Hebben dieren vrijheid van handelen?

Transcriptie

1 Studium Generale Hebben dieren vrijheid van handelen? Liesbeth Sterck Gedragsbiologie Universiteit Utrecht Biologie van vrijheid van handelen? Hoe beschouwt biologie mens en dier? Evolutie (historie) Functie (evolutionair nut) Ontwikkeling (opgroeien) Mechanisme (hoe werkt het) 1

2 Vrijheid van handelen = Keuzes maken Kiezen door bloedzuiger Kiest uit twee stimuli de sterkste Is dat vrijheid van handelen? Bij mens: alternatieven en hun consequenties afwegen Oftewel: mens toont intelligent gedrag Wat is slim? 0e orde Intentionaliteit Reageer op externe stimuli en interne toestand complexer 1e orde Intentionaliteit Weet hoe ander reageert Theory of Mind (ToM) (Woodruff & Premack 1987) Individu weet dat anderen weten 2e orde Intentionaliteit (Dennett 1991) 2

3 Wat is nodig voor vrijheid van handelen? Reageren op nu aanwezige informatie (stimuli) Kiezen tussen verschillende opties Reflecteren = Theory of Mind Dwz. kennen op gedrag, kennis en gevoelens van zelf of ander Consequenties van gedrag overzien Dwz. voorspellen effect in toekomst Waarin uit ToM zich? Zelf-herkenning in spiegel False belief Bedrog 3

4 Spiegel-test (Gallup 1970) Sociale reactie Zelf-gericht gedrag dagen Gedrag chimpansee na toegang tot spiegel Spiegel-test (Gallup 1970) spiegel zichtbaar ongemarkeerd gemarkeerd (Shettleworth 1998) Markeer-test 1 0 minuten 4

5 False belief (Shettleworth 1998) verstoppen clown getuige verplaatsen clown afwezig clown terug Q: waar denkt clown dat beertje is? False belief (Call & Tomasello 1999) Communicator Beloning Verstopper doos Deelnemer doos kind of mensaap 5

6 False belief (Call & Tomasello 1999) year old 5 year old apes participants verbal non-verbal Bedrog: anecdotes (Whiten & Byrne 1988) Theory of Mind (Shettleworth 1998) 6

7 Theory of Mind (ToM) Benaderingen ToM 1. De capaciteit ToM Eén capaciteit (Saxe 2006) 2. Voorwaarden voor ToM Weten wat ander ziet (Povinelli et al. 1994) Training + Controle Test: bij wie bedelt aap? (Shettleworth 1998) 7

8 Theory of Mind (ToM) Drie benaderingen ToM 1. De capaciteit ToM Eén capaciteit (Saxe 2006) 2. Voorwaarden voor ToM 3. ToM is emergente eigenschap Meerdere capaciteiten betrokken bij ToM (Barrett et al. 2003) Theory of Mind (ToM) ToM is emergente eigenschap Meerdere capaciteiten betrokken bij ToM (Barrett et al. 2003) Causaal redeneren Analoog redeneren Inhibitie gedrag Episodisch geheugen / plannen Grote hersencapaciteit 8

9 Episodisch geheugen The ability to remember an event using mental time travel (Tulving 1983; 2002) Herinneren gebeurtenis + plannen Weten dat een vlam heet is (Semantisch geheugen) Herinneren dat je je vinger brandde (Episodisch geheugen) Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998) Gaaiachtige: scrub jay Maakt wintervoorraad 1000-en zaden wintervoorraad 9

10 Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998) Lekkerder dan Pinda Ervaring: worm bederft niet / wel Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998) verstop verstop ervaring dag 1 dag 5+0 uur dan Pinda en Pinda dan en dan Pinda en bederft 10

11 Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998) verstop verstop voorspellling: zoek dag 1 dag 5+0 uur dag 5+4 uur dan Pinda Pinda dan bederft dan Pinda Pinda Vogel met voedselvoorraad (Clayton & Dickinson, 1998) blijft goed noot worm 4 uur 5 dagen bederft noot worm 4 uur 5 dagen 11

12 Plannen Anticiperen op toekomstig voordeel Zelfcontrole Anticipatie + zelfcontrole Immediacy of reward : weinig-snel of groot-straks Keuze voor weinig-snel Paar seconden (duiven: Mazur, 1987; kippen: Abeyesinghe et al. 2005; ratten: Richards et al. 1997) Korter dan halve minuut (Java-apen: Tobin, et al. 1996; rhesusapen: Szalda-Petree et al. 2004; marmosets & tamarins: Steven et al. 2005) 12

13 Anticipatie + zelfcontrole Uitstel in uitwisselingstaak tot 20 seconden (capuchijnapen: Ramseyer et al. 2005) tot 5 minuten (kinderen: Mischel et al. 1989) Hoe +hoe lang wachten chimpansees op beloning? Uitwisselingstaak: Geef een klein koekje Trainen: gelijk ruilen voor grotere Testen: ruilen met steeds groter tijdsinterval 13

14 Resultaat (Dufour et al. 2007) Percentage of return of each subject per time-lag Percentage of return sec 7 sec 15 sec 30 sec 1 min 2 min 4 min 8 min Noah Juus Willy Ton Tomas Time-lag Resultaat (Dufour et al. 2007) Percentage of return for each subject per time-lag Percentage of return sec 15 sec 30 sec 1 min 2 min 4 min 8 min 16 min Noah Juus Willy Ton Tomas Time-lag 14

15 Beslissing om wel of niet te wachten (Dufour et al. 2007) Beslissingen over taken met 40x oorspronkelijke koekje 4 min 8 min 16 min Chimpansees (Dufour et al. 2007) Wachten 4 tot 8 minuten Afhankelijk van grootte beloning Geen voorkeur onmiddelijke beloning Inhiberen gedrag Meer dan andere dieren Vergelijkbaar met kinderen 15

16 Plannen Plannen ( Spoon-test ) (Tulving 2005) Eén teleurstelling Hierdoor plannen voor volgende gelegenheid Geen directe aanleiding voor plannen Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS) Trainen op werktuiggebruik Haak: fles met sap binnenhalen Stok: honing dippen Rietje: ruilen voor pinda s Saté-stokje: sinaasappels prikken middag ochtend ochtend ochtend 16

17 Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS) Pre-testdag: Ochtend toegang tot Haak Stok Rietje Saté-stokje Middag: fles met sap Teleurstelling maar geen haak Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS) Testdagen: Ochtend toegang tot Haak Vraag: Stok Pakken ze Rietje in ochtend Saté-stokje juiste werktuig? Middag: fles met sap maar geen haak 17

18 Planning (Mulcahy & Call 2006; Dufour & Sterck MS) bonobo-k 7/16 bonobo-l 6/16 orangoetan-t 6/16 orangoetan-d 7/16 chimpansee-t 5/17 chimpansee-j 5/17 chimpansee-w 7/11 (Raby et al. 2007) Theory of Mind bij apen Apen Mensapen Zelf-herkenning - + False belief - Bedrog - +? Kijkrichting volgen + + Weten dat ander ziet -/+ + Role-taking - + Causaal redeneren -/+ +?/+ Episodisch geheugen / plannen Nee? Ja? 18

19 Reflecterende dieren? ja? nee? ja? ja Vrijheid van handelen bij dieren? Nee Reflecteren = Theory of Mind Dwz. kennen op gedrag, kennis en gevoelens van zelf of ander Consequenties van gedrag overzien Dwz. voorspellen effect in toekomst Eventueel! bij sommige soorten 19