Evaluatie vismigratievoorzieningen Drentsche Aa

Transcriptie

1 Evaluatie vismigratievoorzieningen Drentsche Aa Vispassage Loonerdiep 2 Rapport W. Patberg G. Wolters

2

3 Evaluatie vismigratievoorzieningen Drentsche Aa Vispassage Loonerdiep 2 Rapport W. Patberg G. Wolters bezoekadres oosterweg 127 Haren postadres postbus AC Haren telefoon telefax info@koemanenbijkerk.nl website

4

5 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 3 Colofon Opdrachtgever Waterschap Hunze en Aa s Postbus 195, 9640 AD, Veendam Contactpersoon opdrachtgever P.P. Schollema Titel Evaluatie vismigratievoorzieningen Drentsche Aa Subtitel Vispassage Loonerdiep 2 Auteurs W. Patberg, G. Wolters Datum 26 juni 2012 Pagina s (inclusief bijlagen) 36 Opdrachtnr Brief met kenmerk IN / Projectnr Rapportnr Status Akkoord Eindrapport Ir. G.H. Bonhof Paraaf Foto omslag: Vispassage Loonerdiep 2 Deze publicatie kan geciteerd worden als: Patberg, W. & G. Wolters Evaluatie vismigratievoorzieningen Drentsche Aa, vispassage Loonerdiep 2. Rapport Koeman en Bijkerk bv, Haren. In opdracht van Waterschap Hunze en Aa s, Veendam. Koeman en Bijkerk bv / Waterschap Hunze en Aa s Dit rapport is vervaardigd op verzoek van opdrachtgever hierboven aangegeven en is zijn eigendom. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Koeman en Bijkerk bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Koeman en Bijkerk bv is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede schade welke voortvloeit uit toepassingen van resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Koeman en Bijkerk bv; opdrachtgever vrijwaart Koeman en Bijkerk bv voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing.

6 4 Koeman en Bijkerk rapport

7 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 5 Inhoudsopgave Summary 7 Samenvatting 9 1 Inleiding Achtergrond Doel en onderzoeksvragen Onderzoekslocatie vispassage Loonerdiep Projectuitvoering 13 2 Materiaal en methoden Vangopstelling Uitvoering, verwerking vis en gegevens 16 3 Resultaten Algemeen Vangstresultaten; soorten en aantallen Vangstresultaten; lengteklassen Verloop migratie tijdens onderzoeksperiode 19 4 Discussie en conclusies Discussie Samenvatting resultaten Conclusies Aanbeveling 25 5 Literatuur 27 Bijlage I Vispassage Loonerdiep 2 29 Bijlage II Vangstresultaten per fuiklichting 31

8 6 Koeman en Bijkerk rapport

9 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 7 Summary At the request of the Regional Water Authority Hunze and Aa s, Koeman and Bijkerk investigated the functioning of the fish pass Loonerdiep 2 in the old meander of the Loonerdiep located south of the village Loon. This work was carried out in the period March 5 June 1, 2012 as part of the Interreg project Living North Sea. To investigate the functioning of the fish pass, a fyke net was placed upstream from the passage such that the inlet was completely closed. The net was emptied every two to three days yielding a total of 25 samples. Overall, 508 fish were caught, representing 12 species. Gudgeon was the most abundant species of which 268 individuals were caught, followed by Roach (89) and Perch (63). Seven species belonged to the eurytopic guild, three to the rheophilic and two to the limnophilic guild. In numbers they were more or less equally divided over the eurytopic and rheophilic guilds (resp. 56 and 43%). Gudgeon was the most abundant rheophilic species whereas Roach and Perch were the most abundant eurytopic species. Considering the migration guilds the local-migrating species were most abundant. The majority of fish belonged to the length class >0+-15 centimeter followed by the class centimeter. In the class centimeter only two Tenches were caught. In the class >=41 all Eels were caught (33 individuals), one Tench and two Pikes. Only two fish were caught in the 0+ class. The smallest fish caught was a Gudgeon of 6 centimeter and the largest was a Pike of 78 centimeter. The course of the catches are characterized by two periods of increased catches. During these periods the catches were mainly dominated by Gudgeon. The increased catches seemed to follow increasing temperatures of the air and water. Based on the species composition of the caught fish and their lengths one can conclude that the fish pass Loonerdiep 2 should be passable for most migrating fish which are present in this part of the river system.

10 8 Koeman en Bijkerk rapport

11 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 9 Samenvatting Op verzoek van het Waterschap Hunze en Aa s heeft Koeman en Bijkerk bv in de periode 5 maart tot en met 1 juni 2012 onderzoek gedaan naar de vispasseerbaarheid van de vispassage Loonerdiep 2 in de oude meander van het Loonerdiep gelegen ten zuiden van het dorp Loon. Het onderzoek maakte onderdeel uit van het Interreg project Living North Sea. Om de passeerbaarheid van de vispassage te onderzoeken, is een fuik bovenstrooms van de passage geplaatst, zodanig dat de gehele instroomopening van de passage werd afgesloten. De fuik is om de twee tot drie dagen gelicht. In totaal zijn er 25 lichtingen uitgevoerd. In totaal zijn er 508 vissen gevangen verdeeld over twaalf soorten. Riviergrondel is met 268 exemplaren de meest gevangen vis, gevolgd door Blankvoorn (89) en Baars (63). Van de twaalf soorten behoren er zeven tot het eurytope gilde, drie tot het rheofiele gilde en twee tot het limnofiele gilde. Wat aantallen betreft werden de vangsten min of meer gelijk verdeeld over de rheofiele en eurytope soorten met respectievelijk 56 en 43%. Riviergrondel neemt bijna alle aantallen binnen het rheofiele gilde voor zijn rekening. Binnen het eurytope gilde zijn de meest voorkomende soorten Blankvoorn en Baars. Ten aanzien van de migratiegilden was er sprake van een dominantie van de lokaal-migrerende vissoorten. De meeste gevangen vis valt in de klasse >0+-15 centimeter op afstand gevolgd door de klasse centimeter. In de categorie zijn slechts twee Zeelten gevangen en in de categorie >41 centimeter vielen alle Palingen (33 stuks), één Zeelt en de twee gevangen Snoeken van 67 en 78 centimeter. In de categorie 0+ zijn slechts twee vissen gevangen, beide Baarzen. De kleinste vis die gevangen is, was een Riviergrondel van 6 centimeter en de grootste een Snoek van 78 centimeter. Het verloop van de vangsten wordt in het algemeen gekenmerkt door twee perioden van toegenomen vangstaantallen. In deze perioden zijn voornamelijk Riviergrondels aangetroffen. De pieken in de vangsten lijken vaak te volgen op zowel stijgende maximale luchttemperaturen en watertemperaturen. Op basis van de soortensamenstelling en de lengteverdeling kan geconcludeerd worden dat de meeste trekbehoeftige vissoorten, die in dit deel van het systeem aanwezig zijn, de vispassage Loonerdiep 2 moeten kunnen passeren.

12 10 Koeman en Bijkerk rapport

13 Evaluatie vispassage Loonerdiep Inleiding 1.1 Achtergrond Het stroomdal van de Drentsche Aa kent een grote diversiteit aan soorten en habitattypen. Deze waarden worden landelijk erkend en hebben het gebied de status van Nationaal Park (Nationaal Beek en Esdorpenlandschap Drentsche Aa) en Natura 2000 gebied opgeleverd. In het gebied wordt veel aandacht besteed aan het behoud en verdere verbetering van de aanwezige natuurwaarden. Een van de programma s waar het Waterschap samen met Provincie Drenthe, Staatsbosbeheer en de Hengelsportfederatie Groningen Drenthe veel aandacht aan besteed is het vispasseerbaar maken van dit stelsel van beken conform de Visie Vismigratie - Van Wad tot Aa (Riemersma en Kroes 2006). Hier wordt al een aantal jaren aan gewerkt en ondertussen zijn er circa 36 knelpunten opgelost. De komende jaren zullen ook de resterende 13 knelpunten aangepakt gaan worden. Om de werking van de reeds gerealiseerde vismigratie voorzieningen te evalueren, selecteert het Waterschap ieder jaar een aantal voorzieningen die gedurende de voorjaarstrek bemonsterd worden. Deze onderzoeken worden uitgevoerd in het kader van het overkoepelende onderzoek project Living North Sea waarbinnen gekeken wordt naar de volledige vismigratie routes van zee naar bron die voor diadrome soorten van belang zijn. In 2012 zijn binnen het stroomdal van de Drentsche Aa vier vismigratievoorzieningen onderzocht; een vispassage en een duiker in het Loonerdiep en een vispassage en een duiker in het Deurzerdiep. Beide diepjes liggen in elkaars verlengde ten oosten van Assen (Figuur 1). Voorliggende rapportage behandelt de resultaten van het onderzoek naar de passeerbaarheid van de vispassage Loonerdiep 2 gelegen in het Loonerdiep. 1.2 Doel en onderzoeksvragen Het doel van het onderzoek is de werking van de vispassage te onderzoeken gedurende de voorjaarsmigratie. De volgende onderzoeksvragen worden gesteld: Welke soorten kunnen de vispassage in stroomopwaartse richting passeren? Wat zijn de aantallen per soort die passeren en hoe is de lengteverdeling? In welke periode vindt de migratie plaats? De verkregen gegevens kunnen gebruikt worden om de vispasseerbaarheid van de passage te bepalen. Tevens kunnen de gegevens gebruikt worden bij de aanleg van nieuwe vismigratievoorzieningen.

14 12 Koeman en Bijkerk rapport Figuur 1 De ligging van de vier vismigratievoorzieningen in het stroomdal van de Drentsche Aa die in het voorjaar van 2012 zijn onderzocht (bron: Schollema, 2012). Vispassage Loonerdiep 2 is onderwerp van dit rapport. 1.3 Onderzoekslocatie vispassage Loonerdiep 2 De vispassage Loonerdiep 2 maakt deel uit van een serie vispassages in de oude meander van het Loonerdiep. Deze herstelde meander maakt het voor de vissen mogelijk om het verdeelwerk Loon te passeren en vanuit het Loonerdiep stroomopwaarts te zwemmen in de richting van het Deurzerdiep. Echter, voordat de vissen het Deurzerdiep bereiken komen ze een viertal kunstwerken tegen in de oude meander. Te weten, in stroomopwaartse richting: 1. Vispassage Loonerdiep 3 (betonnen bekkens met stoorstenen) 2. Vispassage Loonerdiep 2 (betonnen bekkens met stoorstenen) 3. Vispassage Loonerdiep 1 (voorde met wandelpad + steenstort drempel) 4. Inlaat oude meander Loonerdiep Gedurende het voorjaar van 2012 worden de vispassage Loonerdiep 2 en de inlaat bemonsterd. Deze keuze is gemaakt omdat de vispassages Loonerdiep 2 en 3 qua constructie vrijwel identiek zijn. Als passage 2 gepasseerd is zijn de vissen ook langs

15 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 13 Figuur 2 Vispassage Loonerdiep 2. Foto s genomen in stroomopwaartse richting. Links de vistrap tijdens groot onderhoud. Rechts de vistrap in het voorjaar van passage 3 gezwommen. Vispassage Loonerdiep 1 is een betrekkelijk eenvoudige passage met weinig verval. De verwachting is dat het laatste kunstwerk, de inlaat, het meest kritische punt voor vismigratie zal zijn op deze locatie (Schollema 2012). Vispassage Loonerdiep 2 is onderwerp van dit rapport. Vispassage Loonerdiep 2 is gelegen in het Loonerdiep ten zuiden van Loon. De vistrap bestaat uit een viertal betonnen drempels in de hoofdloop zelf, waarop stoorstenen zijn geplaatst (Figuur 2). Iedere drempel heeft aan de stroomafwaartse zijde een flauw oplopende helling (voor bodemvissen) en een steile oplopende helling (voor grotere vissen) met diep water er direct voor. Deze zijden wisselen van links naar rechts bij de volgende drempel. In Bijlage I staan een aantal foto s van de vispassage die genomen zijn tijdens groot onderhoud van de passage. Op deze foto s is de constructie van de passage goed te zien. 1.4 Projectuitvoering Het project is uitgevoerd in samenwerking Mans Vos, een gecertificeerde beroepsvisser uit de regio, en de Hengelsportfederatie Groningen Drenthe. Hieronder een lijst met de personen die aan het project hebben meegewerkt: Koeman en Bijkerk bv Beroepsvisserij Gerwin Bonhof: projectcoördinatie, veldwerk Wouter Patberg: rapportage, verwerking gegevens, veldwerk Gersjon Wolters: verwerking gegevens, veldwerk Mans Vos Waterschap Hunze en Aa s Peter Paul Schollema: opdrachtgever, begeleiding, veldwerk Cas Franke: veldwerk

16 14 Koeman en Bijkerk rapport Hengelsportfederatie Groningen Drenthe Hennie Huttinga: verwerking gegevens, veldwerk Frans Leeuw: veldwerk

17 Evaluatie vispassage Loonerdiep Materiaal en methoden 2.1 Vangopstelling Om de passeerbaarheid van de vistrap te bepalen, is een fuik bovenstrooms van de vistrap geplaatst met de opening naar de vistrap gericht. Op de fuik zijn extra vleugels geplaatst zodat de instroomopening van de passage volledig werd afgesloten. Om beschadiging aan of dichtslaan van de fuik te voorkomen als gevolg van vuilophoping aan de achterkant van de vleugels zijn extra palen geplaatst halverwege de vleugels om de fuik goed open te houden. De gebruikte fuik had een maaswijdte van 5 millimeter halve maas. De maaswijdte van de extra vleugel bedroeg 9 millimeter halve maas. De diameter van de eerste hoepel bedroeg 70 centimeter. In verband met diefstal van bovengenoemde fuik is er vanaf 26 mei noodgedwongen gebruik gemaakt van een andere fuik. Deze had een opzet van 150 en een maaswijdte van 7 millimeter halve maas. De diameter van de eerste hoepel bedroeg 80 centimeter. Figuur 3 De opstelling van de fuik stroomopwaarts achter de vistrap. De fuik is over de gehele breedte van het Loonerdiep geplaatst zodat de gehele instroomopening van de vispassage werd afgesloten.

18 16 Koeman en Bijkerk rapport Uitvoering, verwerking vis en gegevens De fuik is op 5 maart 2012 geplaatst. Vervolgens is de fuik om de twee of drie dagen geleegd. In totaal zijn er 24 lichtingen uitgevoerd. De laatste lichting heeft plaatsgevonden op 1 juni Bij iedere lichting is rommel (voornamelijk ophoping van plantenmateriaal aan de achterkant van de vleugels) verwijderd en is de fuik schoongemaakt. De gevangen vissen werden na iedere lichting gemeten (op 1 cm nauwkeurig) en op naam gebracht. Na meting is de vis stroomopwaarts van de passage en vangopstelling teruggezet om hervangst te voorkomen. De gegevens zijn verwerkt met het databaseprogramma Piscaria. Dit programma is door de STOWA speciaal ontwikkeld voor de opslag en verwerking van visgegevens. De vangsten zijn per fuik en per lichting ingevoerd en verwerkt tot de in dit rapport gepresenteerde grafieken en tabellen. In dit rapport zijn de vissoorten ingedeeld in stromings- en migratiegilden. Hiervoor is gebruik gemaakt van Emmerik (2003). In Bijlage II zijn de vangsten per fuiklichting weergegeven.

19 Evaluatie vispassage Loonerdiep Resultaten 3.1 Algemeen De bemonsteringen op de locatie Loonerdiep 2 zijn over het algemeen goed verlopen. Echter, op 24 mei was de fuik gestolen waardoor er één lichting verloren is gegaan. Twee dagen na de diefstal is een nieuwe fuik geplaatst waardoor de bemonstering voortgezet kon worden. Op de gestolen fuik na konden de bemonsteringen volgens schema worden uitgevoerd. Twee keer is er (lichte) schade aan de fuik aangetroffen: op 26 maart en 2 april zat er een klein gat in de fuik die ter plekke werd gerepareerd. Naar verwachting heeft deze schade de vangsten niet beïnvloed. 3.2 Vangstresultaten; soorten en aantallen In totaal zijn er 508 vissen gevangen verdeeld over twaalf soorten (Tabel 1). Riviergrondel is met 268 exemplaren de meest gevangen vis, gevolgd door Blankvoorn (89) en Baars (63). Van de twaalf soorten behoren er zeven tot het eurytope gilde, drie tot het rheofiele gilde en twee tot het limnofiele gilde. Tabel 1 De gevangen aantallen per soort. Per soort is ook aangegeven tot welk stromings- en migratiegilde het behoort, volgens Emmerik (2003). Naam Stromingsgilde Migratiegilde Aantal Paling Eurytoop Katadroom 33 Alver Eurytoop Regionaal 11 Baars Eurytoop Lokaal/regionaal 63 Blankvoorn Eurytoop Lokaal/regionaal 89 Kolblei Eurytoop Lokaal 1 Pos Eurytoop Lokaal 19 Snoek Eurytoop Lokaal/regionaal 2 Ruisvoorn Limnofiel Lokaal 2 Zeelt Limnofiel Lokaal 3 Bermpje Rheofiel Lokaal 6 Riviergrondel Rheofiel Lokaal 268 Serpeling Rheofiel Potamodroom 11 Gebaseerd op de stromingsgilden werden de vangsten qua aantallen min of meer gelijk verdeeld over de rheofiele en eurytope soorten met respectievelijk 56 en 43% (Figuur 4). Riviergrondel neemt bijna alle aantallen binnen het rheofiele gilde voor zijn rekening. Binnen het eurytope gilde zijn de meest voorkomende soorten Blankvoorn en Baars. De limnofiele soorten, Ruisvoorn en Zeelt, namen slechts 1% van de totaalvangst in. De gevangen soorten zijn onder te verdelen in vijf verschillende migratiegilden (Figuur 4); katadroom, regionaal, lokaal, lokaal/regionaal en potamodroom. Ten aanzien van de

20 18 Koeman en Bijkerk rapport eurytoop limnofiel rheofiel katadroom regionaal lokaal/regionaal lokaal potamodroom Figuur 4 aantallen. Percentuele verdeling over stromings- (links) en migratiegilden (rechts) op basis van gevangen De gevangen soorten zijn onder te verdelen in vijf verschillende migratiegilden (Figuur 4); katadroom, regionaal, lokaal, lokaal/regionaal en potamodroom. Ten aanzien van de migratiegilden was er sprake van een dominantie van de lokaal-migrerende vissoorten, wat voornamelijk toe te schrijven is aan het grote aandeel van Riviergrondel in de vangsten. Het aandeel van de overige migratiegilden (met meest dominante soort) is: regionaal (2%; Alver), lokaal/regionaal (30%; Blankvoorn), katadroom (6%; Paling) en potamodroom (2%; Serpeling). 3.3 Vangstresultaten; lengteklassen In Tabel 2 staan per soort de aantallen per lengteklasse weergegeven. De lengteklassen zoals ze in Piscaria zijn gedefinieerd, worden ook hier gebruikt. Deze indeling is voornamelijk gebaseerd op voedselvoorkeur. Voor Snoek geldt een andere indeling dan de overige vissoorten. De indeling voor Snoek is gebaseerd op habitatvoorkeur; Snoeken vanaf circa 35 cm bevinden zich vaker in het open water terwijl kleinere Snoeken vaker schuilt tussen de vegetatie (Handboek Hydrobiologie). In het algemeen geldt dat verreweg de meeste gevangen vis in de categorie >0+-15 centimeter valt. Voor de afzonderlijke vissoorten geldt dit, op de Paling en de Zeelt na, ook. Van Alver, Bermpje, Kolblei, Pos en Riviergrondel zijn alleen maar exemplaren gevangen die in de >0+-15 centimeter categorie vallen. Baars en Blankvoorn zijn de soorten met de meeste aantallen in de categorie centimeter. In de categorie zijn slechts twee Zeelten gevangen en in de categorie >41 centimeter vielen alle Palingen (33 stuks), één Zeelt en de twee gevangen Snoeken van 67 en 78 centimeter. In de categorie 0+ zijn slechts twee vissen gevangen, beide Baarzen. De kleinste vis die gevangen is, was een Riviergrondel van 6 centimeter en de grootste een Snoek van 78 centimeter.

21 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 19 Tabel 2 Per gevangen soort de aantallen per lengteklasse (cm). De meest gevangen soort staat bovenaan. De vetgedrukte getallen geven per soort de lengteklasse aan waarin de meeste exemplaren zijn gevangen. Soort Totaal 0+ > >=41 Riviergrondel Blankvoorn Baars Paling Pos Alver Serpeling Bermpje 6 6 Zeelt Ruisvoorn Kolblei 1 1 Soort Totaal >=55 Snoek Verloop migratie tijdens onderzoeksperiode Figuur 5 geeft het verloop van de gevangen aantallen vissen per vissoort in de tijd weer. Op basis van deze figuur kan een indruk verkregen worden van het verloop van de migratie van de verschillende vissoorten gedurende de onderzoeksperiode. Naast het vangstverloop is ook het verloop van de watertemperatuur en de maximale luchttemperatuur tijdens de onderzoeksperiode weergegeven. Eén van de stimuli voor vismigratie is de watertemperatuur (Kroes en Monden 2005). De maximale luchttemperatuur is opgenomen omdat het vermoeden bestaat dat vis in het vroege voorjaar migratiebewegingen gaan vertonen zodra er zich mooie warme dagen voordoen. De bovenlaag van het water kan dan snel opwarmen. Uit Figuur 6 blijkt dat de maximale luchttemperatuur en de watertemperatuur sterk met elkaar correleren. De watertemperatuurgegevens zijn afkomstig van continu-metingen door een diver die in het Loonerdiep hangt op 0,5 meter diepte bij de brug bij Loon. Door de stroming zal het water in de beek goed gemengd zijn. Als gevolg daarvan zal de temperatuur in de gehele waterkolom min of meer hetzelfde zijn. Deze waarden worden representatief geacht voor het temperatuursverloop van het water bij de vispassage. De maximale luchttemperatuurgegevens zijn gemeten in Eelde en verkregen via Het onderzoek startte in een warme periode en duurde tot 28 maart. Hierna bleef het lange tijd relatief koud tot ongeveer eind april. Eind april begon de luchttemperatuur weer sterk te stijgen. De watertemperatuur nam over de gehele periode toe, maar vertoont een fluctuerend patroon. Deze fluctuaties in watertemperatuur vertonen een sterke correlatie met de maximale luchttemperatuur. Het verloop van de vangsten wordt in het algemeen gekenmerkt door twee perioden van

22 aantal Temperatuur (graden Celsius) 20 Koeman en Bijkerk rapport Zeelt Snoek Serpeling Ruisvoorn Riviergrondel Pos Paling Kolblei Blankvoorn Bermpje Baars Alver T water T lucht (max.) 0 0 datum Figuur 5 Weergave van de aantallen gevangen vis per soort en per lichting gecombineerd met het verloop van de watertemperatuur (T water) in het Loonerdiep en de maximale luchttemperatuur (T lucht (max.)) gedurende de onderzoeksperiode. De rode pijl geeft het moment van de diefstal van de fuik aan. toegenomen vangstaantallen; de eerste periode begint half maart en loopt door tot begin april. De tweede piek loopt van eind april (23-4) tot ongeveer half mei. Op 28 mei is ook nog een kleine piek van 20 gevangen vissen te zien. Deze perioden komen sterk overeen met de waargenomen toename in de vangsten op de locatie inlaat meander Loonerdiep (Patberg & Wolters, 2012). De pieken in de vangsten lijken vaak te volgen op zowel stijgende maximale luchttemperaturen en watertemperaturen. Andersom is dit minder vaak het geval; een toename in de temperatuur leidt lang niet altijd direct tot grotere vangstaantallen. Dit zou men kunnen wijten aan het feit dat naast de temperatuur nog meerdere factoren als stimulus voor de vismigratie op kunnen treden. Hierbij valt te denken aan daglengte en debiet. Daarnaast kunnen verschillende vissoorten verschillend reageren op deze stimuli. Gedurende beide pieken zijn het de Riviergrondels die het meest werden aangetroffen. Overigens in de eerste periode werden er meer Riviergrondels gevangen dan in de tweede. Dit in tegenstelling tot de aantallen gevangen Riviergrondel bij de inlaat van de meander. Op die locatie werden juist de grootste aantallen tijdens de tweede piek, eind april, gevangen (Patberg & Wolters 2012). Wat de vangsten van Riviergrondel betreft lijkt er een relatie met de temperatuur te bestaan. Op 26 maart nemen de gevangen aantallen sterk toe na een stijging van de temperatuur van zowel de lucht als het water. De afname in de vangsten begin april gaan gepaard met een koudere periode waardoor de watertemperatuur afneemt. Een volgende toename in de temperatuur half april leidt weer tot een toename in de vangsten. Ondanks stijgende temperaturen zijn de vangsten van Riviergrondel begin mei over hun hoogtepunt heen. Riviergrondel paait normaal gesproken in de periode april- mei bij een watertemperatuur van tenminste 12 C. Deze temperatuur werd voor het eerst op 28 april bereikt.

23 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 21 Ook Blankvoorn werd voornamelijk gevangen tijdens de twee vangstpieken met de grootste aantallen tijdens de tweede piek. Van Blankvoorn is bekend dat deze paait bij een watertemperatuur van C (Kroes & Monden 2005). Van Alver zijn slechts 11 exemplaren aangetroffen. Dit is opmerkelijk te noemen, gezien gedurende dezelfde periode een paar honderd meter stroomopwaarts bij de inlaat meander Loonerdiep maar liefst 319 exemplaren zijn gevangen. 10 van de 11 Alvers zijn de passage eind mei gepasseerd. Dit is dezelfde periode als waarin de Alver de inlaat in grote getale passeerde. Deze periode ging gepaard met een aantal mooie dagen waardoor de watertemperatuur sterk steeg, tot boven de 15 graden. Volgens Kroes en Monden (2005) paait Alver tussen de 15 en 22 C. Paling is ook met zekere regelmaat in de fuik aangetroffen; 33 exemplaren in totaal. De meeste exemplaren zijn gevangen tijdens het tweede deel van het onderzoek. Noemenswaardig is het grote aandeel van Pos in de vangst op 29 maart. Van de 19 exemplaren die tijdens het hele onderzoek zijn gevangen op deze locatie zijn er op deze dag 14 gevangen. Gezien het feit dat de migratieperiode van Pos loopt van maart tot mei (Kroes en Monden 2005) is zo n kortstondige migratiebeweging opmerkelijk te noemen. Het grootste deel van de Serpelingen, behorend tot het rheofiele gilde, werd aangetroffen in de eerste weken van het onderzoek (tot 26-3). Ook werden er nog twee exemplaren gevangen op 30 april. Serpeling migreert voornamelijk in de periode februarimaart en paait bij een temperatuur vanaf 8 C. Ook de Snoek migreert vroeg in het voorjaar (februari - maart; Kroes en Monden 2005). Op deze locatie zijn slechts twee Snoeken aangetroffen, beide voor half maart. Snoek paait bij een temperatuur van 6 tot 14 C.

24 22 Koeman en Bijkerk rapport

25 Evaluatie vispassage Loonerdiep Discussie en conclusies 4.1 Discussie Tijdens het onderzoek er voor gekozen om gebruik te maken van fuiken met een smalle maas om ook kleinere soorten als bijvoorbeeld Bermpje en Riviergrondel goed te kunnen vangen. Het risico bestond hierdoor wel dat door ophoping van vuil aan de achterkant van de vleugels de fuik zou beschadigen en/of dichtslaan waardoor de vangsten beïnvloed zouden kunnen worden. Om dit te voorkomen zijn extra palen geplaatst halverwege de vleugels om de fuik goed open te houden. Tijdens het onderzoek is gebleken dat de vleugels wel het nodige vuil opvingen, maar dat dit er niet voor heeft gezorgd dat de fuik werd dichtgedrukt. Ondanks de keuze voor de smallere maas (5 millimeter) zijn er weinig bermpjes gevangen, 6 stuks in totaal. Daarnaast zijn slechts twee exemplaren (beide Baarzen) in de klasse 0+ gevangen. Wat de Bermpjes betreft kunnen hier meerdere oorzaken kunnen hier aan ten grondslag liggen; of er komen geen (of weinig) Bermpjes voor in het onderzochte deel van het Loonerdiep of de vispassage is niet optimaal passeerbaar voor Bermpjes. De bepaling van de vispasseerbaarheid van de vispassage in het Loonerdiep is onderzocht door een fuik stroomopwaarts achter de duiker te plaatsen. Tijdens vele vismigratieonderzoeken wordt ook de watergang stroomafwaarts van de vismigratievoorziening dichtgezet met een fuik om zo het visaanbod te bepalen. Het aanbod geeft dan een indicatie van de hoeveelheid vis en de vissoorten die in potentie van de migratievoorziening gebruik zouden kunnen en/of willen maken. Een vergelijking tussen het aanbod en de gepasseerde vis geeft dan een indicatie over de passeerbaarheid van de migratievoorziening. In eerder uitgevoerde onderzoeken is wel getracht het aanbod te meten door een fuik stroomafwaarts van de vispassage te plaatsen. De vangsten van deze fuik lagen echter bijna altijd lager dan de vangsten in de passagefuik. Dit kwam omdat de watergang met de aanbodfuik niet volledig kon worden afgesloten waardoor een deel van de vis er langs kon. Het gevolg was doorgaans dat het gebruik van een aanbodfuik geen extra informatie oplevert terwijl de kosten voor het onderzoek wel hoger lagen. In dit geval is er dus gekozen om enkel stroomopwaarts van de vispassage te vissen. Middels onderhavig onderzoek kunnen dus geen harde uitspraken gedaan worden over welk percentage van de vis en de aanwezige vissoorten die de passage hadden willen passeren, ook daadwerkelijk gepasseerd is. Het enige dat hierover gezegd kan worden is dat vanuit het veld geen signalen zijn gekomen (bijvoorbeeld ophoping van veel vis benedenstrooms van de passage) dat er veel meer aanbod is geweest dan dat er vis over de passage is gekomen. Ondanks bovenstaande kanttekening is door het onderzoek wel duidelijk geworden welk vissoorten in welke aantallen de vispassage kunnen passeren (Tabel 1). Ook de lengtes van de gepasseerde vissen zijn bekend (Tabel 2). Hieruit kan de passeerbaarheid van de

26 24 Koeman en Bijkerk rapport vispassage voor verschillende typen vissoorten (sterk/niet sterke zwemmers, bodemsoorten/ pelagische soorten) bepaald worden. Zo zijn zowel bodemsoorten (Bermpje, Pos en Paling), als pelagische soorten (o.a. Blankvoorn) en soorten die zowel bij de bodem als pelagisch leven (o.a. Serpeling en Riviergrondel) in staat de passage te passeren. Ook variëren de gevangen soorten sterk in hun sprintcapaciteit. Volgens Kroes en Monden (2005) heeft de Paling een sprintsnelheid van 1 m/s en een Serpeling een van 2,4 m/s. De Snoek wordt zelfs een sprintsnelheid van 3-6,9 m/s toebedeeld. De Riviergrondel, de meest gevangen soort op deze locatie, heeft een sprintsnelheid van 0,6-2,0 m/s. Op basis van de hier gevonden resultaten kan de passeerbaarheid van de voorziening doorvertaald worden naar niet-aangetroffen soorten en op die manier van betekenis zijn voor de aanleg van soortgelijke vismigratievoorzieningen op andere locaties. Naast het bepalen van de vispasseerbaarheid van de vispassage is het ook een doel van dit onderzoek om te weten in welke periode de migratie plaatsvindt. Om de start van de migratieperiode te kunnen bepalen moet er vroegtijdig begonnen worden met de monitoring waardoor men vanuit (relatief) lage vangstaantallen een toename in de vangsten waarneemt en zo kan zien dat de migratie op gang komt. Het verloop van de vangsten tijdens dit onderzoek laten duidelijk de start van de migratie zien; in het begin van het onderzoek worden vissen in lage aantallen gevangen en na een aantal weken, eind maart, nemen de vangsten in aantal toe. Aan het einde van de onderzoeksperiode namen de vangstaantallen weer af. Gezien de vismigratie in zijn algemeenheid doorgaans tot begin juni plaatsvindt zijn we er van uitgegaan dat deze daling in vangstaantallen het einde van de migratieperiode inluidde. Hierdoor hebben we alle potentieel migrerende soorten kunnen vangen. Kortom, het verloop van de vangsten laat zien dat het onderzoek tijdig is gestart en lang genoeg heeft doorgelopen om een goed beeld van de migratieperiode te krijgen. 4.2 Samenvatting resultaten Bij de vispassage Loonerdiep 2 zijn er in totaal 508 vissen gevangen, verdeeld over twaalf soorten. Riviergrondel is de meest gevangen vis op afstand gevolgd door Blankvoorn en Baars. Qua aantallen waren de rheofiele soorten het meest abundant. Ten aanzien van de migratiegilden hadden de lokaal migrerende soorten de overhand. Verreweg de meest gevangen vis behoorde tot de lengtecategorie >0+-15 centimeter (82%). In de klasse cm werden 53 vissen gevangen (10%) en in de klasse 26-40cm slechts 2 exemplaren, beide Zeelten. 36 vissen vielen in de klasse > 41 cm, waarvan 33 Palingen. In de categorie 0+ zijn slechts twee vissen gevangen, beide Baarzen. De kleinste vis die gevangen is, was een Riviergrondel van 6 cm en de grootste een Snoek van 78 centimeter. Het verloop van de vangsten in het algemeen wordt gekenmerkt door twee perioden van toegenomen vangstaantallen.

27 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 25 Voor de soort Riviergrondel is een duidelijk migratiepatroon in de vangsten waar te nemen. De pieken in de vangsten werden bijna allemaal vooraf gegaan aan relatief hoge maximale luchttemperatuur en watertemperatuur. 4.3 Conclusies In de onderzoeksperiode zijn diverse vissoorten (zowel pelagische en bodemsoorten) over de vispassage gekomen. Ook zijn er over een brede lengterange (6-78 centimeter) vissen gevangen. Op basis van het onderzoek kan worden geconcludeerd dat de vispassage Loonerdiep 2 passeerbaar is voor een groot aantal vissoorten. 4.4 Aanbeveling Aanbevolen wordt om bij toekomstig onderzoek vanaf het begin van het veldwerk een reservefuik achter de hand te hebben die dezelfde maaswijdte heeft als de onderzoeksfuik. Gebleken is dat een maximale maaswijdte van 5 millimeter halve maas noodzakelijk is om ook de kleine vissoorten goed te vangen. Wanneer bij diefstal tijdens het onderzoek nog een nieuwe fuik moet worden vervaardigd kost dit teveel tijd omdat de gehanteerde maaswijdte niet standaard is.

28 26 Koeman en Bijkerk rapport

29 Evaluatie vispassage Loonerdiep Literatuur Emmerik, W.A.M Indeling van de vissoorten van de Nederlandse binnenwateren in ecologische gilden en in hoofdgroepen. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. Kroes, M.J. & S. Monden Vismigratie, een handboek voor herstel in Vlaanderen en Nederland. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. Riemersma, P. & M. J. Kroes, Van Wad tot Aa. Visie Vismigratie Groningen Noord Drenthe Grontmij Noord, Drachten / Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein, 111 pagina s incl. 3 bijlagen en 2 visiekaarten). Schollema, P.P Monitoringsplan vismigratievoorzieningen Loonerdiep en Deurzerdiep. Waterschap Hunze en Aa s, Veendam. STOWA, Handboek Hydrobiologie. Biologisch onderzoek voor de beoordeling van Nederlandse zoete en brakke oppervlaktewateren. STOWA-rapport

30 28 Koeman en Bijkerk rapport

31 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 29 Bijlage I Vispassage Loonerdiep 2 Foto s van de vispassage Loonerdiep 2 genomen tijdens groot onderhoud van de vispassage. Zie pagina 13 voor een beschrijving van de vistrap.

32 30 Koeman en Bijkerk rapport

33 Evaluatie vispassage Loonerdiep 2 31 Bijlage II Vangstresultaten per fuiklichting Serpeling Snoek , Blankvoorn Paling , Riviergrondel , Serpeling , Blankvoorn Paling , Riviergrondel , Snoek , Alver Baars , Bermpje Blankvoorn Paling , Pos Riviergrondel , Serpeling ,

34 32 Koeman en Bijkerk rapport Baars Bermpje Blankvoorn , Riviergrondel , Serpeling Baars , Blankvoorn , Paling , Pos Riviergrondel , Serpeling Baars Pos , Riviergrondel Baars , Bermpje Paling , Pos Baars Pos

35 Evaluatie vispassage Loonerdiep Baars Bermpje Riviergrondel Baars Blankvoorn Paling , Riviergrondel geen vis Baars , Paling , Riviergrondel Baars , Bermpje Blankvoorn , Riviergrondel ,3 2 12

36 34 Koeman en Bijkerk rapport Baars , Riviergrondel , Baars Blankvoorn , Riviergrondel , Serpeling , Baars , Blankvoorn Paling , Riviergrondel Baars , Blankvoorn , Kolblei Paling , Riviergrondel , Baars , Blankvoorn Paling , Riviergrondel

37 Evaluatie vispassage Loonerdiep Baars Blankvoorn , Paling , Riviergrondel Zeelt Blankvoorn Paling , Riviergrondel Paling , Riviergrondel fuik gestolen, geen vis Alver , Baars , Paling , Pos Ruisvoorn , Zeelt ,

38 36 Koeman en Bijkerk rapport Alver Baars Paling , Ruisvoorn Zeelt