MODULE 1 Ethische vragen rond het begin en einde van het leven MODULE 2 Zorg en kwaliteit van leven bij chronische aandoeningen

Transcriptie

1 MODULE 1 Ethische vragen rond het begin en einde van het leven MODULE 2 Zorg en kwaliteit van leven bij chronische aandoeningen Ethiek MODULE 3 Ethische aspecten in beleid en management van de zorg START JANUARI e jaargang in de zorgsector PART-TIME POSTACADEMISCHE BEROEPSOPLEIDING GEORGANISEERD DOOR DE VAKGROEP ETHIEK VAN DE GEZONDHEIDSZORG VAN HET RADBOUDUMC 1

2 Ethiek is niet voor bange mensen Parool 15 oktober 2016 Verblind door euthanasiasme NRC Next 25 februari 2016 Ethiek in de zorgsector Is genetische manipulatie van embryo s verwerpelijk? Nederlands Dagblad 29 maart 2016 De opleiding Ethiek in de zorgsector is ontwikkeld voor hoger opgeleide managers en professionals in de zorgsector die hun deskundigheid op het gebied van de ethische aspecten van hun werk willen verbreden en verdiepen. De opleiding wordt georganiseerd door de vakgroep Ethiek van de Gezondheidszorg van IQ healthcare van het Radboudumc te Nijmegen in samenwerking met docenten van, onder andere, Fontys Hogescholen, de Universiteit Maastricht, de Hogeschool Arnhem Nijmegen, de Universiteit voor Humanistiek en de Vrije Universiteit Amsterdam. Alleen samen kunnen we zelfredzaam zijn Trouw 8 februari 2017 Steeds vaker incident met verward persoon Algemeen Dagblad 21 februari 2017

3 WAAROM DE OPLEIDING ETHIEK IN DE ZORGSECTOR? Een zorginstelling is meer dan een bedrijf. Voor patiënten en bewoners is het een plek waar zij een toevlucht zoeken. Degenen die er werken proberen om het lot van anderen te verbeteren of te verzachten en verlenen hulp aan mensen die zich meestal in een kwetsbare en hulpbehoevende situatie bevinden. Vanuit deze gedachte is de zorgprofessional gemotiveerd om goede zorg te geven. Maar wat is goede zorg? Voor het beantwoorden van deze vraag moet er rekening gehouden worden met soms botsende belangen en verschillende verantwoordelijkheden. Binnen dit krachtenveld moeten zorgprofessionals positie bepalen. Ethiek is het verhelderen van waarden en normen die onlosmakelijk verbonden zijn met de zorg. Ethiek probeert te onderscheiden wat goed is om te doen en te bepalen wat er zou moeten gebeuren, ook al weten we heel goed dat de dagelijkse praktijk soms anders is. Ethiek speelt zich af op elk niveau van de zorgverlening. Op het niveau van grote ethische vragen rond kunstmatige voortplanting, genetica en beslissingen rond het levenseinde. Maar ook op het niveau van kleine, alledaagse vragen zoals die ontstaan in de omgang met de allerzwakste zorgbehoevenden; vragen over wat kan en mag. En op het niveau van de werkvloer en de organisatie, maar ook op het niveau van nationaal beleid en wetgeving. Ethische reflectie helpt ons onze morele vooronderstellingen te benoemen, ze kritisch te onderzoeken en ze beter te onderbouwen. Ethiek in de zorgsector is in 1993 ontwikkeld met steun van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sociale Zaken vanuit een behoefte aan een praktijkgerichte beroepsopleiding op post-academisch niveau om zorgprofessionals te ondersteunen in het herkennen en interpreteren van de ethische aspecten van hun werk. Deelnemers aan deze opleiding leren de discussie over morele vraagstukken te stimuleren en dragen bij aan meningsvorming en reflectie, wat weer bijdraagt aan de voortdurende verbetering van de kwaliteit van de zorg. In deze opleiding worden levensbeschouwelijke, filosofische en ethische inzichten gebruikt om de praktijk te duiden en inzichtelijk te maken en worden er methoden geboden om met ethiek aan de slag te gaan. WAT LEERT U IN DE OPLEIDING? In de opleiding Ethiek in de zorgsector leert u denken over de ethische vragen binnen uw eigen werk én meedenken met de vraagstukken die de organisatie als geheel raken. U zult zien dat theorie en praktijk nauw verweven zijn in deze opleiding en dat zowel micro-, meso- als macro-niveau aan bod komen. Doelstelling van de opleiding is deelnemers te scholen in: - het signaleren, analyseren en interpreteren van morele aspecten; - het communiceren en argumenteren over deze aspecten en het organiseren van deze communicatie; - het afronden van deze processen in beslissingen of adviezen. Wij bieden u kennis en vaardigheden waarmee u zelf een verantwoord en beredeneerd standpunt kunt innemen. De opleiding doet dit door u zowel theoretisch als praktisch te trainen in de omgang met ethische vraagstukken. Hierdoor kunt u een ethische voortrekker worden in uw organisatie en het ethische aspect in uw werk een belangrijke impuls geven. Dit komt niet alleen u als medewerker ten goede, maar ook uw organisatie als geheel. VOOR WIE IS ETHIEK IN DE ZORGSECTOR BESTEMD? De opleiding Ethiek in de zorgsector richt zich op hoger opgeleide managers en professionals: artsen, verpleegkundigen, sociaalpedagogische hulpverleners, therapeuten, geestelijk raadslieden, vertrouwenspersonen, coördinatoren, leidinggevenden, leden van medisch-ethische commissies, kwaliteitsfunctionarissen, bestuursleden en adviseurs, enzovoort. Onder zorgsector verstaan wij de ziekenhuiszorg, geestelijke gezondheidszorg, gehandicaptenzorg, publieke gezondheidszorg, eerstelijnszorg, ouderenzorg, maatschappelijke ondersteuning (Wmo) en jeugdzorg maar ook andere zorg die intra- trans- en extramuraal wordt geleverd. Voor deelname is een vooropleiding op HBO- of academisch niveau noodzakelijk. 20 à 30 procent van de te bestuderen literatuur is in het Engels. ONDERWIJSKUNDIGE STIJL VAN DE OPLEIDING De onderwijskundige stijl van de opleiding heeft de volgende karakteristieken: - De onderwerpen die aan de orde komen hebben betrekking op ethische problemen die leven binnen de zorgsector. Deze problemen worden bestudeerd en overdacht aan de hand van aan de praktijk ontleende voorbeelden. - Er wordt kennisgemaakt met diverse ethische benaderingen. Hierdoor leren de deelnemers op verschillende manieren tegen de problemen aankijken. Ze zullen ook in staat zijn de specifieke waarde van de verschillende benaderingen te zien. - Deelnemers kunnen hun eigen leerproces vormgeven door de theorie uit de lesdagen toe te passen in hun eigen werk. Steeds staat de betekenis voor de praktijk van wat u leert binnen de opleiding voorop. - Door de verschillende achtergronden van de deelnemers in levensbeschouwing, vooropleiding en werksituatie komt u in aanraking met verschillende perspectieven en manieren van zorg verlenen. Er is veel gelegenheid om met elkaar van gedachten te wisselen en te discussiëren. - Er is een hoge mate van interactief onderwijs met veel ruimte voor inbreng van deelnemers. Er is veel gelegenheid tot oefenen met de verschillende vaardigheden. De docenten van de opleiding zijn betrokken en u krijgt regelmatig feedback op uw lesproducten. TERUGKOMDAGEN Voor onze alumni organiseren wij regelmatig een terugkomdag. Op een terugkomdag stellen we een actueel thema uit de zorg aan de orde dat inhoudelijk past in het kader van de opleiding en dat op dat moment volop in discussie is. Door de terugkomdagen blijven ex-deelnemers voeling houden met hun interesse in ethiek in de zorgsector, ze scholen zich bij en ze onderhouden hun netwerk. Het thema van de meest recente terugkomdag in 2016 was: Waar is de persoon in persoongerichte zorg? Een kritische blik op personalised medicine. De volgende terugkomdag is in De opleiding Ethiek in de Zorgsector zal dan ook haar 25-jarig bestaan vieren. De terugkomdag in het najaar van 2018 zal daarom de vorm hebben van een middagsymposium met als onderwerp de zorg in beeld. ONDERWIJSCOÖRDINATOR Drs. Simone Naber is verantwoordelijk voor de eenheid, samenhang en afstemming in de opleiding, voor het organisatorisch kader van de opleiding en de bewaking van de kwaliteit. Daarnaast is zij verantwoordelijk voor de werving van deelnemers en de profilering van de opleiding. Simone is degene bij wie u terecht kunt voor vragen over de opleiding en is eerste aanspreekpunt tijdens de opleiding. U kunt telefonisch contact opnemen op (024) of via Simone.Naber@Radboudumc.nl. VERDER ONDERWIJS Naast Ethiek in de zorgsector organiseert de vakgroep Ethiek van de Gezondheidszorg ook de kortere en specifiekere cursus Ethiek in de huisartspraktijk, geaccrediteerd voor 21 uur door de KNMG. Deze vindt steeds in het najaar plaats. Meer informatie vindt u op Na afronding van de opleiding is het mogelijk om door te stromen naar de Master of Bioethics ( die wordt georganiseerd door de KU Leuven. Onder bepaalde omstandigheden is het mogelijk voor deze master bepaalde vrijstellingen te krijgen. Voor meer informatie kunt u zich wenden tot Simone Naber. Het kan voorkomen dat zich tussen het moment van verschijnen van deze brochure en het moment van realisatie van de opleiding, wijzigingen in het docentenbestand voordoen. Postadres Postbus 9101 Huispost 114 IQ healthcare 6500 HB Nijmegen Bezoekadres Geert Grooteplein 21 looproute 114 Telefoon (024) of (024) onderwijscoördinator Simone.Naber@Radboudumc.nl Internet LinkedIn groep Ethiek in de zorgsector 2 3

4 Module 1 HOOFDDOCENT drs. Janske Hermens, filosofe en sociologe (Fontys Hogescholen) Dag 3 dinsdag 6 februari 2018 AUTONOMIE BESPROKEN IN EEN SOCRATISCH GESPREK Hans Schoffelmeer, geestelijk verzorger, Bernhoven Ethische vragen rond het begin en einde van het leven In Module 1 beginnen we met een introductie in drie grote ethische theorieën, het utilisme, de deontologie en de deugdethiek, en maakt u kennis met twee manieren om een ethisch probleem te doordenken, de hermeneutische benadering en de analytische benadering. We gaan, met de kennis van de ethische theorieën en benaderingen, ethische vraagstukken rond begin en einde van leven onderzoeken. En we gaan tijdens de module oefenen met de verschillende ethische benaderingen aan de hand van casussen uit uw beroepspraktijk. U maakt bovendien kennis met de Socratische gesprekswijze, waarmee niet alleen een ethisch probleem kan worden besproken, maar ook de manier waarop mensen met elkaar communiceren en zouden willen communiceren. drs. Janske Hermens dr. Lieke van der Scheer, filosofe drs. Dorine Bauduin, filosofe Het accent in deze lesdag ligt op het beoefenen van een methode van filosofische gedachtevorming: het Socratische gesprek. Wij gaan met deze methode het begrip reproductieve autonomie uitdiepen. Respect voor de autonomie van de patiënt is een belangrijk thema in de medische ethiek, maar wat is autonomie eigenlijk? En hebben we het over dezelfde autonomie als we het hebben over bijvoorbeeld professionele autonomie, of is dit iets anders? Is er eigenlijk één betekenis van autonomie, of verschilt deze per situatie? Tijdens de bijeenkomst zullen wij één aspect van de thematiek verkennen. Het Socratische Gesprek zal maar één beperkt onderwerp toelaten. Maar deze gesprekswijze biedt wel de gelegenheid om een tweede thema, dat van de verhouding tussen verschillende partners in het gesprek, aan de orde te stellen. Ik werk sinds 17 jaar als geestelijk verzorger in een algemeen ziekenhuis. Ethiek is daar een van mijn aandachtsgebieden. Het is al jaren mijn wens deze opleiding te doen. Iemand vroeg mij waarom, je hebt toch ook al onder andere filosofie gestudeerd? Ja, klopt. Maar nu heb ik de ervaring van zoveel jaar werken in een ziekenhuis en ik zoek terug de verdieping. Deze opleiding verbindt hierbij praktijkervaring met theorie. Daarnaast is het voor mij een uitdaging op zoek te gaan hoe ethiek in de organisatie ruimte kan krijgen. Al was het maar omdat medewerkers in de zorg zowel de ervaring hebben correct te hebben gehandeld, als ook dat de vraag blijft of er ook goed is gehandeld. De opleiding geeft mij hierbij taal en achtergrond waardoor ik nu op meerdere plekken in de organisatie gevraagd wordt mee te denken. Deze wisselwerking tussen opleiding en werk is buitengewoon boeiend. Linda Tielen, teamleider Stichting Prisma Dag 1 dinsdag 9 januari 2018 VERKENNING VAN VERSCHILLENDE ETHISCHE BENADERINGEN drs. Janske Hermens Op de eerste lesdag gaan we in op drie grote stromingen in de ethiek: het utilisme, de plichtsethiek of deontologie en deugdethiek. Het utilisme beoordeelt een handeling naar de consequenties ervan, de plichtsethiek gaat uit van morele principes en van de intentie waarmee gehandeld is en de deugdethiek stelt zich de vraag wat is een goed leven, en past deze handeling daar in? Op deze lesdag bespreken we ook twee verschillende methoden om een concreet medisch-ethisch probleem te benaderen: de analytische methode en de hermeneutische methode. De analytische methode is erop gericht een antwoord te formuleren op een ethisch probleem en werkt met een stappenplan om tot een concreet handelings-advies te komen. De hermeneutische methode is gericht op verheldering van het probleem en onderliggende aannames en daardoor het vergroten van inzicht. Beide methoden zullen we oefenen door twee van de morele dilemma s uit uw beroepspraktijk te analyseren. Dag 2 dinsdag 23 januari 2018 PRENATALE DIAGNOSTIEK prof. dr. Guido de Wert, ethicus, (Health, Ethics and society, Universiteit Maastricht) Op deze tweede lesdag gaan we ons verdiepen in de ethische vragen die spelen rond de medische mogelijkheden na de conceptie, maar voor de geboorte van een kind: de mogelijke testen, de verhouding van preventie en therapie, de verhouding tussen test en behandelingsmogelijkheden, de effecten van testen op de abortuspraktijk en de maatschappelijke effecten van testen komen aan de orde. In twee casusbesprekingen zullen we de waarde van de twee ethische benaderingen bij het onderzoeken van ethische problemen bij prenatale diagnostiek onderzoeken en vergelijken. Als verdieping zal er op deze lesdag een lezing en aansluitend discussie zijn over het thema autonomie, ter voorbereiding op de derde lesdag. Ik vond het soms lastig om datgene wat ik voel, hoor en/of zie in mijn praktijk onder woorden te brengen. Deze opleiding brengt me verdieping en leert deze kwesties te verwoorden binnen de multidisciplinaire overleggen. Het is soms pittig om op zoek te gaan naar de echte oorsprong van mijn overwegingen en die verwarring te ervaren. Juist in mijn werkveld is het mooi om stil te staan bij het levensverhaal van bewoners en welke rol wij als professional hier in spelen. Welke verantwoordelijkheid hebben wij voor de invulling van de relatie? Is er echt erkenning van de ander? Wat is het verhaal van de professional? Waar hebben de professionals aandacht voor? Hoe reflecteren zij op zichzelf en elkaar? De (alledaagse) relatie tussen bewoner en professional is essentieel voor het leveren van kwalitatief goede zorg. De diverse ethische theorieën worden verbonden aan praktijkvoorbeelden. Het steeds opnieuw reflecteren op de zorg en de gemaakte keuzes leert mij op een gefundeerde mening te vormen. De opleiding Ethiek in de zorgsector heeft bij mij een knopje aangezet en inspireert me enorm! Dag 4 dinsdag 27 februari 2018 ETHIEK EN GENETICA dr. Eline Bunnik, filosofe, Erasmus MC drs. Anneke Vulto, genetica, Radboudumc Genetische counseling en screening zijn snel groeiende onderdelen van de preventieve geneeskunde en de klinische genetica. Er worden steeds meer markers vastgesteld waarmee erfelijke aandoeningen kunnen worden opgespoord. Zowel ten aanzien van aangeboren aandoeningen maar ook voor chronische ziekten die op latere leeftijd tot uitdrukking komen zijn de verwachtingen hooggespannen. Over de doorwerking van de genetische kennis in de medische praktijk en onze samenleving bestaat nog veel onzekerheid. Problemen van discriminatie, sociale stigmatisering, kosten/baten analyses en de gevolgen voor de ethiek van de voortplanting zijn nog niet opgelost en soms nog niet eens helder geformuleerd. Welke waarden zijn hierbij betrokken? Moet hier sprake zijn van morele restrictie of van een laissez-faire beleid? Deze vragen zullen op deze vierde lesdag centraal staan. 4 5

5 Dag 5 dinsdag 13 maart 2018 EUTHANASIE EN HULP BIJ ZELFDODING dr. Marianne Dees, huisarts en onderzoeker (Radboudumc) drs. Wilma Göttgens, apotheker en filosofe (Radboudumc) Nederland was het eerste land met een erkende euthanasiepraktijk en een wettelijke regeling voor het toetsen van euthanasie; dit is het resultaat van medische, sociale, ethische, juridische en politieke ontwikkelingen. In de gevoerde debatten, in het onderzoek naar de omvang en uitvoering van euthanasie zijn verschillende opvattingen zichtbaar (geworden). Die verschillen betreffen ideeën en argumenten over het doel van de geneeskunde, de aard van medisch handelen, opvattingen omtrent leven, lijden, sterven en het beheer van het levenseinde. Tijdens deze vijfde lesdag zal aandacht worden besteed aan de morele kanten van de medische hulp bij sterven, de positie van de arts en de betekenis van het begrip uitzichtloos lijden. OVERZICHT DATA MODULE 1 dinsdag 9 januari 2018 VERKENNING VAN VERSCHILLENDE ETHISCHE BENADERINGEN dinsdag 23 januari 2018 PRENATALE DIAGNOSTIEK dinsdag 6 februari 2018 AUTONOMIE BESPROKEN IN EEN SOCRATISCH GESPREK dinsdag 27 februari 2018 ETHIEK EN GENETICA dinsdag 13 maart 2018 EUTHANASIE EN HULP BIJ ZELFDODING dinsdag 27 maart 2018 KWETSBAARHEID EN EINDIGHEID dinsdag 10 april 2018 EINDGESPREKKEN Dag 6 dinsdag 27 maart 2018 KWETSBAARHEID EN EINDIGHEID dr. Joanna Wojtkowiak, cultureel psycholoog (universiteit van Humanistiek) drs. Wilma Göttgens Het debat over euthanasie en palliatieve zorg wordt vooral in medische en juridische termen gevoerd en we beschikken over steeds meer mogelijkheden om de dood op afstand te houden. De nadruk op genezing en de inzet van levensverlengende technologieën en therapieën brengt ook het sterven binnen het medisch domein. De vraag hoe je met de dood kunt leven blijft onderbelicht. Op deze laatste lesdag van module 1 staan we hier wél bij stil. Samen ondernemen we een speurtocht naar een antwoord op de dood. We staan stil bij begrippen als kwetsbaarheid en eindigheid en de rol van levensbeschouwing en zingeving. In het debat rondom levenseinde en wilsbeschikking zijn uiteenlopende posities en invalshoeken te beluisteren. Daarom zullen we ons ook verdiepen in wat bekende filosofen in de loop van de geschiedenis gedacht en geschreven hebben over de dood als onafwendbaar gebeuren voor de mens. Ineke Weenink, huisarts, huisartspraktijk Weenink-Meulenaar Als huisarts ben ik dagelijks met patiënten bezig, daarmee ook met ethische kwesties. Dit was ik me niet eens zozeer bewust totdat ik een ethiekcursus volgde. Zo werd mijn interesse gewekt. Mede door de toepasbaarheid in mijn praktijk kreeg ik de behoefte aan meer verdieping in ethiek. Deze opleiding is die verdieping, met onderwerpen die uitdagend zijn, waar je als huisarts altijd wel mee te maken hebt. Tijdens de opleiding wordt een aantal onderwerpen uitgediept, maar wordt er ook onder leiding van enthousiaste en deskundige docenten geoefend met de verschillende vormen van moreel beraad. De samenstelling van de groep is erg divers, wat zorgt voor een zeer gevarieerde inbreng. Dit is leerzaam en gezellig. Voor mij is deze opleiding een schot in de roos, een mooie en nuttige hoeveelheid kennis voor de praktijk, om op het oog simpele vraagstukken vanuit diverse perspectieven te benaderen. De uitkomsten kunnen dan wel eens anders zijn dan aanvankelijk gedacht. Instellingen waarvan een medewerker deel heeft genomen aan de opleiding Ethiek in de zorgsector -Abrona Huis ter Heide -Abrona Huis ter Heide -Academisch Medisch Centrum Amsterdam -Academisch Ziekenhuis Groningen -Academisch Ziekenhuis Maastricht -Accare Assen -Achmea Zorg en Gezondheid Leiden -Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht -Altrecht (GGZ-instelling) Den Dolder -Alysis Zorggroep Zevenaar -Amaris Theodotion Laren -Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid -Amerpoort Baarn -Amphia Ziekenhuis Breda -Apotheek aan Zee Noordwijk -Apotheek Flohil Bemmel -APZ Drenthe locatie Beilen Beilen -Argos Zorggroep Vlaardingen -Arienszorgpalet Enschede -ASVZ locatie Merwebolder Sliedrecht -ASVZ Van Koetsveld Zwolle -ASVZ Zuid-West Sliedrecht -Atlant Zorggroep vph Heemhof -Atrium Medisch centrum Heerlen -Avans Hogeschool Breda -AVEANT Utrecht -Axioncontinu vph Voorhoeve Utrecht -Bartiméushage Doorn -BAVORNO Groep Rotterdam -Berchhiem Burgum -Berchmanianum Nijmegen -Berhoven Uden -BovenIJ ziekenhuis Amsterdam -BrabantZorg Veghel -Canisius Wilhelmina Ziekenhuis Nijmegen -Carint Delden -Catharinaziekenhuis Eindhoven -Cello Vught -Centraal Militair Hospitaal Utrecht -Centrum voor Consultatie en Expertise -Centrum voor Ontwikkeling van Palliatieve Zorg Nijmegen -Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad Nederland Utrecht -Christelijke Hogeschool Ede -Circonflex Zevenbergen -College voor Zorgverzekeringen Diemen -Commissie Medische Ethiek Zeeland Goes -Contexte Enschede -Daelzicht Koningslust -De Berkhof Bejaardencentrum Winterswijk -De Borg Stichting Christelijke Zorgvoorzieningen locatie Coendershof Groningen -De Gelderse Roos Wolfheze -De Grote Rivieren Dordrecht, Gorinchem -De Hartekampgroep Heemstede -De Lathmer Wilp -De Twentse Zorgcentra locaties Almelo en Losser Almelo -De Zorgboog Bakel -De Zijlen locatie Tolbert -Delta Psychiatrisch Centrum -Deventer Ziekenhuis -Diakonessenhuis Eindhoven -Diakonessenhuis Meppel -Diakonessenhuis Utrecht -Disability Studies -Dichterbij Nijmegen -Driemaasstede Schiedam -Dr. Leo Kannerhuis Wolfheze -Eemland Ziekenhuis Amersfoort -Elkerliek Ziekenhuis, Helmond -Emergis Centrum voor geestelijke gezondheidszorg Goes -Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam -Erasmus MC-Daniël den Hoed -Erasmushuis Zaandam -Esdege Reigersdaal Broek op Langedijk -Europdonor Leiden -Evean Zorg Amsterdam, Alkmaar -Fatima Wehl -Florence, locatie Wijndaelercentrum Den Haag -Fontys Hogescholen Eindhoven -Franciscus Ziekenhuis Roosendaal -Freelance Psychosociaal hulpverleenster Ravenstein -Friesland Coberco Nuenen -GGZ s Hertogenbosch -Gemeente Vrijzinnig hervormden Delft -GEMIVA-SVG Groep Leiderdorp en Gouda -Geriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam -Gezondheidscentrum De Kroonsteen Malden -Gezondheidszorg Oostelijk Zuid Limburg Heerlen -Gelre Ziekenhuizen Locatie Lucas Apeldoorn -GGD Amsterdam -GITZ Eesveen -Groene Hart ziekenhuis Gouda -Heliomare Wijk aan Zee -Het Roessingh Centrum voor Revalidatie Enschede -Het Zonnehuis Doorn -Hofpoortziekenhuis Woerden -Hogeschool van Arnhem en Nijmegen -Hogeschool Enschede afdeling Verpleegkunde -Hogeschool Rotterdam en Omstreken -Hogeschool Utrecht -Hogeschool Zuyd Heerlen -Humanistische Stichting A.H. Gerhard Amsterdam -Huisartsenmaatschap Gouda Gouda -Huisartsenpraktijk De Pastorie Eindhoven -Huisartsenpraktijk Diemel Arnhem -Huisartsenpraktijk Doornenburg -Huisartsenpraktijk Herteweide Veghel -Huisartsenpraktijk Houppermans, Veldhoven -Huisartsenpraktijk Stadswij Enschede -Huisartsenpraktijk Wapenveld Wapenveld -Huisartsenpraktijk W. Huijs/P. van Rijn Rheden -Huisartsenpraktijk Weenink-Meulenaar -HWW Zorg Den Haag -IGGZ De Geestgronden Bennebroek -Inspectie voor de Gezondheidszorg -Instituut voor de ondersteuning van maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in Noord-Holland Purmerend -Intergraal Kancentrum Midden-Nedelrand Utrecht -Integrale Vroeghulp Haarlem -Interkerkelijk Samenwerkingsverband Pastoraat Leusden -Ipse de Bruggen Nieuwveen -Isala Klinieken Zwolle Zwolle -Jan Koolhaas Praktijk voor haptotherapie en fysiotherapie Weert -Jeroen Bosch Ziekenhuis Den Bosch -Jeugdcentrum De Vliert s Hertogenbosch -Joods hospice Immanuél Amsterdam -Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg Zwolle -Katholieke Theologische Universiteit Utrecht -Kennemer Gasthuis locatie Elisabeth Haarlem -Kentalis -Koning Willem I College Den Bosch -Koninklijke Marine Den Haag -Koninklijke Visio Haren -Koraal Groep, stichting Gastenhof Sittard -Kwintes Regio Zuid Flevoland -Laak en Eemhoven, locatie Nijkerk en Leusden -Laurentius Ziekenhuis Roermond Roermond -Laurens De Hofstee Rotterdam -LUMC Leiden -Leger Des Heils Goodwillcentrum Amsterdam -Leyenburg Ziekenhuis Den Haag -Lorentz Ziekenhuis Zeist -Maartenshof Groningen -Malteser Krankenhaus Bonn -Mariënstaete Warmond -Martini Ziekenhuis Groningen -Maxima Medisch Centrum Veldhoven -Meander Medisch Centrum Amersfoort -Meander Verpleeghuis Veendam -Medisch Centrum Alkmaar -Medisch Centrum Haaglanden Den Haag -Medisch Spectrum Twente Enschede -Medtronic Arnhem -Ministerie van Defensie, Sociaal-Medische Dienst Koninklijke Marine -Ministerie van Justitie, Dienst Justitiële Inrichtingen Almere -Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport Den Haag -Nederlands Instituut voor Psychologen Amsterdam -Nederlands Vereniging voor een vrijwillig Levenseinde Amsterdam -Netwerk Palliatieve Zorg Walcheren -Nieuw Unicum Zandvoort -OCRN, kinder en Jeugd GGZ -Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Amsterdam -Oosterschelde Ziekenhuis Goes -Op de Bies Landgraaf Landgraaf -Opella Bennekom -Pantein Zorgcentra -Parnassia Psycho Medisch Centrum Den Haag -Parnassia-Bavo-Europoort -Paulus Stichting Sittard -Pieter van Foreest locatie de Kreek s-gravenzande -Pluryn Werkenrode Groep Groesbeek -Praktijk voor Haptotherapie Amsterdam -Praktijk voor Haptotherapie Enschede -Preva Stichting s Gravenhage -Prinsenstichting Purmerend -Prisma Waalwijk -Promens Care Assen -ProNect Ophemert -Pro Persona Nijmegen -Psychiatrisch Ziekenhuis Amsterdam -Psychiatrisch Ziekenhuis Reinier van Arkel Vught -Psychiatrisch Ziekenhuis Veldwijk Ermelo -Psychiatrisch Ziekenhuis Vincent van Gogh Instituut Venray -Psychogeriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam -Psychotherapiepraktijk Mauritsstraat Utrecht -Radboudumc Nijmegen -Reggeland verpleeghuis Schutse Rijssen -Regionale toetsingscommissie Euthanasie Arnhem -Regionale toetsingscommissie Euthanasie N. Holland Den Haag -Reinier de Graaf Gasthuis Delft -Respect Zorggroep Schevingen Den Haag -Revalidatiecentrum De Hoogstraat Utrecht -Revalidatiecentrum De Lindenhof (Revant) -Revalidatie Friesland Beesterzwaag -Riagg -RIBW Nijmegen en Rivierenland Nijmegen -Richard Hoogland Stichting Utrecht -Rijckehove Capelle aan de IJssel -Rivas Zorggroep verpleeghuis Lingesteyn Gorinchem -Rivas Zorggroep Papendrecht -ROC West-Brabant Kellebeekcollege Roosendaal -ROC Nijmegen -Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk -Römkegroep Den Dolder -Ruwaard van Putten Ziekenhuis Spijkenisse -Saffierderesidentie-Maison Gaspard de Coligny Den Haag -Saxion Hogescholen Enschede -SBWU Utrecht -Scheper Ziekenhuis Emmen -S & L Zorg Roosendaal - s Heeren Loo Zorggroep -SHERPA Baarn -SHG Nieuw Waldeck -Sint Anna Ziekenhuis Geldrop -Sint Antonius Ziekenhuis Nieuwegein -Sint Clara Ziekenhuis Rotterdam -Sint Elizabeth ziekenhuis Tilburg -Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam -Sint Francicushof Raalte -Sint Joseph Ziekenhuis Veldhoven -Sint Lucas Andreasziekenhuis locatie Andreas Amsterdam -Sint Lucasziekenhuis Winschoten -Sint Maartensgasthuis Venlo -Siza Arnhem -Slingeland Ziekenhuis Doetinchem -Slotermaker de Bruïne Instituut Training en Advies Doorn -Slotervaartziekenhuis Amsterdam -Spectrum Gelderland Oost -Steger Mediation & Juridisch Advies -Stichting Amarant Tilburg -Stichting Arcus, locatie Verpleeghuis Margriet -Stichting Bevolkingsonderzoek Borstkanker Zuidwest Nederland Rotterdam -Stichting Bronovo-Nebo Den Haag -Stichting Carint Hengelo -Stichting de Bruggen Nieuwveen -Stichting de Hondsberg Oisterwijk -Stichting Deventer Ziekenhuis Deventer -Stichting de Wever, Zorgcentrum Tilburg Zuid -Stichting de Zijlen Tolbert -Stichting Elisabeth Breda -Stichting Elisabeth gasthuis Deventer -Stichting Epilepsie Instellingen Nederland -Stichting Exploitatie Het Drop Arnhem -Stichting Exploitatie Hospice Alkmaar -Stichting Flevopolder Almere -Stichting GGZ Groningen divisie Ouderenzorg Zuid Laren -Stichting Hendrik van Boeijen Assen -Stichting Het Hoogeland en Hullenoord Beekbergen -Stichting Het Hooghuijs Etten Leur -Stichting Hervormde Diakonale Huizen, Haarlem -Stichting Ikone, Zwolle -Stichting Interzorg Noord Assen -Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg Almere -Stichting Laverhof, locatie verpleeghuis St. Barbara -Stichting Ondersteuning Dienstverlening Huisartsen Utrecht -Stichting Philadelphia Zorg Nunspeet -Stichting Pleyade, Arnhem -Stichting Pro Senectute Amsterdam -Stichting Protestants Christelijk Zorgcentrum De Lichtenberg Amersfoort -Stichting SOVAK Terheijden -Stichting SWZ Son -Stichting Ursula Nieuwveen -Stichting Verpleging en Verzorging Eindhoven -Stichting Vivre Maastricht -Stichting VZR/Dr Ackenshuis Gulpen -Stichting Welzijnszorg Heerlen -Stichting Woon- en Zorgcentra Zoetermeer -Stichting Ziekenhuis de Heel Zaandam -Stichting Ziekenhuis Leyenburg Den Haag -Stichting Ziekenzorg: Verpleeghuis De Molenberg Groenlo -Stichting Zorgbalans, Verpleeghuis Zuiderhout Haarlem -Stichting Zorgcentra Eemersveld Leusden -Stichting Zorgcombinatie Marga Klompé -Stichting Zorgpartners Gouda -Stichting Zozijn Doetinchem -Streek Ziekenhuis Midden Twente Hengelo -Streekziekenhuis en verpleeghuis Zevenaar -Supervisionair Alkmaar - t Lange Land Ziekenhuis Zoetermeer -Tactus Enschede -Talant Heerenveen -Talma Sionsberg Dokkum -Tante Louise Vivensis -Tergooi -Thebe Woon- en Zorgservice Tilburg -Thuiszorg Gooi en Vechtstreek Huizen -Tjallingahiem Leeuwarden -Trompetter & van Eeden Hilversum -TweeStedenziekenhuis Tilburg -Twenteborgziekenhuis Almelo -Universitair Medisch Centrum Utrecht -UWV Utrecht -Van Boeijen Assen -Van Weel Bethesda Ziekenhuis Dirksland -Verloskunde Academie Amsterdam -Verloskundige Maatschap De Heuvelrug Rhenen -Verpleeghuis ABG Stichting Savelanden Bergen op Zoom -Verpleeghuis Boswijk Vught -Verpleeghuis Noordse Balk Zaandam -Verpleeghuis Oranje Nassau s Oord -Verpleeghuis de Plantage Brielle -Verpleeghuis de Weerde Eindhoven -Verpleeghuizen Invia/Lemborgh Sittard -Verpleeg- en Reactiveringscentrum Bertilla Drachten -Verpleeg- en Reactiveringscentrum Amersfoort -Verpleeg- en reactiveringscentrum De Boede Koudekerke -Verpleeg- en Reactiveringscentrum Het Zonnehuis Zwolle -Verpleeg- en revalidatiecentra De Ielanen en De Flecke Joure -Verpleeghuis Gaasperdam Amsterdam -Verpleeghuis Krönnenzommer Hellendoorn -Verpleeghuis Livio Het Wiedenbroek Haaksbergen -Verpleeghuis Neerwolde Groningen -Verpleeghuis Reggersoord/De Schiphorst Meppel -Verpleeghuis Sint Barbera Schijndel -Verpleeghuis Sint Camillus Roermond -Verpleeghuis Slotervaart Amsterdam -Verpleeghuis Solwerd Appingedam -Verpleeghuis Zuyder Waeert Heerhugowaard -VGZ Eindhoven -Viataal St.-Michielsgestel -Vitras Driebergen/Rijsenburg -ViVa! Zorggroep Heemskerk -VU Medisch Centrum Amsterdam -Waalborg Tiel -Waterlandziekenhuis Purmerend -Westfries Gasthuis Hoorn -Wilhelmina Ziekenhuis Assen -WWZ-verpleeghuis van Wijckerslooth Oegstgeest -WZH Den Haag -Yulius Dordrecht -Zaans Medisch Centrum De Heel Zaandam -Zelfstandig Adviseur Klachtenmanagement -Ziekenhuis Eemland Amersfoort -Ziekenhuis De Tjongerschans Heerenveen -Ziekenhuiscentrum Apeldoorn Apeldoorn -Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede -Ziekenhuis Groep Twente -Ziekenhuis Lievensberg Bergen op Zoom -Ziekenhuis Rivierenland Tiel -Ziekenhuis Rijnstate Arnhem -Ziekenhuis St. Jansdal Harderwijk -Ziekenhuis Walcheren Vlissingen -Ziekenhuis Zeeuw Vlaanderen Terneuzen -Ziekenhuizen Noord Limburg -Zilverzorg Goverwelle Gouda -Zonnehuisgroep Amstelland Amstelveen -Zorgacademie Erasmus Opleidingsinstituut -Zorgcentra De Betuwe/Zorgcentrum Beatrix Culemborg -Zorgcentrum Bornia Herne -Zorgcentrum De Buitenhof Amsterdam -Zorgcentrum St. Jacob Amsterdam -Zorgcentrum Texel Den Burg -Zorgcentrum Tilburg-Zuid -Zorgcombinatie Beekbergen Beekbergen -Zorgcombinatie Zwolle/Zonnehuis Zwolle -Zorg Consult Nederland BV Utrecht -Zorggroep Apeldoorn -Zorggroep Elde Boxtel -Zorggroep Fivelland Appingedam -Zorggroep Plantein, locatie Ielânen Sneek -Zorggroep Solis Deventer -Zorghove / SWZ Son -Zorgkantoor Haaglanden (Delta Lloyd) Den Haag -Zorgkwadrant Fryslân Oost Burgum -Zorgorganisatie Reggeland Almelo -Zorgpalet Enschede -Zorgsaam ZH Zeeuws Vlaanderen Terneuzen -Zorgspectrum Het Zand Zwolle -Zorgverzekeraar VGZ Eindhoven -Zuiderzee Ziekenhuis Lelystad -Zuwe Hofpoort Ziekenhuis -Zuyd Hogeschool (AVM) -ZZG Zorggroep Groesbeek 6 7

6 Module 2 HOOFDDOCENTEN dr. Gert Olthuis, ethicus (Radboudumc) dr. Maaike Hermsen (Hogeschool Arnhem en Nijmegen) Zorg en kwaliteit van leven bij chronische aandoeningen In de tweede module verkennen we een ethische aanpak voor zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening. Vier zorgsectoren staan centraal: zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, zorg voor mensen met dementie, psychiatrische zorg en de palliatieve zorgverlening. Voor de cliënten in deze sectoren geldt dat zij vanwege hun beperkingen extra kwetsbaar zijn. De vorm van ethiek die zich sterk richt op respect voor autonomie is hier niet voldoende. Specifieke vaardigheden in het signaleren en evalueren van morele probleemsituaties en een eigen vorm van moraal beraad zijn nodig. Rode draad van de module is om in gesprek met de deelnemers een dergelijke benadering te ontwikkelen. Zorgethiek, met haar eigen benadering van de zorgrelatie en narratieve ethiek, die zich richt op het verhaal van de cliënt, vormen hierbij een leidraad. Centrale begrippen in deze module zijn: autonomie en afhankelijkheid, kwaliteit van leven, levensverhaal, zorg, zin, empathie en professionele attitude. Dag 2 dinsdag 8 mei 2018 DRIE DOORDENKINGEN VAN DE ZORGRELATIE dr. Gert Olthuis dr. Jan Keij, filosoof dr. Marcel Becker, filosoof (Radboud Universiteit) Op deze tweede lesdag zullen we drie manieren onderzoeken om over de zorgrelatie te denken. Als eerste onderzoeken we de waarde van de filosofie van Emmanuel Levinas. Zijn denken is één groot pleidooi voor het centraal stellen van de Ander, zonder dat dit ten koste van mijzelf gaat. De betekenis van de Ander concentreert zich in het appèl, een woordeloos beroep dat op ons wordt gedaan door de Ander. Daarna onderzoeken we het menselijk vermogen tot empathie, het vermogen om zich in te leven in de ander. Een oude stroming in de ethiek waarin de cultivering van emoties centraal staat is de deugdethiek. We gaan in op wat een deugd is, wat de plaats is van emoties als empathie in een professionele zorgrelatie en in hoeverre empathie als een deugd ontwikkeld kan worden. Als laatste onderzoeken we de waarde van de zorgethiek voor het begrijpen en vormgeven van de zorgrelatie. Wat goed is, volgens de zorgethiek, is niet zozeer zich houden aan fraaie principes of wetten. Wat goed is, is trouw aan aangegane verbintenissen, op je genomen verantwoordelijkheden en bestaande loyaliteiten. Zorgen voor en zo in stand houden van relaties met mensen en met de wereld, daar gaat het om. Nynke Kuindersma, kinderarts, OCRN kinder- en jeugd GGZ Als kinderarts heb ik mij tijdens mijn werk in het ziekenhuis altijd erg betrokken gevoeld bij dagelijks voorkomende moeilijke beslissingen en heb daar in de praktijk ervaring opgedaan met situaties rond bijvoorbeeld het levenseinde en met moeilijke behandelbesluiten samen met ouders en het team. Thans ben ik enkele jaren werkzaam in de GGZ waar ethische vraagstukken ook van groot belang zijn binnen het team van zorgverleners. Ik wilde de eerdere ervaring uit de praktijk graag doorontwikkelen met theoretische diepgang. Met deze opleiding heb ik die volgende stap kunnen maken. De theorie die in het programma aangeboden wordt sluit voor mij goed aan in de dagelijkse praktijk en geeft me veel houvast bij ethisch denken en opzetten en voeren van een moreel beraad. Ik raak geïnspireerd van het enthousiasme van de docenten en medestudenten en kan de opleiding van harte aanbevelen aan iedereen die in de zorg werkt. Paul Kranendonk, IC-verpleegkundige, ErasmusMC Deze opleiding geeft mij een ontzettend positieve boost. Het leert mij nadenken over mijn eigen beroepsethische handelen. De vier vragen van Kant die mij altijd weer intrigeren; wat kan ik weten, wat moet ik doen, wat mag ik hopen en wat is de mens, komen in een brede betekenis aan het woord. De praktijk staat voorop, maar je leert deze te integreren met ethische theorieën. Van grote waarde vind ik het feit dat mijn medestudenten uit heel diverse beroepsvelden komen. Dit leert mij veel verder te kijken dan alleen mijn eigen werkveld, dit is een grote meerwaarde. Het met elkaar in gesprek gaan en de daaruit voorkomende dialectiek laat mij zien hoe kronkelig de realiteit kan zijn. Daarin hoeft een antwoord geen noodzaak te zijn. Het is goed om na te denken en stil te staan over de situatie waarin ik mij bevind. Dat is wat ik iedere lesdag bemerk. Dag 1 dinsdag 24 april 2018 CHRONISCHE AANDOENINGEN: AUTONOMIE EN AFHANKELIJK- HEID dr. Gert Olthuis drs. Dorine Bauduin drs. Loes de Jong, filosofe Dag 3 dinsdag 22 mei 2018 MORELE VRAGEN IN DE ZORG VOOR MENSEN MET DEMENTIE dr. Inge van Nistelrooij (Universiteit voor Humansitiek) dr. Maaike Hermsen dr. Inge van Nistelrooij (Universiteit voor Humanistiek) Het beeld van de mens als autonoom individu dat in staat is zijn eigen situatie te beoordelen en Uitgaande van de zorg-ethische opvatting van zorg afgewogen beslissingen te nemen die in lijn zijn als relationeel gebeuren, zoomen we op deze lesdag met zijn eigen belangen, is niet goed afgestemd in op vragen over identiteit, afhankelijkheid op mensen in chronische zorgsituaties. In plaats en kwetsbaarheid, op relationaliteit binnen en van individuele autonomie dringt zich in deze rond de zorgrelatie, en op de rol van naasten en zorgsituaties de ervaring van afhankelijkheid familie in de zorg voor dementerenden. op. Daarom wordt gezocht naar een mensbeeld We beginnen deze lesdag met het verkennen van waarin vanuit een betrokkenheid op de ander identiteit : hoe begrijpen we de menselijke identiteit wordt gedacht. Vertrekpunt is de gedachte dat en is deze (voornamelijk) autonoom, of (voor- ook afhankelijkheid bij het mens-zijn hoort. In namelijk) relationeel? Vervolgens onderzoeken we een Socratisch gesprek gaan we verkennen wat hoe deze aspecten zich tot elkaar verhouden en afhankelijkheid eigenlijk betekent. welke plaats er in beide visies is voor het denken Op deze eerste lesdag besteden we daarnaast over kwetsbaarheid en afhankelijkheid. aandacht aan de narratieve ethiek waarin bij een Vervolgens reflecteren we op de zorgpraktijk en goede zorgverlening aan mensen hun levensverhaal wat een nadruk respectievelijk op autonomie en centraal staat. op relationaliteit betekent voor de zorgpraktijk, en voor de zorg voor het relationele netwerk rond de zorgontvanger. 8 9 Dag 4 dinsdag 5 juni 2018 ETHISCHE KWESTIES MET BETREKKING TOT AUTONOMIE EN AFHANKELIJKHEID IN DE PSYCHIATRIE dr. Andrea Ruissen, arts en filosoof (VUmc) dr. Gert Olthuis dr. Jelle van Gurp (Radboudumc) De vierde lesdag is gewijd aan vraagstukken in de zorg voor mensen met een psychiatrische aandoeninig. In deze tijden van grote waardering van de zelfbeschikking en autonomie van mensen, ook in de psychiatrie, moet dikwijls met moeite een evenwicht gevonden worden tussen respect voor de eigen keuzen van patiënten en ideeën over goede zorg. Op deze dag staat deze kwestie centraal. We verkennen de diverse morele dilemma s en inherente ethische complexiteiten in de zorg voor psychiatrische patiënten. We bespreken de ethische problematiek rond de autonomie en wilsbekwaamheid. We zullen de dag afsluiten door ons te verdiepen in het thema waanzin aan de hand van verbeelding in de kunst en door het bespreken van een filosofische tekst.

7 Helène Meurs, zorginhoudelijk adviseur, VGZ zorgverzekeringen Al enkele jaren werk ik bij de afdeling medisch advies van een zorgverzekeraar. Ik hou me bezig met allerlei individuele casuïstiek en beleidsadvies op gebied van wijkverpleging, eerstelijnsverblijf, geriatrische revalidatie en langdurige zorg. Het is vaak een zaak van de vraag naast wet- en regelgeving leggen, en een advies uitbrengen, waarbij financiën een grote rol spelen. Ik zocht een mogelijkheid om verdieping te brengen in de dagelijkse werkzaamheden. Deze opleiding ben ik gestart om mezelf uit te dagen. Maar gaandeweg het traject zijn er veel onderwerpen, die ook goed verbonden kunnen worden aan mijn werk. Items zoals prenatale diagnostiek worden ook vanuit de zorgverzekeraars besproken. Interactieve colleges vinden een voortgang tijdens de pauzes met collega s. Kortom, het geeft me veel stof tot nadenken, maar ook veel gespreksstof, waardoor ik met een frisse blik in mijn werk sta. OVERZICHT DATA MODULE 2 dinsdag 24 april 2018 CHRONISCHE AANDOENINGEN: AUTONOMIE EN AFHANKELIJKHEID dinsdag 8 mei 2018 DRIE DOORDENKINGEN VAN DE ZORGRELATIE dinsdag 22 mei 2018 MORELE VRAGEN IN DE ZORG VOOR MENSEN MET DEMENTIE dinsdag 5 juni 2018 ETHISCHE KWESTIES MET BETREKKING TOT AUTONOMIE EN AFHANKELIJKHEID IN DE PSYCHIATRIE dinsdag 19 juni 2018 ZORGVERLENING AAN MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING dinsdag 3 juli 2018 MORELE ASPECTEN VAN PALLIATIEVE ZORGVERLENING Dag 5 dinsdag 19 juni 2018 ZORGVERLENING AAN MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING dr. Maaike Hermsen dr. Alistair Niemeijer (Universiteit voor Humanistiek) Op deze lesdag gaan wij in op de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Enerzijds wordt een maatschappelijk beroep gedaan op eigen regie en dient zorg daarop aan te sluiten, anderzijds bepalen kwetsbaarheid en afhankelijkheid het specifieke karakter van zorg, speciaal de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. We kijken naar zorg vanuit een politiek-ethisch perspectief: wat mag zorg betekenen in een samenleving die de nadruk legt op actieve participatie, actief burgerschap, eigen regie? Naast dit, intussen gangbare, pleidooi zal het politiek-ethische perspectief worden gehanteerd dat de zorgethiek aanreikt: als zorgen een praktijk is waarmee we de samenleving opbouwen, wat betekent dit dan voor onze inrichting van die samenleving? Welke consequenties mogen afhankelijkheid en kwetsbaarheid hebben voor ieders participatie in die samenleving? En wat voor soort relaties heeft een persoon met een verstandelijke beperking, en wat vraagt dat van degenen die voor hem/haar zorgen? Dag 6 dinsdag 3 juli 2018 MORELE ASPECTEN VAN PALLIATIEVE ZORGVERLENING dr. Gert Olthuis dr. Menno de Bree Op de zesde lesdag besteden we aandacht aan de ethische dimensie van de palliatieve zorgverlening. We onderzoeken de relatie tussen palliatieve en chronische zorg. Wat is palliatieve zorg eigenlijk? Waarin onderscheidt het zich van andere vormen van zorgverlening? Het begrip kwaliteit van leven speelt hier een belangrijke rol en we zullen hierop uitvoerig ingaan. Daarnaast zullen we nadenken over de goede dood? Uitgangspunt hierbij is de overtuiging dat zorgverleners in de palliatieve sector zich niet alleen moeten richten op een goed leven, maar evenzeer op een goede dood. Wat zijn voor u kenmerken van een goed stervensproces: authenticiteit, autonomie, verbondenheid? Module 3 Dag 1 dinsdag 4 september 2018 WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID dr. Hans van Dartel, ethicus dr. Thijs Tromp, directeur Reliëf dr. Edgar Karssing, Nijenrode Business Universiteit Module 3 beginnen wij met een verkenning van de moraliteit van de instelling. Hoe kan in een tijd van marktwerking en economisering invulling worden gegeven aan morele idealen? Welke visie biedt een levensbeschouwing daarbij? Hoe kunnen organisatorische kwesties worden afgestemd op waarden van de zorg zelf? Dat alles vereist dat mensen met emoties, problemen en zorgen in de instelling kunnen omgaan op een manier die de centrale waarden die de cultuur en identiteit van de instelling bepalen uitdrukt. Voor de omgang met morele problemen zijn die cultuur en identiteit van groot belang. Ze komen tot uitdrukking in het handelen en scheppen de mogelijkheden voor reflectie en moreel beraad. Ook bepalen ze de wijze waarop de soms uiteenlopende werkelijkheden van enerzijds de zorg en anderzijds de organisatie op elkaar kunnen worden afgestemd; hoe managers en zorgverleners met elkaar in gesprek kunnen blijven over de idealen die hen drijven. HOOFDDOCENTEN dr. Hans van Dartel, ethicus dr. Froukje Weidema, ethica, (VU Medisch centrum Amsterdam) Ethische aspecten in beleid en management van de zorg In de derde module gaan we in op de ethiek van organisaties en de organisatie van ethiek. We kijken naar morele vraagstukken op instellingsniveau en naar de structuren voor het organiseren van ethiek in de instelling, bijvoorbeeld de organisatie van moreel beraad, toetsingscommissies voor wetenschappelijk onderzoek en commissies ethiek. In deze module gaat het ook over de cultuur in een instelling die bepalend kan zijn voor de openheid en bereidheid om over ethische kwesties in gesprek te gaan en tot aanvaardbare handelingspraktijken te komen. Voor een beter inzicht in de aard en de complexiteit van morele problemen is begrip van de context van deze problemen en van de organisatie waarin ze zich voordoen, een vereiste. Het gaat daarbij vooral om de wisselwerking tussen de werkvloer en het instellingsniveau, maar vanaf dag 3 is de context ook landelijk beleid. Dag 2 dinsdag 18 september 2018 ETHIEKBELEID EN DE ROL VAN MOREEL BERAAD EN COMMISSIE ETHIEK dr. Hans van Dartel, ethicus dr. Froukje Weidema, ethica Wanneer een zorginstelling of een enthousiaste medewerker aan ethiek wil doen is het belangrijk vooraf een heldere visie te ontwikkelen over hoe men over ethiek (activiteiten) denkt en hoe men dat wil organiseren. Op deze lesdag spreken we daarom gezamenlijk over de volgende thema s: waar is de ethiek en van wie is de ethiek, hoe organiseer je ethiek en hoe evalueer je ethiekactiviteiten, in het bijzonder moreel beraad? Daarnaast richten we ons op de (veranderende) functie en positionering van commissies ethiek en welke rol zij spelen in het moreel beleid van instellingen. Een andere belangrijke vraag is bovendien hoe klinisch-ethische commissies contact kunnen opbouwen met de werkvloer. Op de tweede lesdag is er daarom ook aandacht voor kwesties die samenhangen met een geïntegreerde aanpak van ethiek in de instelling

8 Dag 3 dinsdag 2 oktober 2018 KWALITEIT VAN ZORG dr. Hans van Dartel dr. Froukje Weidema Op de derde lesdag gaat het over kwaliteit van ethische voorzieningen en ethische aspecten van kwaliteit. Mensen die binnen een zorgorganisatie werken, hebben allemaal een gemeenschappelijk doel: het verlenen van kwalitatief goede zorg aan zorgvragers. Maar wat nu precies kwaliteit van zorg is, daarover verschillen de meningen. De professional heeft andere ideeën over kwaliteit dan de patiënt. Het management kijkt weer anders aan tegen kwaliteit. Belangrijk is dat dergelijke ideeën niet naast en tegenover elkaar blijven staan, maar dat partijen met elkaar in gesprek worden gebracht, zodat verschillende perspectieven op elkaar worden afgestemd. Tijdens deze dag onderzoeken we hoe kwaliteitsbeleid vorm gegeven kan worden door het stimuleren van interactie tussen betrokken partijen. Wat is de rol van dialogische ethiek in het kwaliteitsbeleid? Vervolgens wordt gekeken naar de rol van dialoog in implementatieprocessen van moreel beraad in de instelling. Hoe geven we moreel beraad (blijvend) vorm en hoe kunnen we doelstellingen en opbrengsten van moreel beraad dialogisch met elkaar verbinden? Annija van der Leest, Radioloog, Universitair Medisch Centrum Groningen Dag 4 dinsdag 30 oktober 2018 ETHISCHE TOETSING VAN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK MET MENSEN dr. Hans van Dartel dr. Martine de Vries, kinderarts (Leids Universitair Medisch Centrum) dr. Rien Janssens (Vumc) Op deze lesdag gaan we in op ethische kwesties bij onderzoek, over het uitvoeren van normatief onderzoek in instellingen en kwaliteit van onderzoek in organisaties. Medisch wetenschappelijk onderzoek heeft de laatste vijftig jaar een grote vlucht genomen en dit is ook zichtbaar in de praktijk door de nadruk op Evidence based practice en Evidence based medicine. Elk onderzoek moet conform de wet voldoen aan wetenschappelijke en ethische criteria die zich richten op de kwaliteit van het onderzoek en de bescherming van proefpersonen. Een medisch ethische toetsingscommissie beoordeelt daarom alle onderzoeksvoorstellen op deze criteria. Medewerkers op de werkvloer worden geconfronteerd met een groot aantal onderzoeken en onderzoekjes die door deze toetsingscommissies zijn beoordeeld. Maar soms zijn er bij medewerkers toch vragen over de wenselijkheid van dit onderzoek. Daarom kijken we op deze lesdag ook naar kwaliteit van onderzoek. En we gaan in op het doen van normatief onderzoek als alternatief voor beschrijvend onderzoek als het gaat om het onderzoeken van ethische aspecten in de organisatie. Na 25 jaar stralen in het UMCG, het behandelen van patiënten met longkanker, lid van het palliatiefteam, aanwezig bij MDO kanker en ouderen en lid van de klachtencommissie, leek de opleiding Ethiek in de zorgsector een aanvulling op mijn dagelijks werk. Ik werd niet teleurgesteld, het is voor mij bijna een levensles, leerzaam en een verrijking: - De verschillende ethische stromingen (algemene basis) en wat kun je daarmee binnen de actuele medische ontwikkelingen en vraagstukken; - Een probleem kun je beter oplossen met een analytisch of hermeneutisch gesprek (moreel beraad), niet gelijk krijgen in een debat, maar begrip krijgen voor elkaars standpunt; - Het socratisch gesprek, vraag door wat iemand bedoelt en waarom. Dwingt jezelf tot nadenken en expliciteren van je mening; - Het huiswerk (verwerkingsopdracht) kost tijd, maar geeft inzicht hoe de theorie in je werk toe te passen; - Het gemêleerde gezelschap, mensen met zeer verschillende achtergronden; - Ondanks de ernst van de onderwerpen, is er ruimte voor humor; - De maaltijd is heerlijk; - De autorit met 4 Groningse dames geboren in respectievelijk 1987, 1977, 1967 en 1957 maakt de opleiding compleet. Dag 5 dinsdag 13 november 2018 EVALUATIE VAN MEDISCHE TECHNOLOGIE dr. Hans van Dartel dr. ir. Rob Reuzel, filosoof (Radboudumc) Medisch-technisch is van alles mogelijk, maar dat betekent niet dat alles wenselijk is. Systematisch onderzoek, evaluatie en beoordeling van nieuwe technologie zijn noodzakelijk om de implementatie in goede banen te leiden. Daarbij dienen de maatschappelijke, economische, ethische en juridische aspecten als essentiële onderdelen te worden meegenomen. De medische technologie stelt ons steeds opnieuw voor vragen en wel op verschillende niveaus: in de relatie tussen hulpvrager en hulpverlener, voor het budget van een afdeling en instelling, voor financiers en verzekeraars en voor publiek en overheid. Die vragen staan centraal op deze dag. Ook besteden we aandacht aan de wijze waarop de technologische ontwikkelingen de traditionele oriëntaties in de geneeskunde beïnvloeden en wat de betekenis daarvan is voor de maatschappelijke visie op en betekenis van de gezondheidszorg. Dag 6 dinsdag 27 november 2018 MARKTWERKING IN DE ZORG: RECHTVAARDIGHEID, DOELMATIG- HEID EN BETROKKENHEID dr. Hans van Dartel dr. Froukje Weidema De zorg kent maatschappelijke grenzen die moreel, economisch en sociaal van aard zijn. Die grenzen liggen niet voor altijd vast maar hebben een constante dynamiek. Tot voor kort werd die dynamiek benaderd vanuit het beginsel van solidariteit en de behoefte aan noodzakelijke zorg. Tegenwoordig staat het begrip marktwerking centraal in de afstemming van zorgaanbod en behoefte. Zorg wordt vanuit dat perspectief gemakkelijk als een economisch proces gedefinieerd dat plaatsvindt tussen consumenten en producenten en dat met het oog op waarden als effectiviteit en efficiëntie adequaat gemanaged dient te worden. Wat betekent marktwerking voor de zorgvernieuwing, de rechtvaardige verdeling en de verantwoordelijkheid voor noodzakelijke zorg? Die vragen staan centraal op de laatste dag van de opleiding aan het slot van de module. Jeroen Gels, poliklinisch apotheker, St. Anna ziekenhuis/ Anna apotheek De aanleiding om de opleiding Ethiek in de Zorgsector te gaan volgen, is dat ik lid ben geworden van de Medisch Ethische Commissie van ons ziekenhuis. Om deze taak goed inhoud te kunnen geven, had ik behoefte aan een gedegen fundament. Deze opleiding is dat. Het is een opleiding die veel kennis en methodes aanreikt om het denken over en het handelen in ethische kwesties te verdiepen. De interactieve colleges en gesprekken met medecursisten inspireren me en prikkelen me tot reflectie. In de dagelijkse praktijk kom ik als apotheker regelmatig dilemma s tegen die extra aandacht verdienen. Het gaat dan om onderwerpen die bijvoorbeeld te maken hebben met euthanasie of schaarste, omdat bepaalde geneesmiddelen niet of moeilijk verkrijgbaar zijn. De vaardigheden en inzichten die ik in deze opleiding geleerd heb, helpen dan bij het nemen van een goede beslissing. Het verdiepen in de achtergronden van ethische vraagstukken in de zorg ervaar ik echt als een verrijking. OVERZICHT DATA MODULE 3 dinsdag 4 september 2018 WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID dinsdag 18 september 2018 ETHIEKBELEID EN DE ROL VAN MOREEL BERAAD EN COMMISSIE ETHIEK dinsdag 2 oktober 2018 KWALITEIT VAN ZORG dinsdag 30 oktober 2018 ETHISCHE TOETSING VAN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK MET MENSEN dinsdag 13 november 2018 EVALUATIE VAN MEDISCHE TECHNOLOGIE dinsdag 27 november 2018 MARKTWERKING IN DE ZORG: RECHTVAARDIGHEID, DOELMATIGHEID EN BE- TROKKENHEID dinsdag 11 december 2018 SLOTPRESENTATIES 12 13