Inleiding in evidence-based medicine

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Inleiding in evidence-based medicine"

Transcriptie

1 Inleiding in evidence-based medicine

2 Inleiding in evidence-based medicine Klinisch handelen gebaseerd op bewijsmateriaal Derde, herziene druk Onder redactie van: Prof. dr. M. Offringa Prof. dr. W.J.J. Assendelft Dr. R.J.P.M. Scholten Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

3 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Eerste druk, 2000 Tweede, herziene druk, 2003 Derde, herziene druk, 2008 ISBN NUR 871 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Lijst van auteurs 1 0 Woord vooraf bij de eerste en tweede druk 1 3 Bij de derde, herziene druk 1 4 Ten geleide bij de eerste druk 1 6 Bij de tweede druk 1 8 Bij de derde, geheel herziene druk Inleiding 20 M. Offringa, W.J.J. Assendelft en R.J.P.M. Scholten 1.1 Evidence-based medicine Evidence? Evidence-based medicine in de klinische praktijk Uitdagend of bedreigend? kritiek op evidencebased medicine Gevaren en misbruik van evidence-based medicine De toekomst is hier! Conclusie Dit boek De juiste vragen stellen 32 R.P. Koopmans, P.P.G. van Benthem en M. Offringa 2.1 Inleiding Prioriteiten in vragen Soorten vragen Het PICO-systeem De vraag als controle op de toepasbaarheid Conclusie 4 0 Literatuur 4 0

5 6 Inleiding in evidence-based medicine 3 Zoeken en selecteren van literatuur 42 W.J.J. Assendelft en B. Aertgeerts 3.1 Inleiding Zoeken naar aanleiding van een klinisch probleem Inleiding Geaggregeerde evidence Zoeken in een bibliografische database Achtergrond Aanpak zoekactie Wat te doen bij een te lage opbrengst? En wat bij een te grote opbrengst? Metazoekmachines Evidence-based bijblijven Conclusie 5 2 Literatuur Kritisch beoordelen van een artikel Inleiding 5 4 M. Offringa, W.J.J. Assendelft en R.J.P.M. Scholten 4.2 Diagnose 5 6 R.J.P.M. Scholten, M. Offringa en B. Aertgeerts Inleiding Beoordeling van een onderzoek naar de waarde van een diagnostische test Conclusie Prognose 7 5 W.J.J. Assendelft, J.C. Korevaar en J.B. Reitsma Inleiding Beoordeling van een onderzoek over prognose Conclusie Therapie 8 6 J.G.P. Tijssen en W.J.J. Assendelft Inleiding Beoordeling van een gerandomiseerd effectonderzoek Conclusie Bijwerkingen en etiologie 1 04 M. Offringa, E.P. van Puijenbroek en R.J.P.M. Scholten Inleiding 1 0 4

6 Inhoud Beoordeling van een onderzoek over bijwerkingen of etiologie Conclusie Screening Y. van der Graaf, W.J.J. Assendelft en R.J.P.M. Scholten Inleiding Beoordeling van een onderzoek naar de waarde van screening Conclusie Klinimetrie C.B. Terwee, H.C.W. de Vet en R.J.P.M. Scholten Inleiding Beoordeling van een onderzoek naar de klinimetrische eigenschappen van een meetinstrument Conclusie Kritisch beoordelen van een artikel: secundair onderzoek Inleiding 1 50 R.J.P.M. Scholten, W.J.J. Assendelft en M. Offringa 5.2 Systematische reviews van interventieonderzoek 1 53 W.J.J. Assendelft, R.J.P.M. Scholten en L.M. Bouter Inleiding Opbouw van een systematische review van interventieonderzoek Beoordeling van systematische reviews Conclusie Systematische reviews van onderzoek naar de waarde van een diagnostische test 1 64 R.J.P.M. Scholten, F. Buntinx en P.M.M. Bossuyt Inleiding Beoordeling van een diagnostische systematische review Conclusie Systematische reviews van observationeel onderzoek 1 74 D.A.W.M. van der Windt, M.P.A. Zeegers en R.J.P.M. Scholten Inleiding 1 7 4

7 8 Inleiding in evidence-based medicine Beoordeling van een systematische review van observationeel onderzoek Meta-analyse van observationeel onderzoek Conclusie Evidence-based richtlijnen 1 88 J.S. Burgers, W.J.J. Assendelft en J.J.E. van Everdingen 6.1 Inleiding Beoordelen van een richtlijn Kwaliteit van de richtlijn Validiteit van de aanbevelingen Toepasbaarheid in de eigen klinische situatie Zoeken naar richtlijnen, zelf maken of implementeren Conclusie 205 Literatuur Bewijs toepassen op individuele patiënten 207 M. Offringa, P.P.G. van Benthem en S. Middeldorp 7.1 Inleiding Betekenis en bruikbaarheid van evidence Individualiseren: kwalitatieve aspecten Kwantitatieve aspecten Waardeoordelen in beslissingen Vijf stappen bij het toepassen van evidence bij complexe beslissingen Conclusie 220 Literatuur Evidence-based medicine in de praktijk 222 M. Offringa, P.P.G. van Benthem en W.J.J. Assendelft 8.1 Inleiding Hindernissen en oplossingen Wat heeft men nodig? Evidence-based medicine in de dagelijkse praktijk Op een ziekenhuisafdeling Op een polikliniek In de huisartspraktijk Journal-clubs nieuwe stijl Beschouwing 2 3 0

8 Inhoud 9 Literatuur De Cochrane Collaboration L. Hooft en R.J.P.M. Scholten 9.1 Missie Organisatie van de Cochrane Collaboration Cochrane Review Groups Fields Methods Groups Cochrane Centres Participeren in de Cochrane Collaboration DeCochraneLibrary De impact van Cochrane Reviews Conclusie 244 Bijlage 1 Verklarende woordenlijst Bijlage 2 Zoeken in PubMed 256 Bijlage 3 Zoeken in SUMSearch 27 1 Bijlage 4 Zoeken in TRIP Database 274 Register 279

9 Lijst van auteurs prof. dr. b. aertgeerts, huisarts-epidemioloog Academisch centrum voor Huisartsgeneeskunde, Katholieke Universiteit, Leuven, België prof. dr. w.j.j. assendelft, huisarts-epidemioloog Afdeling Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden dr. p.p.g. van benthem, kno-arts Afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde, Gelre Ziekenhuizen, Apeldoorn prof. dr. p.m.m. bossuyt, epidemioloog Afdeling Klinische Epidemiologie en Biostatistiek, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam prof. dr. l.m. bouter, epidemioloog Instituut voor Extramuraal Geneeskundig Onderzoek, Vrije Universiteit, Amsterdam prof. dr. f. buntinx, huisarts epidemioloog Afdeling Huisartsgeneeskunde, Katholieke Universiteit, Leuven, België, en Afdeling Huisartsgeneeskunde, Universiteit Maastricht, Maastricht dr. j.s. burgers, huisarts Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, Utrecht dr. j.j.e. van everdingen, dermatoloog Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, Utrecht

10 Lijst van auteurs 11 prof. dr. y. van der graaf, epidemioloog Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum, Utrecht dr. l. hooft, epidemioloog Dutch Cochrane Centre en afdeling Klinische Epidemiologie en Biostatistiek, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam prof. dr. r.p. koopmans, internist Afdeling Interne Geneeskunde, Academisch Ziekenhuis Maastricht, Universiteit van Maastricht, Maastricht dr. j.c. korevaar, epidemioloog Afdeling Klinische Epidemiologie en Biostatistiek, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam dr. s. middeldorp, internist Afdeling Klinische Epidemiologie en afdeling Algemene Interne Geneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden prof. dr. m. offringa, kinderarts-epidemioloog Afdeling Klinische Epidemiologie in de Kindergeneeskunde en afdeling Neonatologie, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam dr. e.p. van puijenbroek, huisarts Nederlands Bijwerkingencentrum LAREB, Den Bosch dr. j.b. reitsma, arts-epidemioloog Afdeling Klinische Epidemiologie en Biostatistiek, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam dr. r.j.p.m. scholten, arts-epidemioloog Dutch Cochrane Centre en afdeling Klinische Epidemiologie en Biostatistiek, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam dr. c.b. terwee, epidemioloog Instituut voor Extramuraal Geneeskundig Onderzoek, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam

11 12 Inleiding in evidence-based medicine prof. dr. j.g.p. tijssen, epidemioloog Afdeling Cardiologie, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam prof. dr. h.c.w. de vet, epidemioloog Instituut voor Extramuraal Geneeskundig Onderzoek, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam prof. dr. d.a.w.m. van der windt, epidemioloog Afdeling Huisartsgeneeskunde, Instituut voor Extramuraal Geneeskundig Onderzoek, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam; Primary Care Musculoskeletal Research Centre, Keele University, Staffordshire, Verenigd Koninkrijk prof. dr. m.p.a. zeegers, genetisch epidemioloog Unit of Genetic Epidemiology, Department of Public Health & Epidemiology, University of Birmingham, Verenigd Koninkrijk; Sectie Complexe Genetica, Nutrition and Toxicology Research Institute Maastricht, Universiteit Maastricht, Maastricht

12 Woordvoorafbijdeeersteentweededruk Ziekte en haar behandeling zijn indrukwekkende gebeurtenissen. Beslissingen over de behandeling hebben verstrekkende gevolgen voor patiënten. Deze beslissingen moeten daarom ondersteund worden met het beste bewijsmateriaal rond effectiviteit en veiligheid. Zowel op het niveau van keuzes in de klinische praktijkvoering als in de organisatie van de gezondheidszorg wordt de vraag naar de juiste behandeling steeds vaker gesteld in de vorm van de vraag naar doelmatigheid. Met doelmatigheid wordt bedoeld het juiste handelen in aard, op de juiste manier, op het juiste ogenblik, in de juiste omstandigheden en voor de juiste patiënt. Evidence-based medicine is een methode voor het ondersteunen van deze keuzes door ze te onderbouwen met bewijsmateriaal (evidence) uit goed wetenschappelijk onderzoek. Evidence-based medicine als manier van denken en werken is inmiddels geaccepteerd in de medische wereld, maar ook in de verpleegkunde, de fysiotherapie en de psychotherapie. Sommigen menen zelfs dat het verschijnen van evidence-based medicine de geneeskunde definitief heeft veranderd. De belangrijkste verandering is misschien wel dat een systematische analyse van het beschikbare bewijsmateriaal de basis is geworden van behandelbeslissingen in plaats van hoofdzakelijk de adviezen van experts. Anderen zien in de hele ontwikkeling een bewijs van wat ze altijd al hebben gedaan niet stoppen bij een aantrekkelijke hypothese, maar zoeken naar empirisch bewijsmateriaal. Evidence-based medicine is nuttig, want het maakt de medische praktijk doorzichtiger: welke uitspraken kan men baseren op bewijsmateriaal uit gedegen onderzoek en in welke gevallen dient er juist nog onderzoek te worden uitgevoerd. Dit inzicht is van direct belang voor patiënten, maar ook voor onderzoekers en voor hen die medisch onderzoek betalen. Het accent dat wordt gelegd op methodologische kwaliteit heeft inmiddels ook zijn uitstraling op redacties van de grote medische tijdschriften en op onderzoekers. Het resultaat is dat de kwaliteit van de informatie waarop behandelbeslissingen kunnen

13 14 Inleiding in evidence-based medicine worden gebaseerd, steeds beter wordt. Het ideaal is natuurlijk dat behandelingen waarvoor duidelijke evidence of no effect bestaat, uit het verstrekkingenpakket kunnen en dat hiervoor in de plaats een beter alternatief komt. In omstandigheden van onzekerheid is methodologisch rigoureus onderzoek de veiligste optie. Een bloeiende, op evidence-based medicine gestoelde gezondheidszorg is in het belang van alle burgers en daarom van elke regering. Het is belangrijk dat de beroepsgroep hierbij zelf het voortouw neemt. Training in evidence-based medicine leidt ertoe dat komende generaties artsen, verpleegkundigen en andere zorgverleners vertrouwd raken met het gedachtegoed. Zij zullen zelf belangrijke informatie kunnen vinden en kritisch beoordelen en niet te snel verleid raken door glossy advertenties. Zij zullen op verstandige wijze richtlijnen gebruiken en weten wanneer hun beslissingen van de adviezen kunnen afwijken. Ik hoop dat dit boek aan deze belangrijke ontwikkeling mag bijdragen. Dr. E. Borst-Eilers, voormalig minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Bij de derde, herziene druk De samenleving stelt hoge eisen aan kwaliteit, effectiviteit, en veiligheid van de gezondheidszorg, en dat is terecht. Gezondheid en ziekte hebben grote invloed op het welzijn, en diagnostiek en behandeling kunnen verstrekkende gevolgen hebben. Beslissingen daarover moeten daarom wetenschappelijk verantwoord en transparant zijn. Dat is waarop evidence-based medicine zich richt: het onderbouwen van het handelen in de zorg met het beste bewijsmateriaal dat de wetenschap te bieden heeft, en daarmee het leveren van optimale input voor praktijkrichtlijnen en patiënteninformatie. Ook als het bewijs onvolledig is en er toch beslissingen moeten worden genomen en dat komt vaak voor biedt evidence-based medicine houvast: het wordt beter zichtbaar waar evidence ophoudt en het klinisch oordeel begint. Dat is bij shared decision making voor patiënten even belangrijk als voor zorgverleners, om goed te kunnen meebeslissen over voors en tegens van een behandeling. Bovendien wordt duidelijk welke voor de praktijk belangrijke kennisvragen nog onderzocht moeten worden. Bij het in kaart brengen van bewijsmateriaal legt evidence-based medicine veel nadruk op de methodologische kwaliteit van wetenschappelijke publicaties. Dat heeft er inmiddels voor gezorgd dat die publicaties, de beoordeling daarvan door redacties van medische tijd-

14 Woord vooraf bij de eerste en tweede druk 15 schriften, maar ook het onderzoek zelf aanzienlijk zijn verbeterd. Daardoor verbetert de kwaliteit van de informatie waarop behandelbeslissingen worden gebaseerd nog steeds. Ook sterkt kritische beoordeling van publicaties professionals en richtlijnontwikkelaars in het herkennen van door commerciële of andere invloeden vertekende informatie, en dat is essentieel voor optimale zorg. Een jaar of vijftien geleden leefde het concept evidence-based medicine binnen een kleine groep enthousiaste pioniers. Inmiddels is het algemeen geaccepteerd als wetenschappelijk fundament van het denken en doen in de medische wereld en in vele andere vakgebieden zoals public health, fysiotherapie, verpleegkunde, psychotherapie, en logopedie. Daarom wordt ook wel van evidence-based healthcare gesproken. De ontwikkeling is nog verder gegaan, want ook van beleid en bestuur wordt steeds meer wetenschappelijke onderbouwing gevraagd. Denk maar aan beslissingen over wat er in het basispakket moet en wat er bij gebrek aan effectiviteit uit kan, de evaluatie van beleidsinterventies, het toezien op de kwaliteit en veiligheid van de zorg, het valideren van prestatie-indicatoren, of het prioriteren van onderzoeksfinanciering. In dit verband is de term evidence-based policy in zwang geraakt, en dat is een goede zaak. Bij het succes van evidence-based medicine past een nieuwe editie van dit boek. Er hebben zich veel belangrijke nieuwe ontwikkelingen voorgedaan die via deze geactualiseerde en uitgebreide uitgave toegankelijk worden voor de gebruiker. Daarvoor tekent een keur van topauteurs uit Nederland en België, landen die wat betreft evidencebased medicine een vooraanstaande rol vervullen. Het boek doet niet alleen uit de doeken wat evidence-based medicine is en hoe het werkt, maar beschrijft ook welke belangrijke kennisbestanden en tools inmiddels beschikbaar zijn en hoe die zijn te vinden en te gebruiken. Ook de verhouding tussen evidence-based medicine en individuele patiëntenzorg komt aan bod. Dit helpt zorgverleners om in het consult de beste algemene kennis te combineren met patiëntspecifieke overwegingen. Inleiding in evidence-based medicine heeft veel te bieden aan studenten, docenten, beroepsbeoefenaren, en jonge onderzoekers binnen het domein van gezondheid, ziekte, en zorg. Ook patiëntenorganisaties en het beleidscircuit kunnen er hun voordeel mee doen. Het is van blijvend belang voor de volksgezondheid dat ook komende generaties verantwoordelijk en vertrouwd zijn met de evidence-based benadering. Prof. dr. André Knottnerus, voorzitter Gezondheidsraad

15 Ten geleide bij de eerste druk Inleiding in evidence-based medicine is het eerste Nederlandstalige boek dat aandacht besteedt aan evidence-based medicine. De vorm en inhoud behoeven derhalve toelichting. Veel van wat in dit boek wordt beschreven is eerder in vergelijkbare vorm en inhoud in de Engelstalige literatuur verschenen. Dit komt doordat zich rond de evidence-based medicine enkele hechte groepen hebben gevormd die met name in Canada en het Verenigd Koninkrijk, en meerrecent ookin Australië, Scandinavië en Nederland belangrijke centra hebben gevormd. Dezelfde groepen zijn actief binnen de Cochrane Collaboration. Er is een intensief persoonlijk contact. Men is docent op elkaars cursussen, lesmateriaal wordt uitgewisseld en in samenwerkingsverband worden series in tijdschriften en boeken geschreven. De redactie van dit boek heeft niet gestreefd naar een volledig nieuwe vorm of inhoud. Er is getracht op basis van ervaringen in cursussen en deels op basis van bestaand materiaal voor Nederlandse gezondheidswerkers een handzame, praktische inleiding te schrijven. We realiseren ons dat we gebruikmaken van het baanbrekende werk van de pioniers op dit gebied. Met name professor David Sackett, de grondlegger van de evidence-based medicine, moet hier worden genoemd. Evidence-based medicine vindt haar oorsprong in het ziekenhuis. Al snel zijn de principes ook daarbuiten in de eerstelijnsgezondheidszorg, in de basisgezondheidszorg en in het gezondheidszorgbeleid toegepast. Evidence-based medicine is niet het exclusieve domein van artsen. Ook paramedici en beleidsmakers dienen op de hoogte te zijn van de principes. Ook in de opleiding voor beroepen in deze sectoren zal het evidence-based denken en handelen een steeds belangrijkere plaats krijgen. Het uitgangspunt voor evidence-based medicine is de directe zorg voor of rond de patiënt of cliënt. Deze Inleiding in evidence-based medicine richt zich dus op gezondheidswerkers in de

16 Ten geleide bij de eerste druk 17 ruimste zin van het woord, alsmede op degenen die hiervoor in opleiding zijn. Om reden van leesbaarheid worden in dit boek echter steeds arts en patiënt gebruikt. Om taalkundige redenen gebruiken wij voor artsen en patiënten de hij-vorm, maar wij stellen uitdrukkelijk dat overal waar hij staat ook zij gelezen kan worden. Evidence-based medicine is de praktische vertaling van de epidemiologie, in het bijzonder de klinische epidemiologie, naar de dagelijkse praktijk. Deze introductie kan dus niet gebruikt worden in plaats van een leerboek over (klinische) epidemiologie. De principes hiervan worden weliswaar kort besproken, maar worden eigenlijk als bekend verondersteld. Voor de praktiserend arts die deze kennis niet (meer) paraat heeft, is het echter niet noodzakelijk eerst een leerboek over klinische epidemiologie door te nemen. Deze Inleiding sluit namelijk voldoende aan op het klinisch denken en handelen om ook zonder voorafgaande bestudering van een dergelijk boek begrepen en toegepast te kunnen worden. Het is echter wel raadzaam een leerboek over klinische epidemiologie bij de hand te hebben. Enkele speciale onderwerpen waarin de inzichten recent zijn gewijzigd of waarvoor nog geen Nederlandstalig leerboek bestaat, worden in deze Inleiding wat uitvoeriger behandeld. De term evidence-based medicine blijft in dit boek onvertaald. Dit lijkt vreemd voor een Nederlands leerboek. Het geeft echter ook aan dat de informatie (artikelen in tijdschriften, websites op internet, zoeksystemen) vooral in de Engelse taal beschikbaar is. Het Nederlandse taalgebied is (nog) te klein om in een passend aanbod van informatie in het Nederlands te kunnen voorzien. We verwachten dat dit in de nabije toekomst snel zal veranderen. Het is vooralsnog raadzaam om bij de praktische toepassing van evidence-based medicine een (medisch) woordenboek Nederlands-Engels/Engels-Nederlands bij de hand te hebben. Zoals gezegd is deze Inleiding in evidence-based medicine deels een product van internationale samenwerking. Daarnaast wordt in Nederland door het Dutch Cochrane Centre, waar de redacteuren werkzaam zijn, op dit gebied met verschillende instituten en instanties samengewerkt. Dit vindt ten dele zijn weerslag in de keuze van de coauteurs die bereid gevonden zijn aan de verschillende hoofdstukken mee te werken. Daarnaast hebben wij veel ideeën verwerkt die zijn opgedaan in cursussen en overleg met vele anderen. Zonder namen te noemen onze dank hiervoor.

17 18 Inleiding in evidence-based medicine Tot slot: vele aspecten van de methodologie van evidence-based medicine zijn aan veranderingen onderhevig en deze tekst zal over enkele jaren aan herziening toe zijn. In dit verband staan wij open voor opmerkingen en suggesties en nodigen wij de lezer uit ons te helpen bij de verdere ontwikkeling van deze Inleiding. Wij wensen u veel leesplezier. Amsterdam, september 2000 De redacteuren. Bijdetweededruk De ontwikkelingen in evidence-based medicine gaan door. Na tweeënhalf jaar is het daarom tijd voor een herziene druk van dit boek. Alle hoofdstukken zijn geactualiseerd. De belangrijkste wijziging ten opzichte van de eerste druk betreft hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk zijn een paragraaf over de beoordeling van onderzoek betreffende screening (paragraaf 4.6) en een paragraaf over de beoordeling van systematische reviews van observationeel onderzoek (paragraaf 4.9) toegevoegd. Daarnaast zijn enkele storende foutjes in de tekst en formules gecorrigeerd en zijn de literatuurverwijzingen en verwijzingen naar websites geactualiseerd. Wij danken onze collega s en vele cursisten voor hun suggesties en opmerkingen. Ook in de toekomst houden wij ons aanbevolen voor op- en aanmerkingen die het boek verder kunnen verbeteren. Amsterdam, maart 2003 De redacteuren. Bij de derde, geheel herziene druk Evidence-based medicine blijft actueel. Er zijn voortdurend nieuwe ontwikkelingen, zoals nieuwe zoekmachines, nieuwe inzichten in de rol van onderzoeksontwerp en de kans op vertekening (bias), nieuwe regels voor het rapporteren van onderzoek (met klinkende namen als CONSORT, QUOROM, QUADAS, STARD, STROBE). Ook krijgen nieuwe soorten onderzoek meer aandacht, zoals onderzoek van meetinstrumenten (klinimetrie). Het was daarom tijd voor een geheel herziene druk van dit boek. Een aantal nieuwe auteurs is toegetreden tot het auteurscorps en de literatuurverwijzingen zijn geactualiseerd. Helemaal nieuw bij deze derde

18 Ten geleide bij de eerste druk 19 editie is de lancering van de website Hierop vindt de lezer verwijzingen naar de voor 2008 geactualiseerde en gecontroleerde websites, checklists, EBM-calculators, actualisaties van de handleidingen voor het zoeken van literatuur, et cetera. Dit boek wordt inmiddels veel op opleidingen en voor cursussen gebruikt. Wij danken onze collega s, studenten en cursisten voor hun suggesties en opmerkingen bij de vorige editie. Ook in de toekomst houden wij ons aanbevolen voor op- en aanmerkingen die het boek verder kunnen verbeteren. Amsterdam/Leiden, april 2008 De redacteuren.

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,

Nadere informatie

Marike van der Schaaf Juultje Sommers. Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care

Marike van der Schaaf Juultje Sommers. Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care Marike van der Schaaf Juultje Sommers Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care Marike van der Schaaf Juultje Sommers Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care ISBN 978-90-368-0903-0

Nadere informatie

Evidence-based diëtetiek

Evidence-based diëtetiek Evidence-based diëtetiek Evidence-based diëtetiek Principes en werkwijze Onder redactie van M. Former-Boon J.J. van Duinen Msc Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Omgaan met lichamelijke klachten

Omgaan met lichamelijke klachten Omgaan met lichamelijke klachten Dit Werkboek omgaan met lichamelijke klachten is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de

Nadere informatie

Het Astma Formularium

Het Astma Formularium Het Astma Formularium Het Astma Formularium een praktische leidraad dr. J.C.C.M. in t Veen dr. N.H. Chavannes Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke

Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke Wie heeft de regie? Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk John Sijnke Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2009 Alle rechten

Nadere informatie

Neem de regie over je depressie

Neem de regie over je depressie Neem de regie over je depressie Dit boek, Neem de regie over je depressie. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks

Nadere informatie

Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling

Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Pieternel Dijkstra en Remco Coppoolse Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Doen en blijven doen

Doen en blijven doen Doen en blijven doen Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Marieke van der Burgt en Frank Verhulst Vierde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009

Nadere informatie

Niet meer depressief

Niet meer depressief Niet meer depressief Dit boek, Niet meer depressief; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de

Nadere informatie

Minder angstig in sociale situaties

Minder angstig in sociale situaties Minder angstig in sociale situaties Dit boek, Minder angstig in sociale situaties, Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Infectieziekten

Zakboek ziektebeelden Infectieziekten Infectieziekten Zakboek ziektebeelden Infectieziekten Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd

ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd Praktische handleiding voor signalering, screening en diagnostiek prof. dr. J. Buitelaar drs. E. van Daalen dr. C. Dietz

Nadere informatie

Van je nachtmerries af

Van je nachtmerries af Van je nachtmerries af 2 van je nachtmerries af Dit boek, Van je nachtmerries af, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor

Nadere informatie

Een patiënt met stress en burnout

Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout in de huisartspraktijk Bart Verkuil Arnold van Emmerik Roelf Holtrop Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting

Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Een toegevoegde waarde voor de praktijk F.T.J. BOEREBOOM, INTERNIST-NEFROLOOG D. TAVENIER, HUISARTS Houten 2010 2010 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Cardiologie

Zakboek ziektebeelden Cardiologie Cardiologie Zakboek ziektebeelden Cardiologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag

Nadere informatie

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof Groenengrijs Groenengrijs Jong en oud met elkaar in gesprek Karen van Kordelaar Astrid Vlak Yolande Kuin Gerben Westerhof Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van

Nadere informatie

Persoonsgerichte zorg

Persoonsgerichte zorg Persoonsgerichte zorg C.J.M. van der Cingel J.S. Jukema Persoonsgerichte zorg Praktijken van goede zorg voor ouderen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0448-6 DOI 10.1007/978-90-368-0449-3 ISBN 978-90-368-0449-3

Nadere informatie

Angststoornissen en hypochondrie

Angststoornissen en hypochondrie Angststoornissen en hypochondrie Angststoornissen en hypochondrie Diagnostiek en behandeling P.M.G. Emmelkamp T.K. Bouman S. Visser Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Handleiding bij Beter beginnen

Handleiding bij Beter beginnen Handleiding bij Beter beginnen Handleiding bij Beter beginnen Trudy Mooren en Maartje Schoorl Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

De meest gestelde vragen over: cholesterol

De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Gedragsproblemen bij kinderen

Gedragsproblemen bij kinderen Gedragsproblemen bij kinderen Reeks Praktische Kindergeneeskunde Redactie: V.R. Drexhage, kinderarts L.W.E. van Heurn, kinderchirurg C.M.F. Kneepkens, kinderarts R. Pieterse, kinderarts E. van Rijswijk,

Nadere informatie

Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens. Het cardiovasculair formularium

Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens. Het cardiovasculair formularium Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens Het cardiovasculair formularium Onder redactie van: Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens Het cardiovasculair formularium

Nadere informatie

In gesprek met de palliatieve patiënt

In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Leercoaching in het hbo. Student

Leercoaching in het hbo. Student Leercoaching in het hbo Student Leercoaching in het hbo Student Een kapstok om jezelf uit te dagen de regie over je leren te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009

Nadere informatie

36 zieke kinderen. Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen

36 zieke kinderen. Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen 36 zieke kinderen 36 zieke kinderen Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen Guus de Jonge, emeritus hoogleraar kindergeneeskunde Arwen Sprij, kinderarts Derde, geheel herziene

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor

Nadere informatie

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 001 BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 002 Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Lia van Doorn Coreferaat:

Nadere informatie

Leercoaching in het hbo. Leercoach

Leercoaching in het hbo. Leercoach Leercoaching in het hbo Leercoach Leercoaching in het hbo Een kapstok om studenten uit te dagen zelf de regie te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen

Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Onder redactie van: G.A.E.G. van Asseldonk BSc J.J. van Duinen MSc M. Former-Boon R. van

Nadere informatie

Patiënt en recht in de apotheek

Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek mr Jurriane A. Rendering Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

Atlas van de parodontale diagnostiek

Atlas van de parodontale diagnostiek Atlas van de parodontale diagnostiek Atlas van de parodontale diagnostiek Dr. Johan van Dijk Dr.FredSpijkervetendr.JanTromp Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle

Nadere informatie

Psychosociale problemen

Psychosociale problemen Psychosociale problemen Reeks Kinderen en Adolescenten. Problemen en risicosituaties Psychosociale problemen is het tweede deel van de tiendelige reeks Kinderen en Adolescenten - Problemen en risicosituaties.

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Neurologie

Zakboek ziektebeelden Neurologie Neurologie Zakboek ziektebeelden Neurologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Stoppen met roken Cursus

Stoppen met roken Cursus Stoppen met roken Stoppen met roken Cursus F.A. Willemsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen hoort bij de handleiding Integrale

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor ouders Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor ouders, is onderdeel

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie

Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie Gastro-enterologie Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze

Nadere informatie

Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries

Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Dit boek, Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens een werkboek

Nadere informatie

Eerste hulp bij faalangst

Eerste hulp bij faalangst Eerste hulp bij faalangst Eerste hulp bij faalangst Faalangsttraining voor jongeren van 10 tot 18 jaar drs. Petra Lahr drs. Daphne Rijkée Houten 2017 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE

ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ISBN 978-90-368-1699-1 ISBN 978-90-368-1700-4 (ebook) 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen (Redactie) Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Dieetleer en Voedingsleer Supplement

Nadere informatie

Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL)

Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Prof. dr. J.D. van der Ploeg Prof. dr. E.M. Scholte Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Supervisie in onderwijs en ontwikkeling

Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Delen en helen Onder redactie van: Sijtze de Roos Auteurs: Heleen Bakker Hans Borst Corine Havelaar-Bakker Sijtze de Roos

Nadere informatie

In gesprek met de palliatieve patiënt

In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Zorg om mensen met dementie

Zorg om mensen met dementie Zorg om mensen met dementie Voor Ries en Myrthe Zorg om mensen met dementie Een handleiding voor verzorgenden Bère Miesen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.

Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Stop met piekeren Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven

Nadere informatie

Werken aan je zelfbeeld

Werken aan je zelfbeeld Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (individuele training) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen

Nadere informatie

Werken aan je zelfbeeld

Werken aan je zelfbeeld Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (groepstraining) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen

Nadere informatie

Orthopedische casuïstiek

Orthopedische casuïstiek Orthopedische casuïstiek Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van anterieure kniepijn Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Patty Joldersma Marc Martens Pat Wyffels Houten 2010 Ó 2010 Bohn

Nadere informatie

Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen

Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Redactie: Arno van Dam en Niels Mulder Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum,

Nadere informatie

Een nieuwe heup of knie

Een nieuwe heup of knie Een nieuwe heup of knie Een nieuwe heup of knie Hoe wordt u weer lichamelijk en sportief actief? Martin Stevens Inge van den Akker-Scheek Jan Hamelink Inge Reininga Karen den Uyl-Verlinden Robert Wagenmakers

Nadere informatie

Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten

Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Doorbreken van de cirkel van verdriet Psychosocial assistance for relatives of

Nadere informatie

Samenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk

Samenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk Samenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk Samenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk Annette Berendsen Jan Schuling Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten

Nadere informatie

Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking

Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Maja van Trigt Werkredactie: Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Inleiding en ziektebeelden Maja van Trigt Zeist Werkredactie: Amsterdam

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Oncologie

Zakboek ziektebeelden Oncologie Oncologie Zakboek ziektebeelden Oncologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Wat elke professional over de oggz moet weten

Wat elke professional over de oggz moet weten Wat elke professional over de oggz moet weten Wat elke professional over de oggz moet weten Houten 2012 ISBN 978-90-313-9940-6 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012 Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Methodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening

Methodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening Methodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening Helen I. de Graaf-Waar Herma T. Speksnijder Methodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening Houten 2014 Helen I.

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht

Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Redactie: Koos van Nugteren Dos Winkel Met bijdragen van: Frederik Verstreken

Nadere informatie

Het Reumatologie & Orthopedie Formularium

Het Reumatologie & Orthopedie Formularium Het Reumatologie & Orthopedie Formularium Het Reumatologie & Orthopedie Formularium Een praktische leidraad Onder redactie van: Prof. dr. W.F. Lems Prof. dr. B.J. van Royen Met medewerking van: Dr. J.P.W.

Nadere informatie

Actief leren voor een beroep

Actief leren voor een beroep Actief leren voor een beroep Actief leren voor een beroep Activiteiten voor leerlingen in het mbo niveau 3 en 4 Nicolien van Halem Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Nicolien van Halem Sjaak Groot. Planmatig zorg verlenen

Nicolien van Halem Sjaak Groot. Planmatig zorg verlenen Nicolien van Halem Sjaak Groot Planmatig zorg verlenen Nicolien van Halem Sjaak Groot Planmatig zorg verlenen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0587-2 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Nadere informatie

Leerboek Atherotrombose

Leerboek Atherotrombose Leerboek Atherotrombose Leerboek Atherotrombose Prof. dr. J.W. Jukema Prof. dr. F.W.A. Verheugt Tweede, geheel herziene druk Eerste druk, 2004 Tweede, geheel herziene druk, 2008 Bohn Stafleu van Loghum,

Nadere informatie

Nicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo

Nicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo Nicolien van Halem Inge Müller Handboek studievaardigheden voor het hbo Toegang tot de website Op deze website vindt u het ondersteunend materiaal behorende bij Handboek studievaardigheden voor het hbo.

Nadere informatie

Samenspel en samenklank

Samenspel en samenklank Samenspel en samenklank Samenspel en samenklank De besturingsfilosofie en organisatiestructuur van het UMC Utrecht Geert Blijham en Ernest Müter Skipr is een crossmediaal communicatieplatform voor beslissers

Nadere informatie

Het Osteoporose Formularium. 1 e editie. een praktische leidraad

Het Osteoporose Formularium. 1 e editie. een praktische leidraad Het Osteoporose Formularium 1 e editie een praktische leidraad Deze uitgave wordt mede mogelijk gemaakt door: en binnen ATC hoofdklasse M. NB: Het voorschrijven van geneesmiddelen geschiedt onder de exclusieve

Nadere informatie

Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie

Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Hugo van Waarde (red.) Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu

Nadere informatie

De apotheker aan de leiding. voor Yara en Abel

De apotheker aan de leiding. voor Yara en Abel De apotheker aan de leiding voor Yara en Abel De apotheker aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot

ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE Jeroen Wapenaar Lisette de Groot Eerste druk, Reed Business, Amsterdam 2013 Tweede (ongewijzigde) druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016 ISBN 978-90-368-1557-4 DOI 10.1007/978-90-368-1558-1

Nadere informatie

Mijn kind een Kanjer!

Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Help je kind bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Meten in de praktijk

Meten in de praktijk Metenindepraktijk Metenindepraktijk Stappenplan voor het gebruik van meetinstrumenten in de gezondheidszorg Sandra Beurskens Roland van Peppen Eric Stutterheim Raymond Swinkels Harriët Wittink Bohn Stafleu

Nadere informatie

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders MIJN BSL Aan ieder exemplaar van Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Werkboek voor deelnemers is een unieke

Nadere informatie

dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen

dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen Houten, 2016 Eerste druk, 1980 Zevende druk, eerste oplage, Uitgeverij

Nadere informatie

Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Nadere informatie

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen (Redactie) Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Dieetleer en Voedingsleer Supplement

Nadere informatie

Leven met ADHD. Fiona Kat, Maura Beenackers en Willemijn ter Brugge

Leven met ADHD. Fiona Kat, Maura Beenackers en Willemijn ter Brugge Leven met ADHD Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men met het

Nadere informatie

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Handboek voor trainers Redactie: Leony Coppens Carina van Kregten Houten 2012 2012 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Nadere informatie

De meest gestelde vragen over: reumatologie

De meest gestelde vragen over: reumatologie De meest gestelde vragen over: reumatologie De meest gestelde vragen over: reumatologie Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

Werkboek klinische schematherapie

Werkboek klinische schematherapie Werkboek klinische schematherapie Werkboek klinische schematherapie Redactie: Eelco Muste Anoek Weertman Anne-Marie Claassen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Valkuilen in de orthopedische diagnostiek

Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Orthopedische casuïstiek Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Nens van Alfen Edith Cup Sander Geurts Renske Janssen

Nadere informatie

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Onder redactie van: Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Supplement Voedings- en Dieetleer

Nadere informatie

Informatorium voor voeding en diëtetiek

Informatorium voor voeding en diëtetiek Informatorium voor voeding en diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jolanda van Duinen Jacqueline Drenth (Redactie) Informatorium voor voeding en diëtetiek Supplement 89 - april 2015 Houten 2015

Nadere informatie

Omgaan met ziekelijke jaloezie

Omgaan met ziekelijke jaloezie Omgaan met ziekelijke jaloezie Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag

Nadere informatie

Doorbreek je depressie

Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Werkboek voor de cliënt Drs. P.J. Molenaar Drs. F.J. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó

Nadere informatie

Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep

Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep Een behandelprotocol voor depressie Dina Snippe Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn

Nadere informatie

Mediation als alternatief

Mediation als alternatief Mediation als alternatief Mediation als alternatief Bemiddeling door hulp- en dienstverleners Bert la Poutré Michael Boelrijk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Kostprijzen in ziekenhuizen

Kostprijzen in ziekenhuizen Kostprijzen in ziekenhuizen BSL - ACA_BK_1KZM - 1731_9789031342167 001 M. Levi, AMC Amsterdam Prima boek, nuttig en goed uitgewerkt. J. Zuurbier, Q-consult Ik heb bewondering voor de wijze waarop het boek

Nadere informatie

Verstrekking en vergoeding

Verstrekking en vergoeding Verstrekking en vergoeding Verstrekking en vergoeding Han van Hagen Swen Kuipers Carlo Schneider Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

8FSLDBIJFS /[EPMJMGEXMIRMZIEY

8FSLDBIJFS /[EPMJMGEXMIRMZIEY Medicijnen Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008 2008 Bohn Stafleu van

Nadere informatie

De dokter en het geld

De dokter en het geld De dokter en het geld Marcel Levi (redactie) DE DOKTER EN HET GELD ARTSEN (HER)BEREKENEN DE KOSTEN VAN DE ZORG ISBN 978-90-368-2055-4 ISBN 978-90-368-2056-1 (ebook) DOI 10.1007/978-90-368-2056-1 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Wet toelating zorginstellingen

Wet toelating zorginstellingen Wet toelating zorginstellingen Wet toelating zorginstellingen Tweede, herziene druk Mr. dr. J.J.M Linders Gezondheidswetgeving in de praktijk Redactie: Mr. R.N. van Donk Mr. dr. H.E.G.M. Hermans Mr. dr.

Nadere informatie

De huisarts aan de leiding

De huisarts aan de leiding De huisarts aan de leiding De huisarts aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets

Nadere informatie

De patiënt als partner

De patiënt als partner De patiënt als partner De patiënt als partner De zoektocht van het UMC St Radboud Onder redactie van Lucien Engelen Houten 2012 Ó 2012 UMC St Radboud Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag

Nadere informatie

Tonusonderzoek bij kinderen

Tonusonderzoek bij kinderen Tonusonderzoek bij kinderen Spasticity is more difficult to characterize than to recognize, and still more difficult to quantify. Opgedragen aan mijn kleinzoon Sebastian. Tonusonderzoek bij kinderen R.

Nadere informatie

Glossarium kwaliteit van zorg

Glossarium kwaliteit van zorg Glossarium kwaliteit van zorg Glossarium kwaliteit van zorg Kernbegrippen uit de zorg in duizend- en eenvoud samengebracht Samenstelling Jannes van Everdingen Dunja Dreesens Onder auspiciën van de Regieraad

Nadere informatie

Basiskennis schei- en natuurkunde

Basiskennis schei- en natuurkunde Basiskennis schei- en natuurkunde Basiskennis schei- en natuurkunde M. Zwamborn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Meer dan duizend dagen

Meer dan duizend dagen Meer dan duizend dagen M eer dan duizend dagen Belevenissen van een huisarts in opleiding columns van Liesbeth Kooiman onder redactie van MedNet Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 ISBN 978 90 313 5310

Nadere informatie

Helder rapporteren. BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V)

Helder rapporteren. BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V) Helder rapporteren BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V) Helder rapporteren Een handleiding voor het opzetten en schrijven van rapporten, scripties, nota s en artikelen Peter Nederhoed Tiende, herziene

Nadere informatie

Stotteren. Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 17

Stotteren. Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 17 Stotteren Stotteren Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 17 Houten 2014 Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

Nadere informatie