of infrastructuur kunnen toevoegen in Er zijn te weinig investeringsvoorstellen langsgekomen die aan de kwaliteitseisen voldeden. 11 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

14 3 Invloed van APG 3.1 Dialoog met bedrijven en fondsen APG is voortdurend in gesprek met de bedrijven en fondsen waarin het belegt, om ze zo goed mogelijk te kennen. Hierdoor blijft het op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. Bedrijven worden aangesproken als er zorgen zijn over de duurzaamheid van de bedrijfsvoering of de bestuurspraktijk. Dit gebeurt op verschillende manieren, variërend van het geven van een mening en het stemmen op aandeelhoudersvergaderingen tot het starten van een intensiever proces dat als doel heeft om het gedrag van een bedrijf te beïnvloeden. Dat laatste wordt engagement genoemd en kan verschillende vormen aannemen afhankelijk van het bedrijf, de aard en omvang van de belegging en het onderwerp dat speelt. APG trekt hierbij vaak samen op met andere institutionele beleggers, al dan niet binnen een formeel samenwerkingsverband. 3.3 alle dialogen van 2013 In 2013 sprak APG met 196 verschillende bedrijven over onderdelen van verantwoord beleggen. Het thema dat daarbij het meest aan de orde kwam, was goed bestuur (192 keer). Milieu- en sociale onderwerpen werden ook vaak besproken (67 en 71 keer). De bedrijven waarmee gesproken is, staan in het onderstaande overzicht. Over de dialogen van de bedrijven in het blauw is verderop in het verslag informatie beschikbaar. Aantal gesprekken met bedrijven naar onderwerp 3.2 Keuzes maken om effectief te zijn Om effectief te kunnen optreden, moet APG kiezen met welke bedrijven het een dialoog wil aangaan. De activiteiten concentreerden zich in 2013 op de volgende gebieden: energie en klimaatverandering, verstandig personeelsbeleid, geïntegreerde verslaggeving en bestuurssamenstelling en -beloning. Daarnaast was er aandacht voor de UN Global Compact-thema s: mensenrechten, arbeidsrechten, corruptie en milieu. In de eerste plaats treedt APG in dialoog over onderwerpen op het terrein van milieu, sociaal beleid en goed bestuur die niet alleen maatschappelijk relevant zijn maar duidelijk ook de waarde van de beleggingsportefeuille kunnen beïnvloeden. Dit betreft belangrijke strategische zaken zoals de samenstelling van een bestuur of operationele factoren met een langetermijnbelang. Duidelijke voorbeelden zijn: het energieverbruik terugdringen en het personeelsbeleid verbeteren. Om resultaten te kunnen boeken met een engagement, worden keuzes gemaakt op basis van de ernst en de aard van een issue. Relevant zijn ook de omvang van het belang in een onderneming, de grootte van de belegging en de potentiële invloed van de kwestie op de bedrijfsprestaties en de waarde van de belegging Milieu Sociaal beleid Goed bestuur Milieu Alstom, Alstria, ArcelorMittal, BG, BMW, BP, BT, Clariant, Colgate Palmolive, Corio, Deutsche Telekom, DRAX, E.ON, EDP, Exxon, Felda Global Ventures, France Telecom / Orange, GasNatural, GDF/Suez, Host Hotels, IOI Corp., Johnson Controls Inc, KLK Kepong, KPN, Land Securities, Mondelez International, PGNiG, Philips, PKN Orlen, Portugal Telecom, Procter & Gamble, Reckitt Benckiser, Renault, REPSOL, Schneider Electric, Severstal, Shell, Sime Darby, Total, Unibail-Rodamco, VastNed, Veolia, Volkswagen, Wereldhave, Wilmar International. Sociaal beleid Ahold, Alcatel Lucent, Anglo American, Anglogold Ashanti, Apple, AvalonBay Communities, BP, BT, Bunge, Carrefour, Casino, CEZ, Danone, Deutsche Post DHL, Gazprom OAO, Gold Fields, Heineken, Hospira, KLK Kepong, Larson& Tubro, Mahindra&Mahindra, Marks&Spencer, MTN 12 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

15 Telecom, Nestle, NetApp, Onex Corporation, Philips, POSCO, Samsung Electronics, Tata Power, Telenor, TEPCO, Transocean, Unilever, Vedanta, Westfield, Woolworths. Goed bestuur ACC, Aegon, Aeon Mall, Agricultural Bank of China, Ahold, AkzoNobel, Alstom, Altarea, AMEC, American Express, AMS, Anadarko, Arkema, Asahi Group Holdings, ASML, Assicurazioni Generali, Assurant, Bajaj Auto, Balfour Beatty, Banco Santander, Bank of China (HK), Barclays, Barrick Gold Corporation, BBVA, Bharat Heavy Elec., BHP Billiton, BinckBank, British Land, Britvic, Capital & Counties Properties, Capital Shopping Centres, Carrefour, Chevron, China Mobile, China Telecom, Clariant, CLP, Colgate India, Commerzbank, Commonwealth REIT, Compagnie Financière Richemont, Conocophilips, Corio, D.E. Master Blenders 1753, Dai-Ichi Seiko, Daimler, Derwent, Deutsche Bank, Deutsche Euroshop AG, E.ON, Enel, Exxon, Fiat Industrial, Foncière des Régions, Fugro, GlencoreXstrata, Goldman Sachs, Grasim, Great Portland, GSW, Hammerson, Heineken, HSBC, Hyundai Motor, Iberdrola, ITC, KB Financial Group, Kenedix, KEPCO, Kingfisher, KPN, Legal & General, Lenovo, LG Chem, LG Display, LG Electronics, Link REIT, Lloyds Banking Group PLC, LondonMetric, Lupin, Mitsbishi Estate Group, Mobile TeleSystems OJSC, Novartis, Olympus, Oracle, Orpea, Pernod-Ricard, Petrobras, PetroChina, Philips, Pirelli, POSCO, PostNL, Prudential, Prysmian, Randstad, Reckitt Benckiser, Renault, Repsol, Resona, Rostelecom, Saipem, Samsung C&T, Samsung Electronics, Samsung Life Insurance, SAP, Sberbank, Schneider Electric, Segro, Shaftesbury, Shinhan Financials, Siemens, Simon Property Group, SK Hynix, SK Innovation, SKT, SL Green, Snam, Sterlite Ind., Swiss Re, Tanger Factory Outlet Centers, Tata Steel, Telecom Italia, TEPCO, Time Warner, TNT Express, Toyota, Total, Transocean, UBS, Unicredit, Unilever, Valeo, Van Lanschot, Vastned, Ventas, Veolia, Vinci, Viscofan, Vivendi, Vivus, VTB Bank, Wereldhave. De 330 dialogen die APG in 2013 voerde met 196 bedrijven, gingen over verschillende onderwerpen. Hieronder enkele voorbeelden verdeeld over de volgende onderwerpen: beloningsbeleid, verantwoord omgaan met milieu en energie, bescherming van de positie van de kleine aanhouder, verstandig personeelsbeleid en mensenrechten en corruptie. 3.4 Dialogen over beloningsbeleid APG vindt dat bonussen voor bestuurders aan voorwaarden moeten voldoen. Zo moet helder zijn waarvoor ze worden uitgekeerd en kunnen ze alleen gegeven worden voor bovengemiddeld goed presteren. Bedrijven die daarvan willen afwijken, moeten dat kunnen verantwoorden. Als beloningsvoorstellen niet aan deze voorwaarden voldoen, probeert APG ze soms te veranderen voordat ze op de aandeelhoudersvergadering in stemming komen. Heineken Voorbarige bonussen voor Aziatische overnames De bonussen van respectievelijk 1,5 en 2,5 miljoen euro die Heineken begin 2013 wilde toekennen aan de CFO en de CEO vanwege de overname van Asia Pacific Brewery waren voorbarig omdat helemaal niet zeker was of die overname succesvol zou uitpakken. Na aandringen van APG is in de regeling de mogelijkheid opgenomen om de bonus terug te vorderen, mocht de overname minder opleveren dan verwacht. DE Master Blenders 1753 Aandeelhouders staan buitenspel Verzet was er ook tegen de speciale beloning van in totaal 10,5 miljoen euro die de CEO van DE Master Blenders 1753 kreeg bij de verkoop van het bedrijf aan Joh. A. Benckiser. De beloning paste niet in het bestaande beleid en de aandeelhouders konden zich er niet over uitspreken omdat hij verpakt zat in het overnamevoorstel. Daarom stemde APG tegen de decharge van de commissarissen die de belangen van de aandeelhouders tekort hadden gedaan door toe staan dat deze beslissingen als één pakket op de aandeelhoudersvergadering werden gepresenteerd. Oracle Geen steun voor bestuurders vanwege beloningsbeleid Net als in 2012 stemde APG ook in 2013 tegen de uitvoering van het beloningsbeleid bij Oracle. Ook onthield het zich bij de herbenoeming van acht bestuurders. De reden daarvoor was dat Oracle een optiepakket wilde toekennen (76 miljoen dollar in 2011 en 109 miljoen in 2012) aan 13 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

16 managers die niet meer dan bovengemiddeld presteerden. Hoewel een meerderheid van de aandeelhouders tegen de plannen was, kon Oracle ze toch doorvoeren. Wel ging het bedrijf in gesprek met de ontevreden aandeelhouders, waaronder APG. Novartis Gouden handdruk verminderd APG heeft twee jaar lang gesproken met het Zwitserse farmaceuticabedrijf Novartis. Die gesprekken gingen zowel over de gebrekkige informatieverschaffing over bestuurders, als over het beloningsbeleid. De voorzitter van de Raad van Commissarissen vertrok met een gouden handdruk waarvan het bedrijf de exacte hoogte niet bekend wilde maken (in Zwitserland is dat niet verplicht) maar die naar schatting tussen de 70 en 80 miljoen Zwitserse frank zou liggen. Onder druk van onder andere APG haalde Novartis dit voorstel van tafel en presenteerde een nieuwe vertrekregeling waarbij de vertrekkende topman nog altijd 20 miljoen frank zou overhouden. De nieuwe bestuursvoorzitter heeft eind 2013 aangekondigd dat hij het bestuur wil verkleinen. De beloning van de bestuurders gaat met 35 procent naar beneden. Simon Property Group Aanblijfbonus wordt aangepast Een grote bonus waartegen APG zich in 2013 verzet heeft, was die voor de CEO van de Simon Property Group. De kritiek betrof niet het functioneren van de topman maar de regeling. De Amerikaanse vastgoedonderneming wilde haar CEO 120 miljoen dollar in aandelen geven als hij nog vier jaar op zijn post zou blijven. Zou hij voortijdig weggaan, dan kreeg hij nog altijd de helft van dit pakket. Op de aandeelhoudersvergadering stemde slechts een kwart van de aandeelhouders voor. APG heeft gesproken met de voorzitter van de beloningscommissie waarna de beloning werd aangepast. Shell Bonussyteem gebaseerd op duurzamere criteria De al jaren durende dialoog met Shell over zijn beloningsbeleid werpt eindelijk vruchten af. De olieproducent heeft aangekondigd dat het de huidige systematiek, waarbij bonussen worden toegekend op basis van productiegroei, zal vervangen door een systeem gebaseerd op de verhouding tussen opbrengst en geïnvesteerd vermogen. APG verwacht dat dit ertoe zal bijdragen dat het bedrijf voorzichtiger wordt met het investeren in nieuwe grote projecten met alle risico s van dien, bijvoorbeeld op milieugebied. Het bedrijf zal zich meer beperken tot investeringen waarvan de kans groter is dat ze daadwerkelijk zullen renderen. Vastgoedondernemingen Meer duidelijkheid over beoordeling Eind 2013 heeft APG een brief gestuurd aan alle beursgenoteerde vastgoedondernemingen in Europa om hen duidelijk te maken wat van een goed beloningsbeleid verwacht wordt. Hierdoor hebben ze meer inzicht gekregen in hoe ze in 2014 worden beoordeeld. 3.5 Dialogen over milieu en energie Wilmar Verdere verduurzaming palmolieproductie Na bemoeienis van onder andere APG besloot palmolieproducent Wilmar eind 2013 zijn productie verder te verduurzamen. Het bedrijf uit Singapore met grote plantages in Indonesië kon jarenlang rekenen op forse kritiek van maatschappelijke organisaties en de lokale bevolking omdat het betrokken zou zijn bij ontbossing, landroof en grote veenbranden. Die branden zorgden in Singapore en Maleisië voor grote rookoverlast en voor een enorme uitstoot van broeikasgassen. Samen met andere beleggers was APG zo n twee jaar in gesprek met Wilmar om te proberen de bedrijfsvoering te verduurzamen. Om maximale invloed te kunnen uitoefenen, heeft APG niet alleen het bedrijf zelf maar ook zijn afnemers benaderd. APG vond dat Wilmar moest voldoen aan de eisen die producenten, beleggers en maatschappelijke organisaties hadden vastgesteld in het rondetafeloverleg over duurzame palmolie. Met zijn nieuwe beleid gaat Wilmar nog een stapje verder. Het bedrijf wil niet langer veengronden ontginnen en bijdragen aan verdere ontbossing. Conflicten met de bevolking wil het vermijden door betere informatievoorziening en meer inspraakmogelijkheden. Het nieuwe beleid geldt niet alleen voor Wilmar zelf, maar ook voor andere palmolieproducenten die aan het bedrijf leveren. 14 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

17 Drax Meer gebruik biomassa zorgt voor hogere koersen Dat verduurzaming financieel aantrekkelijk kan zijn, bewees de Engelse energieproducent DRAX. Een aantal jaren geleden had APG zijn aandelen DRAX verkocht omdat het bedrijf als grootste uitstoter van kooldioxide in Engeland zeer kwetsbaar was voor milieubeleid in de vorm van hogere CO2-prijzen. Om te voorkomen dat het hieraan ten onder zou gaan, besloot DRAX van strategie te veranderen en zich meer te richten op biomassa. Aanvankelijk had APG hier flinke bedenkingen bij, onder meer vanwege de herkomst van de biobrandstof. DRAX slaagde er echter in om een stevig projectvoorstel te presenteren. Ook maakt het duidelijk geen hout te zullen gaan gebruiken uit oerbossen en geen hele bomen te gaan verstoken maar enkel afvalhout. APG heeft er bij DRAX op aangedrongen om de herkomst van het hout ook te vermelden in het jaarverslag. Omdat hierdoor het vertrouwen in DRAX weer toenam, zijn opnieuw aandelen gekocht die niet lang daarna sterk in waarde stegen. BP Verbetering veiligheid op boorlocaties Succesvol was ook de dialoog met oliemaatschappij BP over veiligheids- en risicomanagement. Naar aanleiding van de explosie in 2010 op een boorplatform in de Golf van Mexico, waarbij 11 mensen om het leven kwamen en drie maanden lang een enorme hoeveelheid olie in zee stroomde, is een zeer intensieve dialoog met het bedrijf gevoerd. Inmiddels is het bedrijf aan een groot deel van de verwachtingen van APG tegemoet gekomen. BP heeft meer zicht op wat er precies op de boorlocaties gebeurt, beloningen zijn beter gekoppeld aan veiligheidsprestaties en er zijn veiligheidsexperts aangetrokken uit andere sectoren zoals de ruimtevaart en het leger. In 2013 kondigde BP aan dat het de uitkomsten van controles door onafhankelijke veiligheidsexperts met de aandeelhouders zal gaan delen, zoals APG verzocht had. Deze en andere verbeteringen waren aanleiding om de belegging in BP aan te houden. Transocean Meer openheid over veiligheid Olieboorbedrijf Transocean, dat eveneens nauw bij de ramp in de Golf van Mexico betrokken was, is aanmerkelijk minder ver. Op meerdere manieren is geprobeerd zicht te krijgen op de maatregelen van Transocean om de veiligheid te vergroten. Lange tijd zonder veel resultaat. Afgelopen jaar zag APG echter de eerste tekenen van een cultuuromslag bij het bedrijf; de voorzitter stapte op en Transocean begon iets meer openheid te geven. APG vindt dat stappen in de goede richting maar heeft nog veel onbeantwoorde vragen. Om daar antwoord op te krijgen, zal in 2014 de dialoog met Transocean geïntensiveerd worden. Fossiele brandstofbedrijven Rekening houden met klimaatbeleid Samen met andere grote beleggers heeft APG aan kolen- olie-, gas- en elektriciteitsbedrijven gevraagd hoe ze in hun bedrijfsvoering rekening houden met een afname van het gebruik van fossiele brandstoffen. Als overheden vasthouden aan de doelstelling om de opwarming van de aarde te beperken tot twee graden, zal dat leiden tot een forse daling in het gebruik van fossiele brandstoffen. Tot nu toe lijken energiebedrijven met zo n scenario nog geen rekening te houden. De 200 grootste fossiele brandstofbedrijven gaven in 2012 gezamenlijk 674 miljard dollar uit aan het zoeken naar en het in ontwikkeling brengen van nieuwe olie-, kolen- en gasreserves. Als de wereldleiders vasthouden aan hun klimaatdoelen, zouden die investeringen niet of veel minder rendabel kunnen uitpakken. Daarom willen APG en andere beleggers dat dit soort bedrijven meer rekening houden met het klimaatbeleid. 3.6 bescherming van de kleine aandeelhouder KPN Zorgen over overnameplannen APG ging in gesprek met KPN toen America Móvil het Nederlandse telecombedrijf dreigde over te nemen. APG zag zijn positie bedreigd en drong aan op een betere bescherming van de kleine aandeelhouders. Doordat America Móvil zijn bod terugtrok, verdween de dreiging weer. 15 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

18 Japanse bedrijven Meer onafhankelijke bestuurders Druk van APG heeft ertoe bijgedragen dat het aantal onafhankelijke bestuurders in Japanse bedrijven is toegenomen. Samen met andere grote beleggers is jarenlang bij de Japanse overheid gelobbyd voor de verplichting om ook onafhankelijke leden een plek in het ondernemingsbestuur te geven. Tot vorig jaar was Japan een van de weinige landen die zo n verplichting niet kende. De eis om met ingang van 2013 in elk beursgenoteerd bedrijf minimaal een onafhankelijke bestuurder te hebben, is een zogenoemde pas toe of leg uit regel waar bedrijven onderuit kunnen als ze daar een goede reden voor geven. Als aandeelhouder probeert APG bedrijven ertoe aan te zetten om wel aan de nieuwe regel te voldoen, het liefst met meerdere bestuurders. Die druk heeft tot enkele resultaten geleid. Zo verhoogde autobouwer Toyota het aantal onafhankelijke bestuurders van nul naar drie. Petrobras Meer onafhankelijke bestuurders APG is er samen met andere beleggers in geslaagd om echt onafhankelijke bestuurders in de top van het Braziliaanse oliebedrijf Petrobras te krijgen. De grootste onderneming van Latijns-Amerika, die voor een fors deel in handen is van de Braziliaanse overheid, had twee plekken in het bestuur gereserveerd voor vertegenwoordigers van de minderheidsaandeelhouders. In 2012 werden die bezet door vertegenwoordigers van bedrijven waar de overheid ook weer een grote vinger in de pap had. In 2013 beloofde Petrobras ook om meer openheid te geven over de vaststelling van de verkoopprijzen van diesel en benzine die volgens de minderheidsaandeelhouders te laag waren. Voor de Braziliaanse overheid waren die lage prijzen prettig omdat ze de inflatie binnen de perken hielden, voor de minderheidsbeleggers betekenden ze vooral onnodig lage rendementen. Indiase bedrijven Betere positie buitenlandse beleggers Zijn tien grootste aandelenbeleggingen in India heeft APG benaderd om een einde te maken aan de achterstelling van buitenlandse beleggers. Lange tijd bepaalde de Indiase overheid dat buitenlanders niet meer dan een deel van een bedrijf mochten bezitten. Aanvankelijk ging dat om maximaal 25 procent van de aandelen. Later werd dat een hoger percentage, variërend per sector. Inmiddels hebben bedrijven zelf de mogelijkheid de grens te verhogen of af te schaffen. Een aantal bedrijven heeft het percentage verhoogd, een bedrijf heeft de beperking helemaal afgeschaft. Koreaanse bedrijven Betere informatievoorziening aandeelhouders In Korea probeert APG te bereiken dat bedrijven hun aandeelhouders van betere informatie voorzien. Nu krijgen ze voor de aandeelhoudersvergaderingen vaak voorlopige cijfers opgestuurd en een voorlopige accountantsverklaring. Pas op de vergadering zelf volgen de definitieve stukken. Voor institutionele beleggers is dat erg onhandig omdat die meestal elektronisch (van afstand) stemmen. APG probeert de definitieve stukken eerder te krijgen door zowel de Koreaanse overheid te beïnvloeden, die de regelgeving zou moeten aanpassen, als bedrijven onder druk te zetten. Ondernemingen waarin het fonds relatief veel belegt, hebben inmiddels een waarschuwing gekregen dat ze in 2014 niet hoeven te rekenen op goedkeuring van de financiële stukken zolang er geen werkzame oplossing komt. Een eerste resultaat is bereikt. Elektronicagigant Samsung heeft beloofd het definitieve oordeel van de accountant te sturen en een samenvatting van de definitieve cijfers. Het uiteindelijke doel is dat de hele markt zijn gedrag verandert. 3.7 Verstandig personeelsbeleid Apple Effectiever toezicht op toeleveranciers Met Apple heeft APG net als in vorige jaren geregeld contact gehad over een effectiever toezicht op de arbeidsomstandigheden bij toeleveranciers. Apple gaf aan deze oproep gehoor door uitgebreider te rapporteren over het toezicht op deze fabrieken. De onafhankelijke Fair Labour Association (FLA), waarbij Apple zich in 2012 heeft aangesloten, controleerde in 2013 de bedrijfspraktijk bij de Chinese toeleverancier FoxConn en publiceerde een verslag daarover. Na specifieke vragen van APG (uit 2012) over beschuldigingen van misstanden naar aanleiding van een onderzoeksrapport van NGO China Labour Watch werd onmiddellijk een onderzoek gestart en zijn maatregelen genomen. 16 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

19 Deutsche Post DHL Vakbondsvrijheid in Turkije Correspondentie met Deutsche Post DHL over effectief toezicht op een uniforme toepassing van het personeelsbeleid heeft resultaat geboekt. APG stelde vragen naar aanleiding van mogelijke misstanden bij activiteiten van DHL in Turkije en de Verenigde Staten waar sprake zou zijn van intimidatie en onrechtmatig ontslag van werknemers die zich aansloten bij vakbonden. APG wilde weten of het toezicht op een wereldwijde uniforme toepassing van het groepsbeleid effectief is en inzicht in de maatregelen die in dit kader genomen zijn. De onderneming heeft APG hierover geïnformeerd en bevestigd dat het hecht aan een goed personeelsbeleid dat voldoet aan internationale standaarden. Een werknemersorganisatie bevestigde begin 2014 dat inderdaad maatregelen zijn genomen en dat de vrijheid van vakvereniging in de Turkse activiteiten is gegarandeerd. Ook zegt ze dat Deutsche Post DHL aanvullend onderzoek gaat doen naar arbeidsverhoudingen in de activiteiten in India en Colombia en een regulier overleg met werknemersorganisaties heeft ingesteld. Onex Corporation Vakbondsvrijheid in de VS Met het beursgenoteerde private equity bedrijf Onex Corporation sprak APG over een effectieve implementatie van het sociaalbeleid in de ondernemingen waarin Onex investeert. Onex vraagt zijn bedrijven een sociaal beleid te voeren waarbij het werknemers vrijstaat om al dan niet lid te worden van een vakbond. Ondanks dat meldde de Amerikaanse vakbond voor machinebouwers (IAM) dat een van deze bedrijven op sommige van zijn vele vestigingen personeelsleden tegenwerkte die een vakbond wilden opzetten. Onex heeft het bedrijf, dat over het algemeen goede relaties met de vakbeweging heeft, benaderd en gewezen op de Onex-opvattingen hieromtrent. Ahold Vakbondsvrijheid in de VS De arbeidsverhoudingen stonden ook onder druk bij Giant/Martin s, een van de Amerikaanse ketens van levensmiddelenconcern Ahold, waar vakbondsactiviteiten werden belemmerd. Na een intensieve dialoog kondigde Ahold begin vorig jaar aan hier meer aandacht aan te besteden zodat het ook in de praktijk duidelijk is dat het iedere werknemer vrijstaat om lid te worden van een vakbond, en dat die bond voor zijn leden kan onderhandelen over de arbeidsvoorwaarden. Het bedrijf heeft dit inmiddels in zijn employment principles vastgelegd. Ahold maakt hiermee duidelijk dat voortaan op dit terrein voor het hele bedrijf hetzelfde beleid zal gelden. Ook is het reguliere onderzoek naar de medewerkerstevredenheid uitgebreid naar de Amerikaanse vestigingen, zoals APG gevraagd had. AvalonBay Veiliger arbeidsomstandigheden Optreden van APG heeft ertoe bijgedragen dat het Amerikaanse vastgoedbedrijf AvalonBay zijn arbeidsomstandighedenbeleid heeft aangescherpt. Op een fors aantal punten overtrad Avalon- Bay de wettelijke regels die de gezondheid en de werkveiligheid van medewerkers en onderaannemers moeten beschermen. Er waren onveilige situaties op bouwplaatsen waar meerdere ongelukken plaatsvonden, waarvan een met dodelijke afloop. Deze informatie was aanleiding om de beleggingen in AvalonBay voorlopig niet uit te breiden en een dialoog te starten. Gesprekken met management, onderaannemers en personeel hebben er inmiddels toe geleid dat het bedrijf zijn veiligheidsbeleid heeft aangescherpt. Er zijn speciale medewerkers aangesteld en veiligheidsscores op de bouwplaatsen zullen van invloed zijn op de bestuurdersbeloningen. Ook ziet AvalonBay er strenger op toe dat toeleveranciers, aannemers en onderaannemers hun veiligheid op orde hebben. Siemens Ingezette bestuursvernieuwing moet doorgaan APG heeft regelmatig met Siemens gesproken over de prestaties van de afgelopen jaren en de samenstelling van het bestuur. APG heeft er vertrouwen in dat de nieuwe CEO de veranderingen zal doorvoeren die nodig zijn om het bedrijf gereed te maken voor de toekomst en steunt de ingezette bestuursvernieuwing. Als onderdeel daarvan zal nu ook de voorzitter van de Raad van Commissarissen zijn eigen opvolging op een goede manier moeten regelen. Alhoewel hij zijn onderneming door een moeilijke periode heeft geloodst na het corruptieschandaal van 2006, wil APG dat hij uiterlijk op de algemene aandeelhoudersvergadering van 2015 bekend maakt wie hem opvolgt. 17 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013

20 3.8 Mensenrechten en corruptie Nestlé Beter zich op productieomstandigheden cacao Met Nestlé sprak APG over onder meer de voortgang bij het terugdringen van kinderarbeid in de cacao-productie; een onderwerp waarover al enkele jaren met voedingsbedrijven gesproken wordt. Nestlé heeft beter zicht gekregen op de toeleveranciers en kan inmiddels de herkomst van 15 procent van de ingekochte cacao traceren. Toen APG met Nestlé in 2009 de gesprekken hierover begon, had de onderneming nog helemaal geen zicht op de cacaoherkomst, althans niet voorbij het niveau van de tussenleveranciers. Nestlé kan nu beter de arbeidsomstandigheden bij de cacaoproductie controleren en heeft zijn inspanningen vergroot om de omstandigheden van boeren te verbeteren. MTN Verduidelijking mensenrechtenbeleid Met het Zuid- Afrikaanse MTN heeft APG gesproken over hoe het bedrijf omgaat met het doorspelen van klantinformatie aan overheden. Het telecombedrijf is onder meer actief in dictatoriaal geregeerde landen als Iran en Syrië en zou betrokken kunnen raken bij mensenrechtenschendingen in de Syrische burgeroorlog door informatie over gebruikers te leveren aan de overheid. In een gesprek in Johannesburg wees MTN erop dat het zaken doet met beide partijen in het Syrische conflict en dat het probeert om daarbij een neutrale positie te behouden. MTN zegde toe dat het in het voorjaar van 2014 naar buiten komt met een verduidelijking van zijn mensenrechtenbeleid en de middelen die het daarvoor inzet. NetApp Beter zicht op klanten Activiteiten in Syrië waren voor APG ook aanleiding contact op te nemen met het Amerikaanse technologiebedrijf NetApp. Toen de opstandelingen in 2011 hun strijd tegen president Assad net begonnen waren, verkocht NetApp naar verluid een opslagsysteem voor computerdata aan de Syrische overheid. NetApp liet weten dat het volledig meewerkt aan een onderzoek naar deze zaak door de Amerikaanse overheid en dat het hangende dit onderzoek niet inhoudelijk op de beschuldigingen kan reageren. Wel heeft NetApp zijn interne procedures aangescherpt, zoals APG gevraagd had, zodat er meer onderzoek en controles gedaan worden tijdens het verkoopproces waardoor NetApp zijn klanten nog beter kent. Gazprom Omgang met actievoerders Bij Gazprom heeft APG gevraagd wat het beleid is voor de omgang met maatschappelijke organisaties. Aanleiding was de ophef die ontstond over de manier waarop het Russische olie- en gasbedrijf zou zijn opgetreden tegen actievoerders van Greenpeace die demonstreerden bij een olieplatform in de Noordelijke IJszee. APG heeft het belang van een constructieve dialoog met maatschappelijke organisaties onderstreept. Gazprom was het daarmee eens maar benadrukte ook dat zijn medewerkers door protestacties niet in gevaar mogen worden gebracht. In antwoord op vragen stelde Gazprom dat er geen buitensporig geweld was gebruikt bij de arrestatie van de demonstranten. Op het hoofdkantoor van Gazprom is ook gesproken over de milieu- en veiligheidsmaatregelen die het bedrijf treft bij boringen in het poolgebied. APG zal de dialoog met Gazprom voortzetten. Telenor Ondernemen in Birma Met meerdere bedrijven sprak APG over de mogelijkheden van ondernemen in Birma (Myanmar). De gespreken waren een follow up van het bezoek aan het land in 2012 waarbij APG met een reeks van lokale organisaties en bedrijven sprak. De conclusie toen was dat er nog steeds veel risico s zijn: onzekere wetgeving, gebrekkige rechtszekerheid, corruptie, een sterke positie van het leger, gebrekkige arbeidsomstandigheden en een tekortschietende bescherming van mensenrechten van met name etnische minderheden. Het Noorse telecombedrijf Telenor, dat de licentie won voor het aanleggen van het telecomnetwerk in Birma, heeft uitleg gegeven over zijn maatregelen om de mensenrechtenrisico s te beheersen. In de contracten met de Birmese overheid heeft het hierover voorwaarden opgenomen. Telenor loopt voorop in de telecomsector in het ontwikkelen van richtlijnen over hoe te handelen met verzoeken van overheden om gebruikersgegevens of het (tijdelijk) sluiten van de telecomnetwerken. APG zal nauwgezet volgen hoe Telenor deze richtlijnen in de praktijk brengt. 18 APG Verantwoord Beleggen: jaarverslag 2013