Jaarverslag 2010 soa-polikliniek GGD Amsterdam

Transcriptie

1

2

3 Jaarverslag 2 soa-polikliniek GGD Amsterdam Uitgave GGD Amsterdam, cluster Infectieziekten Tekst M.S. van Rooijen en A.P van Leeuwen Vormgeving M.S. van Rooijen

4

5 Colofon Jaarverslag 2 Soa-polikliniek, GGD Amsterdam Samengesteld door en onder redactie van: - Martijn van Rooijen - Petra van Leeuwen Lay-out en tekstbewerking: - Martijn van Rooijen GGD Amsterdam, postbus 22, CE Amsterdam Telefoon: Overname van de inhoud of gedeelten daarvan is - met bronvermelding - toegestaan Het jaarverslag van de soa-polikliniek van de GGD Amsterdam wordt onder andere verzonden aan de wethouders volksgezondheid van de gemeenten Amsterdam, Diemen, Aalsmeer, Amstelveen, Ouder-Amstel en Uithoorn, gemeenteraadsleden, artsen, sociaal verpleegkundigen, ziekenhuizen, poliklinieken, de Stichting Soa Aids Nederland, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Streeklaboratoria voor de Volksgezondheid in Nederland, Hoofdinspectie voor de gezondheidszorg, Inspectie voor de gezondheidszorg Noord-Holland en GGD-en in Nederland. Het jaarverslag wordt op aanvraag eveneens aan andere geïnteresseerden toegezonden. Verzoek hiertoe kan schriftelijk of telefonisch worden gericht aan het secretariaat van de soa-polikliniek. Het jaarverslag is ook te lezen en te downloaden op de website van de GGD Amsterdam (

6

7 Jaarverslag 2 soa-polikliniek GGD Amsterdam Voorwoord ) Curatieve soa-bestrijding 3.) Nieuwe consulten 3.2) Syfilis 4.3) Gonorroe 5.4) Chlamydia 6.5) Lymfogranuloma venereum 7.6) Hiv en hiv-testgedrag 7.7) Hepatitis C 8.8) Niet-specifieke genitale infecties 9.9) Complicaties van de bovenste tractus urogenitalis bij vrouwen 9.) Ulceraties uitgezonderd syfilis 9.) Vaginitiden en overige aandoeningen.2) Seksueel overdraagbare aandoeningen bij intraveneuze druggebruikers.3) Seksueel overdraagbare aandoeningen naar geslacht, seksuele gerichtheid en prostitutie.4) Infectierates van syfilis, gonorroe en chlamydia, naar geslacht, seksuele gerichtheid, prostitutie, leeftijd, nationaliteit, klachten en gewaarschuwd.5) MAN tot MAN (M2M) 2.6) Het spreekuur voor hiv-positieve MSM 2.7) Soa screening in het homo-cohort van de Amsterdamse cohort studies 3 2) Niet-curatieve soa bestrijding 5 2.) Partnerwaarschuwing (PW) 5 2.2) Uitslagen via internet 5 2.3) Consult op afspraak / Logistieke zorgproces 6 2.4) Training en voorlichting 8 2.5) Zedendelicten 8 2.6) Hiv-sneltesten 8 2.7) Anonieme vrijwillige hiv-surveillance bij bezoekers van de soa-polikliniek van de GGD Amsterdam, ) Landelijke Vaccinatiecampagne Hepatitis B risicogroepen 2 2.9) Sense 22 2.) Seksaccidenten en PEP 23

8 3) Soa-spreekuur op buitenlocaties 25 3.) Penitentiaire Inrichting Havenstraat ) Mannelijke Seks Werker ) Gezondheidsvoorlichting, soa-controle en Hepatitis B vaccinatie bij prostituees 28 4) Kwaliteit 3 5) Tabellen 33 6) Figuren 5 7) Bijlage 59 7.) Medewerkers van de soa-polikliniek in ) Bijlage ) Publicaties van de soa-polikliniek GGD Amsterdam in ) Wetenschappelijk Onderzoek op de soa-polikliniek GGD Amsterdam in ) Participatie van medewerkers in landelijke werkgroepen, commissies en overlegvormen 66 9) Bijlage ) Diagnoses en diagnostische criteria 7 ) Bijlage 4 75.) Lijst met afkortingen 75.2) Notities 76

9 Voorwoord Voor u ligt het jaarverslag 2 van de soa-polikliniek van de GGD Amsterdam. Ondanks het scherpe toelatingsbeleid, waardoor uitsluitend consulten werden gedaan bij mensen met een verhoogd risico op soa, nam de vraag naar soa-onderzoek toe. In 2 werden nieuwe consulten verricht, een toename van 6% ten opzichte van 29. Door voortdurend te analyseren in welke groepen het soa probleem het grootst is, kwamen de juiste groepen binnen en was het percentage gevonden soa even hoog als in 29. In 6% van de consulten werden een of meerdere diagnosen infectieuze syfilis, gonorroe, chlamydia, hiv en/of infectieuze hepatitis B gesteld. Chlamydia bleef met 3.77 diagnoses op afstand de meest voorkomende soa en werd, net als in 29, in % van de consulten gesteld bij zowel vrouwen als heteromannen als MSM. De hoogste chlamydia-prevalentie kwam voor bij vrouwen in de leeftijdscategorie 5-9-jarigen (22%). Het aantal diagnoses gonorroe (.54) was ten opzichte van 29 met % toegenomen. Gonorroe komt relatief nog steeds het meest frequent voor bij MSM, maar was bij vrouwen opvallend gestegen met 45% naar 294 diagnoses. Bij heteromannen daalde het percentage na een stijging in 29 weer naar 2,4% en bij MSM nam het verder af naar 2,2% van de consulten. Het aantal diagnoses infectieuze syfilis bleef met 222 gelijk aan het voorgaande jaar en werd vrijwel uitsluitend gesteld bij MSM (in 94%). De prevalentie bij MSM is licht gedaald van 2,8% in 29 naar 2,4% in 2. Het actieve hiv-testbeleid (opting-out) werpt zijn vruchten af: in 97% van de consulten werd een hiv-test gedaan. Er werden 59 nieuwe hiv-infecties gevonden, ten opzichte van 29 een stijging van 9% waarvan het merendeel (n= 37) bij MSM. Onder MSM lijkt zich een stabilisatie / lichte daling van soa voor te doen. Bij hivnegatieve MSM lag het percentage consulten waarin een infectie werd aangetoond met chlamydia, gonorroe, syfilis, hiv en/of infectieuze hepatitis B op 8% (29: 9%; 28: 22%). Bij MSM met hiv lag dat percentage beduidend hoger. Opvallend was het verschil tussen het speciale spreekuur voor hiv-positieve MSM, waar mannen zich vier keer per jaar kunnen laten testen, waar in 25% een soa werd gevonden en de hiv-positieve MSM die het reguliere soa-spreekuur bezochten (34% positief). De soa-polikliniek heeft in 2 haar aanbod uitgebreid met speciale seksualiteitsspreekuren ( sense ) voor jongeren tot 25 jaar, voor hulpvragen op het gebied van seksualiteit, anticonceptie, ongewenste zwangerschap en seksueel geweld. De bekendheid van de spreekuren neemt langzaam toe; in 2 zijn.89 consulten gedaan. Ook het spreekuur voor prostituees op de buitenlocatie P&G292 krijgt steeds meer bekendheid. Het aantal soa-consulten steeg met 36% tot.49 consulten en ook daar werden de nieuwe sense-spreekuren goed bezocht (277 keer). In 2 heeft de soa-polikliniek de advisering en het voorschrijven van post-expositie profylaxe (PEP) bij seksaccidenten overgenomen van de afdeling Infectieziekten. Er werd 43 een advies gevraagd en 83 keer werd PEP voorgeschreven.

10 Al met al een jaar van groei van het aanbod, stabilisatie tot lichte daling van het voorkomen van soa en verdergaande integratie van soa en seksualiteitshulpverlening. Mede namens all medewerkers van de soa-polikliniek wens ik u veel leesplezier. Petra van Leeuwen, arts Maatschappij en Gezondheid Hoofd soa-polikliniek 2

11 ) Curatieve soa-bestrijding Verslag: M.S. van Rooijen en A.P. van Leeuwen.) Nieuwe consulten (zie tabel en figuur ) Het registratiesysteem van de soa-polikliniek is gebaseerd op nieuwe consulten. Het eerste bezoek aan de polikliniek van een nog niet bekende cliënt geldt daarbij als een nieuw consult. Indien een reeds bekende cliënt de polikliniek bezoekt met een klacht die niet met het vorige bezoek in verband gebracht kan worden, telt dit bezoek als een nieuw consult. Als een cliënt aangeeft sedert een eerder bezoek opnieuw seksueel contact te hebben gehad met een onbehandelde partner, dan wordt dit bezoek eveneens beschouwd als een nieuw consult. Binnen het jaarverslag kan één cliënt op deze wijze voor meerdere nieuwe consulten zorgen. Per consult kunnen meerdere diagnoses gesteld worden. Het totaal aantal nieuwe consulten bedroeg in , dit is een stijging van 6% ten opzichte van 29 (29: 25.65; 28: ; tabel , tabel en figuur 6.). Daarnaast zijn 8 (29: 72; 28: 58) extra consulten uitgevoerd in het kader van het MAN tot MAN project ( welke in hoofdstuk.3 apart beschreven worden. Van de nieuwe consulten werd 3,9% (29: 32,6%; 28: 35,3%) uitgevoerd bij heteromannen, 26,8% (29: 27,6%; 28: 2,8%) bij MSM en 4,3% (29: 39,5%; 28: 42,9%) bij vrouwen (figuur 6.2). Vrouwen bezoeken, vergeleken met heteromannen en MSM, op een jongere leeftijd de polikliniek. In 29 was bijna 5 procent van alle vrouwen jonger dan 25 jaar (heteromannen: 27,8%; MSM: 7,8%, figuur 6.3). De drukste maand in 2 was september (2.738 consulten) en de rustigste maand mei (2.3 consulten; tabel 5.7). Bij vrouwen vonden nieuwe consulten plaats, 2% meer dan in het voorgaande jaar (29:.24). Van de nieuwe consulten bij vrouwen is het percentage prostituees % (28: %). Het totaal aantal consulten van vrouwelijke prostituees in 2 was.294; het totaal aantal vrouwelijke prostituees was 86 (29: 678; 28: 586). Bij mannen vonden nieuwe consulten plaats (29: 5.48). Van de nieuwe consulten bij mannen vond 46% plaats bij MSM (29: 46%; 28: 38%). Het totaal aantal nieuwe consulten bij MSM was (29: 7.2; 28: 6.88). Van 83 heteroseksuele mannen (847 consulten) was bekend dat zij contact met een prostituee hadden gehad in de zes maanden voorafgaande aan het consult (29: 79; 28: 889). Hiervan hadden 83% de Nederlandse nationaliteit. Van 46 mannelijke bezoekers was bekend dat zij werkzaam waren in de prostitutie (29: 22; 28: 33). Het betrof hier 26 nieuwe consulten (29: 6; 28: 77). Van de mannelijke prostitués had 4% (29: 47%; 28: 38%) een Nederlandse nationaliteit, 5% (29: 5%; 28: %) een Zuid- of Midden-Amerikaanse nationaliteit, 3% (29: 27%; 28: 4%) een Oost-Europese / Russische nationaliteit, 9% (29: 9%; 28: 9%) een West-Europese (niet-nederlandse) nationaliteit en 4% (29: 2%; 28: 3%) een overige nationaliteit. Het aantal verschillende bezoekers dat zich in 2 eenmaal of vaker op de polikliniek meldde, bedroeg 24.. Dit is een toename van 4% ten opzichte van het aantal in 3

12 het voorgaande jaar (29: 2.62; 28: 23.84). Van hen bezochten (8%) de polikliniek één keer voor een nieuw consult (29: 8%; 28: 87%), 3.64 (%) bezoekers 2 keer, 65 x 3 keer, 23 x 4 keer en bezoekers 5 of meer keren. Van de nieuwe consulten had 83,5% de Nederlandse nationaliteit (29: 82,%; 28: 83,8%),,4% de Marokkaanse (29:,5%; 28:,5%),,3% de Turkse (29:,5%; 28:,4%),,9% een Zuid- of Midden-Amerikaanse (29:,8%; 28:,9%) en 4,% een Oost-Europese nationaliteit (29: 4,%; 28: 3,5%; tabel 5.2). Bij,% van de nieuwe consulten was de nationaliteit onbekend. Het aantal nieuwe consulten bij vrouwen met de Nederlandse nationaliteit bedroeg.32. Het aantal nieuwe consulten bij vrouwen met een niet-nederlandse nationaliteit was.975. Het aantal nieuwe consulten bij vrouwen met een onbekende nationaliteit was (29: 2). Het aantal nieuwe consulten bij mannen met de Nederlandse nationaliteit was Bij mannen met een niet-nederlandse nationaliteit zijn nieuwe consulten uitgevoerd. Het aantal nieuwe consulten bij mannen waarvan de nationaliteit onbekend was, daalde licht van 38 in 29 naar 34 in 2. Van de bezoekers met een nieuw consult gaf 73% aan woonachtig te zijn in Amsterdam, 2% elders in de provincie Noord-Holland, 8% elders in Nederland en van 8% was de woonplaats onbekend of buiten Nederland. Aan alle bezoekers van de soa-polikliniek werd hun verzekeringsstatus gevraagd. Hiervan meldden.957 bezoekers (7%; 29: 8%; 28: 7%) onverzekerd te zijn en van,3% was de verzekeringsvorm onbekend. Van de onverzekerden was 2% afkomstig uit Zuid- of Midden-Amerika en het Caribische gebied (29: 9%; 28: %), 3% (29: 4%; 28: 4%) uit Noord-Afrika of Turkije, 37% (29: 32%; 28: 28%) uit Oost-Europa of Rusland, 9% (29: 5%; 28: 6%) uit West-Europa exclusief Nederland en 6% (29: 7%; 28: 8%) uit Nederland; 9% was van elders afkomstig en van,2% van de onverzekerden was de nationaliteit onbekend..2) Syfilis (zie tabel 5.6, 5.8, , , 5.25) Het aantal gevallen van infectieuze syfilis (syfilis stadium, syfilis stadium 2, recent latente syfilis) in 2 bedroeg 222, dat is ongeveer gelijk aan 29. Het totaal aantal gevallen van infectieuze syfilis was sinds 998 tot 2 bijna verzesvoudigd (998: 35). Bij heteroseksuele mannen werden gevallen van infectieuze syfilis vastgesteld (29: 2; 28: 7); hiervan waren geen mannen prostituant. Van de 3 vrouwen met infectieuze syfilis (29: 7; 28: 7) waren geen vrouw werkzaam in de prostitutie. Bij MSM werden 28 gevallen van infectieuze syfilis vastgesteld, dat is 95% van de mannen met infectieuze syfilis (29: 94%; 28: 87%). Na de explosieve stijging in de voorgaande jaren bleef bij MSM het aantal sinds 22 min of meer stabiel waarna deze in 28 weer toenam. In 29 en 2 was het aantal weer terug naar het stabiele niveau van ongeveer 2 infecties per jaar. Het totaal aantal gevallen van infectieuze syfilis bij MSM is sinds 998 ruim twintigvoudig gestegen (998: 9). De infectierate van syfilis bij MSM is ten opzichte van 29 gedaald van 28 naar 26 per. consulten (29: 28; 28: 43). Het aantal gevallen van latente syfilis van onbepaalde duur en laat latente syfilis bedroeg 46 (29: 6; 28: 6; 27: 62). Hiervan had 59% de Nederlandse nationaliteit, 7% een Surinaamse, 9% een Zuid- of Midden-Amerikaanse, 7% een 4

13 Oost-Europese, 7% een Afrikaanse, 3% een overige nationaliteit en % een onbekende nationaliteit..3) Gonorroe (zie tabel 5.6, 5.9, , , 5.25 en figuur , 6., 6.3) Het totaal aantal gonorroe diagnoses is ten opzichte van 29 met % gestegen. In 2 werd.54 maal de diagnose gonorroe gesteld (29:.362; 28:.76). Het aantal gonorroe diagnoses bij MSM is ten opzichte van 29 met 7% toegenomen tot 996 (29: 935; 28: 75). De infectierate van gonorroe bij de groep MSM is 3% afgenomen en bedroeg in 2 25 infecties per. consulten (29: 3; 28: 23). Het aantal diagnoses van anorectale gonorroe bij MSM bedroeg 335, gelijk aan 29 (29: 337; 28: 286). De infectierate van anorectale gonorroe was met 42 per. consulten % lager dan het voorgaande jaar (29: 47; 28: 47; 27: 6). Bij mannelijke sekswerkers (MSW) werd 5 maal de diagnose anorectale gonorroe gesteld (infectierate 23 per.; 29: 37; 28: 34). Het totaal aantal gonorroe diagnoses bij MSW bedroeg 24 (29: 6; 28: 3). Bij heteroseksuele mannelijke polikliniekbezoekers bleef ten opzichte van 29 het aantal gonorroe diagnoses in 2 gelijk (224; 29: 224; 28: 49). De infectierate bij heteromannen daalde met % van 27 in 29 naar 24 infecties per. consulten in 2 (28: 5). Bij vrouwen nam het aantal gonorroe diagnoses met 45% toe van 23 in 29 tot 294 in 2 (29: 23; 28: 76). De infectierate was bij vrouwen met 2% gestegen naar 24 infecties per. consulten. Het aantal anorectale gonorroe diagnoses bij vrouwen steeg tot 62 (29: 54; 28: 42). De man / vrouw ratio voor het aantal gonorroe diagnoses bedroeg 4, (29: 5,7; 28: 5,). Bij mannen lag de leeftijdspiek wat betreft het aantal gonorroe gevallen in de leeftijdscategorieën jaar en 3-34 jaar (29: jaar en 3-34; 28: en 35-39; tabel 5.3). Bij vrouwen werd de piek in 2 gezien in de leeftijdscategorie 2-24 jaar (29: 2-24; 28: 2-24). Na een daling in 28, nam het aantal gevallen van gonorroe bij jonge vrouwen in de leeftijdscategorie 5-9 jaar in 29 en 2 toe met 3% tot 42 (29: 36; 28: 32), hetgeen 2% uitmaakt van het totaal aantal gevallen met een gonorroe diagnoses bij vrouwelijke bezoekers in 2. Bij mannen werd in 2 bij 6% van de nieuwe consulten de diagnose gonorroe gesteld (29: 6%; 28: 6%). Bij vrouwen was dit 2% (29: %; 28: %), met een gedaalde prevalentie van 3% bij vrouwen in de leeftijdscategorie 5-9 jaar (figuur 6.4). Bij heteroseksuele mannen was dit 2% (29: 3%; 28: 2%), met de hoogste prevalentie (7%) in de leeftijdscategorie 5-9 jaar (figuur 6.5). Bij MSM was dit % (29: %; 28: %), met de hoogste prevalentie (4%) in de leeftijdscategorie jaar (29: 5-9: 25-29; 27: 25-29; figuur 6.6). De hoogste prevalenties van anorectale gonorroe bij MSM worden vastgesteld in de leeftijdscategorieën jaar en 3-34 jaar (6,2%; 5,7%; figuur 6.). Bij prostituanten was de prevalentie van gonorroe 2% (29: 2%; 28: %), bij prostituerende mannen % (29: %; 28: 7%). Bij prostituerende vrouwen was dit 4% (29: 3%; 28: 4%), bij nietprostituerende vrouwen 2% (29: 2%; 28: %). Bij cliënten met de Nederlandse nationaliteit stelde men in 4% van de consulten de diagnose gonorroe (29: 5%; 28: 4%), bij cliënten met een niet-nederlandse nationaliteit was dit 5% (29: 6%; 28: 5%). Van de mensen waar de nationaliteit onbekend was, werden 4 diagnosen gonorroe gesteld. Het percentage gonorroe diagnoses veroorzaakt door penicillinase producerende Neisseria gonorrhoeae (PPNG) bedroeg in 2 4% (29: 5%; 28: 6%). Bij vrouwelijke prostituees werd gonorroe-infecties door PPNG gevonden (2%; 29: 5

14 3%; 28: 5%). Bij mannelijke prostitués werd in 2 geen PPNG aangetoond (%; 29: %; 28: 8%). Bij heteroseksuele prostituanten werden 2 gonorroe-infectie door PPNG geconstateerd (3%; 29: %; 28: 7%) en bij overige heteroseksuele mannen was dit 5% (29: %; 28: 3%). Het aantal door PPNG veroorzaakte gonorroe-infecties bij MSM bedroeg in 2 42 (4%; 29: 37, 4%; 28: 32, 4%). Van 97 isolaten (29: 99; 28: 89) was de gevoeligheid voor verschillende antibiotica bekend. Verminderd gevoelig of resistent voor Tetracycline bleek 8% van de isolaten (29: 92%; 28: 84%). Verminderde gevoeligheid of resistentie voor Ciprofloxacine werd gevonden bij 49 isolaten (42%; 29: 46%; 28: 48%) en was bij MSM 54% (29: 57%; 28: 58%). Van 97 isolaten in 2 zijn 22 verminderd gevoelig of resistent voor Azithromycine (29: 6; 28: 5). Alle 97 isolaten waren gevoelig voor ceftriaxon..4) Chlamydia (zie tabel 5.6, 5., , , 5.25 figuur en figuur 6.4 ) In 2 werden.544 chlamydia-infecties (3%; 29: 2%; 28: 2%) aangetoond bij.383 vrouwen. Dit is een stijging van 27% ten opzichte van het aantal infecties in 29 (29:.22; 28:.38). Bij % van de nieuwe consulten bij vrouwen (29: %; 28: %) werd de diagnose chlamydia gesteld. Bij vrouwen werd de diagnose chlamydia 5 maal zo frequent gesteld als de diagnose gonorroe (29: 7; 28: 8). Voor vrouwen werd, evenals in voorgaande jaren, een piek gezien wat betreft het aantal gestelde chlamydia diagnoses in de leeftijdscategorie 2-24 jaar. De hoogste chlamydia-prevalentie bij vrouwen kwam voor in de leeftijdscategorie 5-9-jarigen (22 per consulten), gevolgd door 2-24-jarigen (2 per consulten; figuur 6.7 en tabel 5.3). Er werden 2.22 chlamydia-infecties (2%; 29: 3%; 28: 3%) aangetoond bij 2.7 mannen (5 dubbel infecties). Het percentage chlamydia-infecties bedroeg voor heteroseksuele mannen 2% (29: 3%; 28: %) en voor MSM 2% (29: 2%; 28: 5). Bij.526 bij mannen gestelde chlamydia diagnoses (29:.388; 28:.49) betrof het een infectie van de tractus urogenitalis. Er werden 578 anorectale chlamydia-infecties gediagnosticeerd bij MSM, 7% meer in vergelijking met 29 (29: 538; 28: 558). Alle anorectale chlamydia-infecties bij MSM zijn doorgetest op het serovar type. In totaal bleken 5 patiënten geïnfecteerd te zijn met het chlamydia serovar type L2b welke lymfogranuloma venereum (LGV) veroorzaakt. Om het aantal anorectale chlamydia-infecties te kunnen vergelijken met voorgaande jaren, bevat deze diagnose categorie het aantal LGV diagnoses. In de tabellen en figuren wordt LGV ook als aparte diagnose categorie vermeld. Bij vrouwen werden 28 anorectale chlamydia diagnoses gesteld (29: 76; 28: 66). Sinds 998 is het aantal anorectale chlamydia-infecties bij MSM met 386% gestegen (2: 578; 998: 9); bij vrouwen bedroeg deze toename 292% (2: 28; 998: 53). Bij heteroseksuele mannen werd een piek in het aantal gestelde chlamydia diagnoses gezien in de leeftijdscategorie 2-24 jaar (29: 2-24 jaar; 28: 2-24 jaar; figuur 6.8). De hoogste chlamydia prevalentie bij heteroseksuele mannen werd gezien in de leeftijdscategorieën 5-9 jarigen (9 per consulten) gevolgd door 2-24 jarigen (6 per consulten). Bij MSM werd de piek in het aantal gestelde chlamydia diagnoses gezien in de leeftijdscategorie 3-34 jaar (prevalentie: 2 per consulten; figuur 6.9), voor anorectale chlamydia-infecties lag de piek in de leeftijdscategorie 3-34 (prevalentie: 8 per consulten; figuur 6.). 6

15 De infectierate van chlamydia was in 2 bij vrouwen met 4% toegenomen naar 26, bij heteroseksuele mannen met 2% afgenomen naar 26 en bij MSM met 3% afgenomen naar 9..5) Lymfogranuloma venereum Gegevens en verslag: H.J.C. de Vries (zie tabel en figuur 6.2) Het aantal gevallen van lymfogranuloma venereum is in 2 iets afgenomen ten opzichte van de voorgaande jaren (figuur 6.2). In 2 werden 5 LGV diagnoses gesteld (29: 66; 28: 8). Lymfogranuloma venereum wordt op wekelijkse basis gediagnosticeerd. Hiermee is er nog steeds sprake van een endemisch circulerende infectie en geen episodische uitbraak. Ook in 2 waren verreweg de meeste infecties anaal gelokaliseerd, slechts betroffen de zgn. inguinale vorm (op basis van aan de penis gelocaliseerde ulcera). Vooralsnog zijn er geen aanwijzingen dat de LGV epidemie zich in Amsterdam buiten de MSM populatie verspreid. Uit betrouwbare bronnen blijkt een Nederlandse vrouw met lymfogranuloma venereum type L2b te zijn gediagnosticeerd. Deze casus is echter nog niet gepubliceerd. Het percentage hiv coinfecties onder patiënten met LGV was in 2 84% (N=42; 29: 76%; 28: 88%) en het percentage hepatitis C dubbelinfecties bedroeg 8% (29: 8%; 28: 5%). Dit wijkt niet significant af van eerder gevonden percentages dubbelinfecties bij LGV patiënten..6) Hiv en hiv-testgedrag (zie tabel 5.2, , 5.25) Op de soa-polikliniek bestaat de mogelijkheid zich in het kader van een soaonderzoek op hiv te laten testen. Sinds 27 wordt de opting-out methode gebruikt. Dit houdt in dat in principe bij elk nieuw soa-consult standaard een hiv-test wordt uitgevoerd, tenzij iemand nadrukkelijk aangeeft geen hiv-test te willen ( optout ) of reeds bekend hiv-positief is. In 2 werden hiv-testen verricht (9% van alle nieuwe consulten). Sinds de introductie, in 2, van het actiever aanbieden van hiv-testen op de polikliniek, is het aantal jaarlijks verrichtte hiv-testen met 485% toegenomen (2: 4.62). Voor de introductie van de opting-out methode werd in 26 63% van de MSM met een onbekende of (eerder) hiv-negatieve status getest op hiv. Na introductie was dit 88% in 27, 93% in 28, 95% in 29 en 96% in 2. Bij heteroseksuelen met een onbekende of (eerder) hiv-negatieve status werd voor de invoering van de optingout methode 74% getest op hiv. Vanaf de invoering was dit 96% in 27 en 98% in 28, 29 en 2. In tabel 5.7 is een verdeling gegeven van geteste bezoekers naar woonplaats, nationaliteit, leeftijdscategorie en geslacht. Afkomstig uit Amsterdam waren 9.49 bezoekers (72%; 29: 74%; 28: 72%) en de Nederlandse nationaliteit hadden (84%; 29: 82%; 28: 84%) bezoekers. Bij mannen werden de meeste testen verricht in de leeftijdscategorie 2-29 jarigen (45%; 29: 4%; 28: 45%), bij de vrouwelijke bezoekers was dit in dezelfde categorie 2-29 jarigen (69%; 29: 67%; 28: 67%). In tabel 5.8 zijn de geteste bezoekers onderverdeeld naar het risico op hivbesmetting dat zij gelopen hebben, naar testuitslag en geslacht. In de tabel staan mannen, die seksueel contact met mannen rapporteren, vermeld als MSM. In tabel 7

16 5.9 staan de op hiv-antistoffen geteste mannen en vrouwen weergegeven die de laatste 6 maanden voorafgaande het soa-consult intraveneus drugs hebben gespoten (IVDG). Deze IVDG zijn ook opgenomen in de cijfers van tabel 5.8. In totaal bleken 59 (29: 43; 28: 78) bezoekers seropositief voor hiv. In 2 bedroeg de hiv-prevalentie onder heteroseksuele mannen,% (29:,2%; 28:,2%). De hiv-prevalentie onder heteroseksuele vrouwen in 2 was,% (29:,%; 28:,%). De meeste hiv-infecties werden gevonden onder MSM: bij deze groep bedroeg in 2 de hiv-prevalentie 2,4% (29: 2,4%; 28: 3,5). In de groep intraveneuze druggebruikers werden geen hiv-positieve diagnoses gesteld..7) Hepatitis C Verslag: E.J.M. van Leent, A.T. Urbanus Hepatitis C (HCV) is een bloedoverdraagbaar virus dat vaak tientallen jaren na infectie kan leiden tot ernstige gezondheidsproblemen, zoals leverfalen, levercirrose of leverkanker. Wereldwijd zijn circa 7 miljoen mensen geïnfecteerd met het hepatitis C virus; voor Nederland wordt dit aantal geschat op 5. tot 6. waarvan een groot aantal niet op de hoogte is van hun infectie. De behandelmogelijkheden voor HCV infectie zijn sinds 2 sterk verbeterd. Als gevolg hiervan adviseerde de Gezondheidsraad in 24 om risicogroepen voor HCV infectie te informeren over de behandelingsmogelijkheden en epidemiologisch onderzoek te verrichten naar HCV (bron: Voor HCV is lang aangenomen dat het virus niet seksueel overdraagbaar zou zijn. In Nederland, andere West-Europese landen en Australië zijn HCV-uitbraken waargenomen onder mannen die seksueel contact hebben met mannen (MSM) en hivpositief zijn. Aangezien deze MSM geïnfecteerd zijn met sterk verwante virusstammen en geen traditioneel bloed-bloed contact rapporteren, wordt seksuele transmissie aannemelijk. In de afgelopen jaren is een prevalentie onderzoek verricht onder MSM die de soapolikliniek bezochten en deelnamen aan de vrijwillige anonieme hiv-surveillance. Uit dat onderzoek kwam naar voren dat de prevalentie van HCV onder hiv-positieve MSM op de soa-polikliniek snel toenam. Van de HCV geïnfecteerde MSM bleek 25% een acute HCV-infectie te hebben. Onder hiv-negatieve MSM werd slechts een zeer beperkt aantal HCV-infecties gevonden (Urbanus AT et al. Hepatitis C virus infections among HIV-infected men who have sex with men: an expanding epidemic. AIDS 23: F-F7, 29). Op basis van deze bevindingen, is gewerkt aan de ontwikkeling van een diagnostisch protocol om hiv-positieve MSM op de soa-polikliniek te screenen op HCV. Aan hiv-positieve MSM en MSM die een hiv-test weigeren wordt nu standaard een antistoftest op HCV aangeboden (opt-in). Van consulten (29: 2.88; 28:.438) bij MSM die aan de criteria voldeden in 2, accepteerde 85% een HCV-antistoftest (29: 88%; 28: 9%). De HCV serostatus van MSM die aangaven bekend te zijn met hun HCV-infectie werd eenmalig geconfirmeerd om verwarring met andere hepatitis varianten te voorkomen. Van de bezoekers die een HCV test weigerden, was 54% al bekend HCV positief (29: 45%; 28: 44%). Onder de 85% die wel werden getest bleek bij 4 (circa 2%; 29: 52, circa 3%; 28: 66, circa 7%) MSM antistoffen tegen HCV aantoonbaar (Western blot bevestigd), van wie bij (27%; 29: N=2, 23%; 28: N=8, 27%) mannen deze diagnose nog niet eerder was gesteld. Tevens werden er een aantal dubieuze blot uitslagen gevonden, die mogelijk wijzen op een acute HCV-infectie. Na een positieve test op HCV-RNA (N=6) of na een duidelijke seroconversie (overgang van negatieve blot in voorgaand(e) consult(en) 8

17 naar een dubieuze blot; N=3) zijn in deze groep 9 personen geïdentificeerd die nog niet bekend waren met hun HCV-infectie. Samengevat kan worden gesteld dat op de soa-polikliniek steeds meer hiv-positieve MSM worden getest op HCV. Het aantal nieuwe HCV infecties is beperkt en lijkt niet toe te nemen. Echter, de afgelopen jaren is het aantal MSM dat niet getest wordt toegenomen, omdat deze MSM bekend waren met (een doorgemaakte) HCV infectie. Het is bekend dat het HCV-seroconversie interval bij immuungecompromitterdeen langer zijn dan de geschatte 6 dagen. De HCV bevestigingsblot kan hierdoor relatief lang negatief/dubieus blijven ook al is iemand wél al met HCV geïnfecteerd. In deze gevallen wordt een HCV-RNA test uitgevoerd om de HCV-infectie te bevestigen. Patiënten met een positieve of dubieuze HCV bevestingsblot werden naar hun huisarts of internist verwezen voor nader onderzoek en zo nodig behandeling. Alle HCV positieve patiënten werden door de microbiologen van het Streeklaboratorium gemeld bij de afdeling Infectieziekten van de GGD..8) Niet-specifieke genitale infecties (zie tabel , 5.2) Bij alle nieuwe consulten werd bij mannen materiaal voor chlamydia diagnostiek afgenomen. Mannen waarbij chlamydia werd aangetoond, werden getalsmatig ondergebracht bij de urogenitale chlamydia-infecties. De diagnose niet-specifieke urethritis (NSU) met onbekende oorzaak werd bij mannen.356 maal gesteld (29:.483; 28:.63). Bij 2 (29: 2; 28: 2) mannen werd een urethrale trichomonasinfectie aangetoond..9) Complicaties van de bovenste tractus urogenitalis bij vrouwen (zie tabel 5.2) In totaal werden 33 vrouwen behandeld op verdenking van een pelvic inflammatory disease (PID) (29: 4; 28: 47). Deze diagnose wordt gesteld op basis van de anamnese, de bevindingen bij lichamelijk onderzoek en meer dan leukocyten in het grampreparaat van de cervix. Onderzoek naar gonorroe en chlamydia-infecties bij deze patiënten leverde het volgende op: gonorroe: (29: ; 28: 3), chlamydia: 7 (29: 9; 28: 8). Een vrouw hiervan had zowel een gonorroe als een chlamydia-infectie. Bij de overige vrouwen (26) verdacht van PID werd noch een gonorroe noch een chlamydia-infectie aangetoond..) Ulceraties uitgezonderd syfilis (zie tabel 5.2) In 2 werd 338 maal de diagnose herpes genitalis door middel van een typespecifieke PCR bevestigd (29: 337; 28: 32). Alleen indien van een cliënt nog geen eerdere positieve herpes PCR diagnostiek op de polikliniek bekend is, wordt 9

18 materiaal voor PCR afgenomen. In 57% van de gevallen waarbij de PCR op herpes positief was, werd herpes simplex virus (HSV) type 2 aangetoond (29: 63%; 28: 6%). Er werden 7 gevallen (29: 2; 28: 44) van HSV proctitis aangetoond, waarvan door type en 6 door type 2. In 32 gevallen (29: 76; 28: 44) van genitale ulceraties kon geen seksueel overdraagbare verwekker worden aangetoond..) Vaginitiden en overige aandoeningen (zie tabel , 5.22) Trichomoniasis werd in 2 bij 69 vrouwen aangetoond (29: 53; 28: 73), symptomatische candidosis vaginalis 39 maal (29: 38; 28: 339) en symptomatische bacteriële vaginose 66 maal (29: 528; 28: 55). Het aantal gestelde diagnoses condylomata acuminata bij mannen en vrouwen bedroeg 92 (29: 88; 28: 952). Van de overige aandoeningen kwam scabiës 3 keer voor (29: 3; 28: 3), schaamluis 5 keer (29: 4; 28: 4), mollusca contagiosa 38 keer (29: 44; 28: 56) en balanitis met diverse oorzaken 99 keer (29: 28; 28: 253)..2) Seksueel overdraagbare aandoeningen bij intraveneuze druggebruikers (zie tabel 5.6 en tabel 5.9) In 2 zijn 34 consulten (29: 35; 28: 6) uitgevoerd bij mensen die aangaven dat ze de laatste 6 maanden voorafgaande aan het consult intraveneus drugs hadden gebruikt. Van deze 34 consulten was 9% (3; 29: 23, 66%; 28: 39, 65%) uitgevoerd bij mannen en 9% (3; 29: 2, 34%; 28: 2, 35%) bij vrouwen. Drie van de 8 MSM en van de 3 vrouwen waren werkzaam in de prostitutie (29: 2 vs 7; 28: vs ). In de anamnese gaven 2 MSM (8%; 29: 83%) aan dat ze reeds eerder hiv-positief waren getest. De diagnose hepatitis C werd bij 2 MSM gesteld (29: ). Bij persoon werd dragerschap voor hepatitis B aangetoond (29: ). In 38% van de consulten werd minmaal één infectie aangetoond met chlamydia, gonorroe, syfilis, hiv en/of infectieuze hepatitis B..3) Seksueel overdraagbare aandoeningen naar geslacht, seksuele gerichtheid en prostitutie (zie tabel 5.5, 5., 5.4, 5.23, 5.25) Van de mannen waarbij de diagnose infectieuze syfilis werd gesteld had 94% (29: 94%; 28: 97%) MSM contacten, was,9% prostituant (29:,9%; 28:,4%) en was 3,2% MSW (29: 2,8%; 28:,7%). Bij mannen met een gonorroe diagnose waren de percentages MSM, prostituanten en MSW respectievelijk 74% (29: 8%; 28: 83%), 2,% (29:,9; 28:,7%) en,9% (29:,4%; 28:,4%). Het aandeel van MSM in het aantal PPNG bij mannen bedroeg 76% (29: 64%; 28: 63%), het aandeel prostituanten 4% (29: %; 28: 2%) en het aandeel van

19 prostitués % (29: %; 28: 2%). Van de 2.22 bij mannen gevonden chlamydia infecties werd 3% gevonden bij prostituanten (29: 2%; 28: %), % bij prostitués (29: %; 28: %) en 45% gevonden bij MSM (29: 48%; 28: 46%). Van de vrouwen waarbij de diagnose infectieuze syfilis werd gesteld was % (29: 4%; 28: 4%) prostituee. Bij gonorroe was het percentage prostituees 4% (29: 7%; 28: 9%). Van 9 gevallen van penicillinase producerende Neisseria gonorrhoeae (PPNG) bij vrouwen werd er (%; 29: %; 28: 28%) gediagnosticeerd bij prostituees. Bij chlamydia was het percentage prostituees 7% (29: 8%; 28: 6%)..4) Infectierates van syfilis, gonorroe en chlamydia, naar geslacht, seksuele gerichtheid, prostitutie, leeftijd, nationaliteit, klachten en gewaarschuwd (zie figuur ) De infectierates van infectieuze syfilis, gonorroe, PPNG en chlamydia per. consulten bij de verschillende bezoekersgroepen waren in 29 als volgt: de infectierate van infectieuze syfilis bij heteroseksuele mannen bedroeg (29: ; 28: ), bij prostituanten 2 (29: 3; 28: ), bij mannelijke prostitués 32 (29: 37; 28: ), bij MSM 26 (29: 28; 28: 43), bij vrouwelijke prostituees (29: ; 28: ) en bij niet-prostituerende vrouwen,3 (29: ; 28: ). De infectierate van gonorroe per. consulten bij heteroseksuele mannen bedroeg 24 (29: 27; 28: 5), bij prostituanten 22 (29: 7; 28: 8), bij mannelijke prostitués (29: 99; 28: 73), bij MSM 25 (29: 3; 28: 23), bij vrouwelijke prostituees 38 (29: 34; 28: 4) en bij niet-prostituerende vrouwen 22 (29: 8; 28: 3). In geval van gonorroe door PPNG waren de infectierates per. consulten als volgt: heteroseksuele mannen (29: 3; 28: 2), prostituanten 2 (29: ; 28: ), mannelijke prostitués (29: ; 28: 6), MSM 5 (29: 5; 28: 5), vrouwelijke prostituees (29: ; 28: 6) en niet-prostituerende vrouwen (29: ; 28: ). De infectierate van chlamydia per. consulten bij heteroseksuele mannen bedroeg 24 (29: 26; 28: 9), bij prostituanten 62 (29: 53; 28: 32), bij mannelijke prostitués 3 (29: 8; 28: 9), bij MSM 9 (29: 25; 28: 5), bij vrouwelijke prostituees 88 (29: 82; 28: 95), bij niet-prostituerende vrouwen 3 (29: 9; 28: 7). Bij 33,5% van de nieuwe consulten (29: 36,6%; 28: 34,2%) werden een of meerdere diagnoses gesteld. Het percentage consulten waarbij een of meerdere diagnoses chlamydia, gonorroe, infectieuze syfilis, infectieuze hepatitis B en/of hiv (big-five soa) gesteld werden, was 5,5% (29: 5,8%). Opgesplitst naar geslacht en seksuele gerichtheid was het vindpercentage voor heteromannen 4,6% (29: 5,; 28: 2,4%), MSM 2,3% (29: 22,5; 28: 25,%) en bij vrouwen 2,5% (29:,8; 28: 2,%, figuur 6.5). Bij cliënten die gewaarschuwd zijn (36,5%), jonger dan 2 jaar zijn (22,7%), van Antilliaanse (25,%) of Surinaamse (23,9%) komaf zijn of MSM die hiv-positief zijn (29,6%) is het big-five soa vindpercentage het hoogst (figuur 6.6).

20 .5) MAN tot MAN (M2M) Verslag: R. Koekenbier, M.S. van Rooijen Het MantotMan project is een samenwerking van de GGD Amsterdam, de GGD Rotterdam-Rijnmond en Schorer. Het doel van dit project is de infrastructuur rondom soa- en hiv-preventie voor MSM te versterken zodat zij vaker en persoonlijker in aanraking komen met preventie programma s. Om dit te bereiken is een centrale website ontwikkeld welke moet functioneren als een one stop shop voor alle informatie en interventies op het gebied van seksuele gezondheid voor MSM, Eén van de hoofdfuncties van de website is het online aanbieden van een soa/hiv test. Via deze applicatie (Test Lab) kunnen mannen een verwijsbrief printen waarmee ze gratis en anoniem een bezoek kunnen brengen aan het ATAL laboratorium voor een soa/hiv test. De test resultaten worden opgestuurd naar de soa-polikliniek waar ze vervolgens door de arts online worden gebracht. Wanneer een cliënt een positieve test uitslag heeft, wordt hij verzocht naar de soa-polikliniek te komen voor verder onderzoek en behandeling. Binnen deze online test procedure wordt er getest op chlamydia, gonorroe, syfilis en hiv (opt-out). In totaal zijn in MSM via Test Lab onderzocht op soa. Na een positieve uitslag zijn 8 MSM (29: 72; 28: 58) verwezen naar en onderzocht op de soapolikliniek. Binnen deze groep hadden 95 mannen de Nederlandse nationaliteit (29: 55; 28: 53). Bij deze 8 MSM zijn 2 anorectale gonorroe infecties (29: 6; 28: 2), 47 pharyngeale gonorroe infecties (29: 36; 28: ), urogenitale gonorroe infecties (29: 3; 28: ), 2 urogenitale chlamydia infecties (29: 6; 28: ), 28 anorectale chlamydia infecties (29: 24; 28: 7), en 9 hiv-infecties (29: 3; 28: ) gevonden. Bij 2 personen werd een infectieuze syfilis infectie gevonden (29: 4; 28: 2). Het percentage consulten waarbij een of meerdere diagnoses chlamydia, gonorroe, infectieuze syfilis, infectieuze hepatitis B en/of hiv gesteld werden, was 3,9%. Vanaf 7 juni 29 zijn ook de negatieve M2M consulten toegevoegd aan de SOAPregistratie. In het kader hiervan zijn 628 consulten uitgevoerd..6) Het spreekuur voor hiv-positieve MSM Verslag: K. de Jong (zie tabel 5.2) Inleiding In september 27 is op de soa-polikliniek een pilot gestart met een afsprakenspreekuur voor mannen die seks hebben met mannen (MSM), hiv-positief zijn en wisselende seksuele contacten hebben. Het doel van dit spreekuur is deze cliënten op de polikliniek regelmatig te onderzoeken en eventueel te behandelen voor soa. In 28 en 29 heeft dit project doorgang gevonden. Het voordeel van dit spreekuur is dat MSM elke drie maanden een afspraak kunnen maken en door een vaste groep van verpleegkundigen worden gezien. Een ander deel wordt door hiv-consulenten uit Amsterdamse ziekenhuizen naar de polikliniek verwezen. 2

21 Soa-consulten In 2 werden 96 consulten bij 469 cliënten uitgevoerd (29: 778, 384; 28: 758, 395). Hiervan kwamen 28 cliënten keer op de polikliniek, 8 cliënten 2 keer, 72 cliënten 3 keer, 49 cliënten 4 keer en 22 cliënten 5 keer of vaker. Van de cliënten is 7% tussen de 35 en 39 jaar, 23% tussen de 4 en 44 jaar en 35% tussen de 45 en 54 jaar. Van de overige 25% is 5% jonger dan 35 en % 55 jaar en ouder. Bijna 83% van de cliënten heeft de Nederlandse nationaliteit. Daarnaast kwam 8,% uit de rest van Europa, 3,6% uit Zuid- of Midden-Amerika, % uit Noord-Amerika/ Canada,,3% uit Azië,,3% uit het Midden-Oosten en % uit Oost-Europa. Bij,2% van de consulten werd aangeven de laatste 6 maanden betaald te zijn voor seksueel contact. In geen van de consulten werd gemeld dat iemand betaald had voor seksueel contact. De deelnemers aan dit spreekuur kwamen in 86,4% van de consulten uit Amsterdam. Seksueel overdraagbare aandoeningen De diagnose gonorroe werd in 2 bij 7 personen gesteld (%; 29: 8, %; 28: 74, %), waarvan 3 urogenitaal, 64 anorectaal en 44 oraal gelokaliseerd. Chlamydia is bij 23 cliënten gediagnosticeerd (3%; 29: 9, 5%; 28: 29, 7%): 43 urogenitaal, 96 anorectaal. In 3 consulten (,3%; 29: 3,,4%; 28: 7,,9%) werd een infectieuze hepatitis B gediagnosticeerd. Infectieuze syfilis werd bij 46 (5%) mannen (29: 3, 4%; 28: 43, 6%) aangetoond. NSU is 58 (6,%) keer (29: 6, 7,8%; 28: 99, 3%) en NSP 5 (5,2%) keer (29: 6, 7,7%; 28: 6, 8%) gediagnosticeerd. In 25% (29: 27%; 28: 28%) van de consulten werd een infectie aangetoond met chlamydia, gonorroe, syfilis en/of infectieuze hepatitis B. Bij hiv-positieve MSM buiten het speciale afsprakenspreekuur lag dit percentage op 34% (29: 37%; 28: 4%) en bij hiv negatieve MSM op 8% (29: 9%; 28: 22%)..7) Soa screening in het homo-cohort van de Amsterdamse cohort studies Verslag en gegevens: M.S. van Rooijen en I.G. Stolte In het homocohort van de Amsterdamse Cohort Studies ( wordt sinds 984 onderzoek gedaan naar de epidemiologie, risicofactoren voor en gevolgen van hiv-infectie en soa onder MSM. Vanaf oktober 28 wordt iedere deelnemer bij zijn halfjaarlijks bezoek getest op antistoffen tegen syfilis, hiv, HCV en HBV. Ook wordt bij de deelnemers via een keelswab (afgenomen door verpleegkundige), anus-swab en urinesample (afgenomen door deelnemer zelf) getest op chlamydia en gonorroe (NAAT). In 2 werden 55 deelnemers van het homocohort gescreend op soa; 88 deelnemers werden eenmaal gescreend, 387 deelnemers twee maal, 24 deelnemers drie maal en 6 deelnemers vier maal. In totaal zijn 449 hiv-negatieve deelnemers (835 bezoeken), 4 hiv-positieve deelnemers (92 bezoeken) en 6 hiv-status onbekende deelnemers (3 bezoeken) van het cohort op soa getest in het kader van de cohort soa-screening (29: 455 hiv-negatieve, 35 hiv-positieve en 5 hiv-status onbekende deelnemers). In totaal werd tijdens 86 consulten een hiv test uitgevoerd, waarvan er 3 positief waren (29: 6). 3

22 Van de 958 consulten (29: 887; 28: 22) werden in 8 gevallen (%; 29: N=7, 2%; 28: N=2, %) klachten gerelateerd aan soa gerapporteerd. Van alle 55 deelnemers had 9,5% (48/55) een soa op het eerste consult in 2; 8,6% (39/453) had een soa op een volgend consult in 2. In totaal werd er tijdens 9,% van alle consulten (87/958; 29: 8,9%; 28: 2%) een positieve uitslag voor minstens één soa vastgesteld: - 3 met anale chlamydia (29: 3) - 7 met urethrale chlamydia (29: 7) - 2 met anale gonorroe (29: 22) - 2 met urethrale gonorroe (29: 6) - 22 met pharyngeale gonorroe (29: 6) - met infectieuze hepatitis B (29: ) - 5 met infectieuze syfilis (29: 2) Er werden in deze periode drie deelnemers positief getest voor HCV antistoffen. Zij waren al bekend met HCV. De prevalentie van soa was bij de hiv-positieve deelnemers 23,9% (22/92) (29: 22,9%, 9/83; 28: 39%, 8/2) significant hoger ten opzichte van de prevalentie bij de hiv-negatieve deelnemers (7,5%, 63/835; 29: 7,5%, 6/84; 28: 9%, 6/8). 4

23 2) Niet-curatieve soa bestrijding Verslag: M.S. van Rooijen, A.P. van Leeuwen 2.) Partnerwaarschuwing (PW) Gegevens: F. van den Heuvel De sociaal verpleegkundige verricht pw bij patiënten met soa en hiv-infecties. Pw wordt bij het vinden van een soa/hiv besproken met elke patiënt van de soapolikliniek, als onderdeel van het soa-consult. Daarbij worden met de indexpatiënt de te waarschuwen seksuele contacten geïdentificeerd en afspraken gemaakt over de methode van waarschuwing. De verschillende methoden zijn patiënt referral (door de patiënt zelf), contract referral en overname van pw door sociaal verpleegkundige. Per 7 mei is gestart met het evalueren van de pw met de patiënt of 2 weken na het bespreken van de pw. Hiervoor zijn er aanpassingen gedaan aan het elektronische patiëntendossier om de pw beter te kunnen registreren en verpleegkundigen te kunnen alarmeren. In november heeft er een Motivational Interviewing (M.I.) training plaatsgevonden voor de sociaal verpleegkundigen ter ondersteuning van de gesprekstechniek bij pw-gesprekken. Een onderzoeksvoorstel met betrekking tot pw is ingediend bij het interne Research and Development (R&D) fonds en is gehonoreerd voor 2. Dit onderzoek is gericht op het intensiveren van de pw bij soa/hiv met computerondersteunende registratie, alarmering en evaluatie. Hiernaast wordt op verzoek van andere hulpverleners en met instemming van de patiënt de partnerwaarschuwing overgenomen. In 2 werd hiervoor contact onderhouden met enkele huisartsen, andere GGD en, het Academisch Medisch Centrum (AMC), het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis (OLVG), het BovenIJ Ziekenhuis, het Slotervaartziekenhuis, het Amstelland Ziekenhuis en het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis. Contacten zijn onderhouden met verschillende landelijke overlegvormen zoals; Landelijke pw werkgroep RIVM en ontwikkeling online pw GGD Rotterdam. 2.2) Uitslagen via internet Verslag en gegevens: R. Koekenbier Om het mededelen van resultaten van het soa-onderzoek efficiënter en klantvriendelijker te maken is de soa-polikliniek in 27 gestart met het beschikbaar maken van de uitslagen via internet (uitslagen online). Naast het telefonisch consult en het ophalen van de uitslagen op de polikliniek, is het sinds september 27 voor cliënten ook mogelijk om met behulp van hun registratienummer, ordernummer en wachtwoord de uitslag online op te vragen. De definitieve diagnose, therapie en adviezen wordt automatisch omgezet naar voor de cliënt begrijpelijke informatie en 5

24 vervolgens verzonden. De internetdienst is beschikbaar van maandagochtend t/m vrijdagmiddag 6: uur, zodat cliënten bij een positieve uitslag altijd direct contact kunnen opnemen met de polikliniek. In 2 zijn nieuwe consulten verricht. In 8% van deze consulten (24.2/29.756) hebben bezoekers de uitslag opgevraagd via internet (29: 8%; 28: 79%); in 3% (3.833/29.756) van de consulten hebben bezoekers uitsluitend gebeld voor het vernemen van de uitslag (29: 4%; 28: 6%). De verhouding bellen versus internet is op 6,3 (29: op 5,9; 28: op 5,). In de internet groep zitten waarschijnlijk ook mensen die naast het bekijken van de uitslag op internet ook gebeld hebben; deze contactmomenten worden in het polikliniek-epd niet apart geregistreerd. Van alle nieuwe consulten in deze periode is in 5,8% (.723/29.756) de uitslag op geen enkele wijze door de cliënt opgevraagd. (29: 5,8%; 28: 5%) Mannen belden procentueel minder vaak voor hun uitslag dan vrouwen (% vs 7%; 29: 3% vs 7%; 28: 7% vs 6%). De internetgroep is gemiddeld jonger (3,2 jaar, standaard deviatie (sd),; 29: 3, jaar, sd=,2; 28: 3, jaar, sd=9,7) vergeleken met de belgroep (32,4 jaar, sd=,7; 29: 33,4 jaar, sd=,6; 28: 32,9 jaar, sd=,4). Vergeleken met bezoekers uit de internetgroep hadden de bezoekers uit de belgroep percentueel vaker een soa,: 9% (74/3.833; 29: 22%; 28: 2%) tegenover 5% (3.587/24.2; 29: 5%; 28: 4%). 2.3) Consult op afspraak / Logistieke zorgproces A. Hendriks, M.S. van Rooijen In 27 is een reorganisatie ingezet, waarin veranderingen met betrekking tot het beleid en de zorglogistiek zijn doorgevoerd. Een van de veranderingen betrof het instellen van de projectgroep Herontwerp Zorgprocessen (HZP). Deze projectgroep heeft zich in de afgelopen jaren ingezet om een antwoord te geven op de volgende problemen: De lange rijen voor de deur, voor aanvang van de openingstijden. De lange wachttijden voor de cliënten die eenmaal binnen waren. Het geen zicht hebben op de cliëntenpopulatie, en dan met name op de cliënten die ongezien weggestuurd werden door het vol=vol beleid. De criteria die gesteld werden aan de doelgroep van GGD soa-poliklinieken (RIVM) stond niet centraal in de zorgvraag van cliënten. De projectgroep HZP heeft kort samengevat de inloopgestuurde polikliniek gefaseerd omgezet in een afspraakgestuurde polikliniek, waarbij sinds 2 zowel via inloop, telefoon als online een afspraakaanvraag kan worden ingediend aan de hand van intake vragen. In september 2 is de projectgroep HZP geëvalueerd, aangezien de voornaamste doelstellingen zijn behaald is besloten de projectgroep te ontbinden en de coördinerende en aansturende taken onder te brengen bij één senior sociaal verpleegkundige. Sinds augustus 2 is de polikliniek volledig afspraakgestuurd voor wat betreft het primaire curatieve soa-onderzoek en Sense, waarbij slechts bij uitzondering ruimte is voor inloop (cliënten die voor vervolgonderzoek of behandeling komen naar aanleiding van het primaire consult en cliënten die komen voor PEP kunnen zich zonder afspraak melden). Cliënten die zich zonder afspraak melden op de polikliniek voor een primair soa onderzoek of Sense krijgen dezelfde intake vragen als cliënten die telefonisch/online 6

25 een afspraakverzoek indienen, zodat een gepaste afspraak wordt aangeboden (of een adequate doorverwijzing naar huisarts of andere instantie). Door deze intake worden cliëntengroepen naar urgentie gerangschikt (zie onder), zodat de cliënten met de hoogste urgentie het snelst van zorg worden voorzien. Cliënten die buiten de door het RIVM beschreven doelgroep vallen worden actief verwezen naar huisarts of andere instanties. De richtlijnen voor soa-poliklinieken van het RIVM staan bij deze intake centraal en de GGD Amsterdam wijkt met motivatie op enkele punten af (zie onder) Verantwoording van de cliëntenpopulatie Voor de GGD Amsterdam soa-polikliniek zijn de kwaliteitsrichtlijnen van het RIVM leidend en richtinggevend. Echter is de zorgvraag van geïndiceerde cliënten aanzienlijk groter dan de capaciteit van de polikliniek toelaat. Op basis daarvan is een verdere aanscherping van de criteria gesteld. Dit betekent dat de cliënten die voldoen aan de onderstaande criteria voor een onderzoek op de soa-polikliniek in aanmerking komen. Urgentie groep of Indicatie Mensen met soa gerelateerde klachten Mensen die gewaarschuwd of verwezen zijn in verband met een soa Slachtoffers van een zedendelict Cliënten die in aanmerking komen voor PEP Jongeren tot 2 jaar Mannen die seks hebben met mannen (MSM) Female of Male Sexworkers Mensen uit een hiv en/of soa endemisch gebied Jongeren 2 tot 25 jaar Swingers Mensen met veel wisselende contacten (drie of meer verschillende sekspartners in de afgelopen 6 maanden) Mensen die per se anoniem willen blijven Afspraakmoment < 24 uur Zo snel mogelijk, uiterlijk binnen werkdagen Zo snel mogelijk, uiterlijk binnen werkdagen Zo snel mogelijk, uiterlijk binnen werkdagen Indien binnen werkdagen geen afspraak kan worden geboden (dit betreft uitsluitend cliënten in de urgentiegroep 5) worden deze verwezen naar huisarts of naar een alternatieve instantie. Indien gewenst wordt een link met sociale kaart doorgestuurd, of een document met alternatieven voor de huisarts. De soa-polikliniek indiceert haar cliënten op basis van de beschreven kwaliteitsrichtlijnen, maar wijkt met motivatie af: omdat de eigen statistieken over de jaren heen inzicht heeft gegeven in andere risicogroepen met een hoge prevalentie soa (differentiatie tussen jongeren tot 2 en jongeren tot 25, swingers) omdat de soa-polikliniek dit ook tot haar primaire taak vindt behoren (zedendelict, pep consulten) omdat de eigen statistieken niet de aanleiding geven om bepaalde cliëntengroepen tot risicogroep te rekenen: de zorgvraag is groter dan het te leveren zorgaanbod waardoor differentiatie noodzakelijk is (geen dienstverlening voor mensen met een partner uit een van de genoemde risicogroepen, die in verband met de vertrouwelijkheid de voorkeur geven aan de GGD soa polikliniek en mensen die geen toegang hebben tot de reguliere zorg) 7

26 2.4) Training en voorlichting Gegevens: S. van Elst Door sociaal verpleegkundigen is er voorlichting gegeven en zijn diverse gastlessen verzorgd m.b.t. preventieve / curatieve soa-zorg en Sense. Doelgroepen hierbij waren o.a. studenten van het Vrije Universiteit Medisch Centrum (VUmc), maar ook medewerkers van Schorer en jongeren werkers in Amsterdam. Tevens organiseert de soa-polikliniek van de GGD Amsterdam, in samenwerking met Soa Aids Nederland en de NSPOH, de module curatief proces in de praktijk, als onderdeel van de Verdiepende opleiding tot sociaal verpleegkundige soabestrijding. Daarnaast werden voor diverse internationale delegaties werkbezoeken aan de soapolikliniek georganiseerd. Ook vond er deelname plaats aan de Canal Parade, een jaarlijks terugkerende evenement tijdens de Amsterdam Gay Pride. 2.5) Zedendelicten In 2 meldden zich op de polikliniek 6 vrouwen (29: 63; 28: 64) en 5 mannen (29: 6; 28: 3) in verband met een seksueel delict. Van hen hadden 3 (29: 34; 28: 3) aangifte gedaan bij de politie. Sporenonderzoek door een forensisch arts werd bij 7 personen uitgevoerd (29: 2; 28: 2). Binnen deze groep werden in totaal 5 anorectale (29: 4; 28: ) en 9 urogenitale (29: 5; 28: 8) chlamydia-infecties gevonden. Daarnaast werden de volgende diagnoses gesteld: keer anorectale gonorroe (29: ; 28: ), keer urogenitale gonorroe (29: ; 28: ), keer orale gonorroe (29: 3; 28: ), 4 keer condylomata acuminata (29: 3; 28: ), 4 keer bacteriële vaginose (29: 4; 28: ), 3 keer candidosis vaginalis (29: ; 28: 3), keer hiv-positief (29: ; 28: ), 2 keer infectieuze hepatitis B (29: ; 28: ) en keer trichomonas vaginalis (29: ; 28: ). De diagnose syfilis (zowel infectieus als laat latente syfilis / latente syfilis van onbepaalde duur) werd keer gesteld (29: ; 28: ). Het percentage consulten waarbij een of meerdere diagnoses chlamydia, gonorroe, infectieuze syfilis, infectieuze hepatitis B en/of hiv gesteld werden, was 8,2%. 2.6) Hiv-sneltesten Verslag: E.J.M. van Leent, M.S. van Rooijen Sinds 24 worden hiv-sneltesten gebruikt op de soa-polikliniek. In het kader van het opting-out beleid voor hiv testen zijn er in 2, bij nieuwe consulten, hiv-testen uitgevoerd (9% van alle nieuwe consulten). Van de hiv-testen, zijn er 2.5 (46%) uitgevoerd in de vorm van een sneltest. Van de 2.5 sneltesten bleken er 32 positief, bevestigd middels INNO-LIA hiv I/II Score (hiv-blot). Daarmee zijn 32 (83%) van de 59 hiv-infecties in eerste instantie vastgesteld met de hivsneltest en direct aan de patiënt medegedeeld. Daarnaast waren er 2 positieve hivsneltest die niet bevestigd konden worden middels hiv-blot en p-24 bepaling: het deel vals positieven bedraagt daarmee,2%. De positief voorspellende waarde van de hiv-sneltest zoals uitgevoerd op de soa-polikliniek is 99,%. De gebruikte hiv-sneltesten worden volgens een vast protocol uitgevoerd. Hierbij bestaat de mogelijkheid om bij mislukken van de sneltest (bijvoorbeeld door moeilijke 8

27 afleesbaarheid van de test) geen uitslag aan de bezoeker mee te delen en de test af te geven als mislukt. In 2 kwam dit 77 keer voor (,6%). Bij deze patiënten is eveneens de gebruikelijke hiv-test (hiv Ab/Ag combotest) uitgevoerd, waarna 74 hiv seronegatief en 3 hiv seropositief bleken te zijn. Op klinische indicatie werd naast de hiv-sneltest een p24-test aangevraagd. Bij 7 personen was de hiv-sneltest negatief en de p24-test positief. In 3 van deze 7 gevallen konden middels westernblot geen hiv-antistoffen aangetoond worden (acute infectie). Bezoekers uit de hoog-risicogroepen krijgen nog tijdens het consult de uitslag van de hiv-sneltest. Voor de groepen met een laag risico op soa is de mogelijkheid gecreëerd om, indien de bezoeker dit wenst en er geen bezwaren zijn, de hiv-test uitslag telefonisch te verkrijgen of via een beveiligde internet verbinding, samen met de overige uitslagen van het soa-onderzoek. Alle bezoekers hebben de mogelijkheid terug te komen voor het persoonlijk in ontvangst nemen van de hiv-test uitslag. Voor een telefonische hiv-test uitslag wordt een afspraak gemaakt. Deze afspraken worden uitsluitend gepland op werkdagen in de ochtend, zodat indien nodig nog diezelfde dag opvang geboden kan worden op de polikliniek. Voor de beveiligde internetsite krijgen patiënten de benodigde 3 inlogcodes. De uitslagen zijn uitsluitend op werkdagen te bekijken zodat bij slecht nieuws dezelfde dag hulp kan worden geboden. Doordat 83% van de nieuwe infecties direct aan de patiënt kon worden verteld door het gebruik van hiv-sneltesten, kwam het zelden voor dat patiënten hun hiv-positieve uitslag op het internet lazen of via de telefoon te horen kregen. In alle gevallen was dit met patiënten van te voren besproken en hadden zij hiervoor ook zelf gekozen. 2.7) Anonieme vrijwillige hiv-surveillance bij bezoekers van de soa-polikliniek van de GGD Amsterdam, 2 Verslag: M.S. van Rooijen (Zie tabel 5.2) Introductie Sinds 99 wordt door de GGD Amsterdam onderzoek verricht naar het voorkomen van hiv-infecties bij bezoekers van de soa-polikliniek. Doel van dit onderzoek is inzicht te verkrijgen in (trends) in de hiv-prevalentie bij verschillende groepen bezoekers, waaronder (jonge) mannen die seksueel contact hebben met mannen, heteroseksuelen met wisselende contacten en doorgaans moeilijker bereikbare populaties, waaronder personen uit verschillende etnische groepen. Jaarlijks wordt het onderzoek uitgevoerd in twee perioden, een in het voorjaar en een in het najaar. Het streven is om circa 2. personen per jaar in de hiv-surveillance op te nemen. Alle bezoekers die tijdens de onderzoeksperioden de polikliniek bezoeken voor een nieuw consult komen in principe voor deelname in aanmerking. Nadat schriftelijk en mondeling uitleg is gegeven over doel en opzet van het onderzoek, wordt bezoekers om hun medewerking gevraagd. Deelname is vrijwillig en het testen op hiv is anoniem, dat wil zeggen zonder registratie van naam of geboortedatum. Bloedmonsters voor het testen op hiv-antistoffen worden afgenomen en voorzien van een uniek onderzoeksnummer. Vervolgens worden ze opgestuurd naar het streeklaboratorium van de GGD in Amsterdam. Bezoekers kunnen bloedafname weigeren en uitsluitend de onderzoeksvragen beantwoorden. Van alle deelnemers worden socio-demografische gegevens geregistreerd. Daarbij worden ook enkele gegevens vastgelegd betreffende het risico dat gelopen is op een hiv-infectie, 9

28 eventuele eerdere hiv-test resultaten en de mogelijke soa-diagnoses van het bijbehorende kliniek bezoek. Omdat het onderzoek anoniem is, wordt de uitslag van de hiv-test niet aan deelnemers gegeven. Resultaten In 2 werden 2. bezoekers geïncludeerd binnen het kader van de vrijwillige anonieme hiv surveillance. Van 58 personen zijn geen hiv-antistof uitslagen bekend. Van de 2.52 deelnemers met hiv-antistof bepalingen werden in totaal 48 (7,2%) hivpositief bevonden. De hiv-prevalentie onder heteroseksuele deelnemers die nooit drugs gespoten hadden was bij de mannen,% (/68) en bij de vrouwen,2% (2/863). Onder 492 MSM die nooit drugs gespoten hadden, werden 39 (28%) hiv geïnfecteerden gevonden; onder de MSM jonger dan 3 jaar bleken 2 (8,6%) van de 39 seropositief. Onder de kleine groep van 7 injecterende druggebruikers werden 6 (35%) hiv-infecties vastgesteld. Van de 3 hiv geïnfecteerde heteroseksuelen in 2 ( man, 2 vrouwen) had zowel man als vrouw de Nederlandse nationaliteit en behoorden ze tot de Antilliaanse bevolkingsgroep. De andere vrouw had een niet Nederlandse West-Europese nationaliteit. De heteroman was eerder negatief voor hiv getest. De 2 vrouwen waren nooit eerder getest op hiv. Van de 39 hiv geïnfecteerde MSM kenden 27 (9%; 29: 9%; 28: 9%; 27: 93%; 26: 8%; 25: 75%; 24: 72%; 23: 7%; 22: 62%; 2: 69%; 2: 63%; 999: 57%) de huidige hiv-serostatus; bij MSM jonger dan 3 jaar waren dit er 8 (67%; 29: 75%; 28: 62%; 27:83%; 26: 4%; 25: 5%; 24: 6%; 23: 72%; 22: 5%; 2: 25%; 2: 25%; 999: 25%) van de 2. In de tabel 5.2 worden de geteste aantallen personen en de hiv-prevalenties bij de verschillende bezoekersgroepen vermeld en een vergelijking met de voorgaande jaren gemaakt. 2.8) Landelijke Vaccinatiecampagne Hepatitis B risicogroepen Gegevens en verslag: K. Visser, A. Doornbos, E. Siedenburg Sinds november 22 is de uitvoering van het landelijk hepatitis B vaccinatieprogramma risicogroepen in Amsterdam van start gegaan. Mannen met homo- en biseksuele contacten, druggebruikers, prostituees en (tot november 27) heteroseksuelen met wisselende seksuele contacten, kunnen gratis tegen hepatitis B worden gevaccineerd. Aan mannen die seks hebben met mannen (MSM) kan tegen vergoeding ook het gecombineerde hepatitis A/B vaccin worden aangeboden. De GGD Amsterdam verstrekt sinds januari 29 dit gecombineerde vaccin ook gratis. Het programma wordt op verschillende afdelingen van de GGD uitgevoerd (SOApolikliniek, afdeling Infectieziekten, alle Geïntegreerde Voorzieningen, Drugs- en homocohort, P&G 292 (prostitutie en gezondheidscentrum). Buiten de GGD doen 5 huisartsen mee, de Jellinek op verschillende locaties, de Penitentiaire Inrichting Amsterdam, op verschillende locaties, de polikliniek dermatologie en de polikliniek Hiv-Interne van het AMC, VUMC, Slotervaart ziekenhuis en het Medisch Centrum Jan van Goyen. In 2 werd de campagne op 27 locaties in Amsterdam uitgevoerd. Daarnaast vaccineert de GGD sinds november 26 outreachend in het gayuitgaanscircuit. In 2 werd er met een team van manlijke verpleegkundigen 45 keer op pad gegaan: 266 mannen kregen een eerste vaccinatie op locatie. De cliëntgegevens worden in een landelijk registratieprogramma geregistreerd, zodat cliënten overal in Nederland hun vervolgvaccinatie kunnen halen 2

29 In het programma wordt gelijk met de e vaccinatie ook bloed afgenomen om te kijken of iemand ooit in aanraking is geweest met hepatitis B en dus immuun is. Zo nodig wordt bepaald of iemand drager van het virus is en het dus verder kan verspreiden. In 2 kregen.664 (29:.64) personen de eerste vaccinatie,.226 (29.28) kreeg een 2e vaccinatie en.37 (29:.2) een 3e vaccinatie. Bij 44 (29:4) personen werd een consult immuun in het registratieprogramma ingevoerd. 3 (29: ) Personen kregen een consult drager. Gevaccineerd sinds de start van het programma op //22, stand van zaken 3 december 2, Amsterdam Doelgroep e vaccin immuun drager 2e vaccin compliantie 3e vaccin compliantie druggebruiker % 26,% %.24 56% heteroseksueel % 96,5% % % Homoseksueel %,% % % Prostitutie % 52,9% %.9 55% Totaal % 268,9% % % NB: compliantie is het aantal personen dat terug had moeten komen voor de 2e respectievelijk 3e vaccinatie vóór 3 december en ook daadwerkelijk is geweest Dat het vaccinatieprogramma effect heeft blijkt uit het feit dat er sinds 28 een daling is van het aantal acute hepatitis B infecties onder de groep mannen die seks heeft met mannen (MSM). De mediane leeftijd van vaccinatie van deze groep in 2 was 32, de gemiddelde leeftijd van acute infectie was 39,8 jaar. Ondanks een daling van het aantal acute infecties en relatief hoge leeftijd van infectie wil de GGD de komende jaren zich inspannen om meer jonge MSM te vaccineren. Hoe jonger de vaccinatie plaatsvindt, hoe groter het profijt. In 2 werd daarom de Wednesday Night Special (WNS) gelanceerd, een campagne gericht op jongens tussen de 6 en 25 jaar, die op jongens vallen. Met een website voor de mobiele telefoon, banners en advertenties werden jongeren uitgenodigd om het speciale inloopspreekuur op woensdagavond te bezoeken. De gang van het vaccinatiebureau werd hiervoor ingericht als lounge. Op die avond waren uitsluitend jongens die op jongens vallen welkom om een alcoholvrije cocktail te drinken op hun gezondheid. De cocktail stond symbool voor de vaccinatiecocktail tegen hepatitis B én A. In de campagneperiode van 2 januari t/m 7 maart hebben 6 MSM hun eerste vaccinatie gehaald waarbij 22 mannen (36%) in de doelgroep vielen. De WNS heeft veel aandacht in de media gehad en heeft hierdoor een belangrijke bijdrage gehad in het bekend maken met de mogelijkheid van hepatitis B vaccinaties bij de doelgroep. De campagne heeft mogelijk een effect gehad op het aantal ste vaccinaties bij MSM in de regio Amsterdam. Opvallend is dat door de WNS ook veel oudere MSM zijn gevaccineerd die zich tot dan toe niet hadden laten vaccineren. Het concept WNS heeft niet de aantallen bezoekers getrokken die de afdeling Infectieziekten van te voren verwacht had. Met name na het verdwijnen van de media aandacht en de banners op het internet zakte ook het aantal bezoekers op de woensdagavond in. Er is uiteindelijk toch besloten om de WNS in afgeslankte vorm voort te laten bestaan op de woensdagvond mede omdat uit evaluatie bleek dat er behoefte was aan een inloopspreekuur als aanvulling op de al bestaande spreekuren. 2

30 De lounge van de Wednesday Night Special tijdens de campagneperiode Uit gegevens van het EPD van de soa-polikliniek blijkt dat in bezoekers een e HBV vaccinatie (539 HBV en 326 twinrix) kregen (29: 778; 28: 858). Van deze groep bleken er 99 (,4%; 29: 3 (3,2%); 28: 23 (4,3%)) anti-hbc positief te zijn: hiervan waren bezoekers (,2%; 29: 8 (,%); 28: (,2%)) HBsAg positief en werden zodoende volgens de richtlijnen gemeld bij de afdeling Infectieziekten van de GGD in de woonplaats van de bezoeker. Deze afdelingen dragen zorg voor de melding aan het RIVM en voeren de bron- en contactopsporing uit. 2.9) Sense Verslag: S. van Elst Sense is het centrum voor seksuele gezondheid. Sense is een landelijk initiatief dat uitgevoerd wordt door soa-poliklinieken bij GGD en. De coördinatie hiervan vindt plaats door het RIVM. Sense wordt op dit moment uitgevoerd in 8 regio's (Noord-Nederland, Oost-Nederland, Noord-Holland/Flevoland, Zuid-Holland regio Haaglanden, Zuid-Holland regio Rotterdam, Noord-Brabant/Zeeland, Limburg en Utrecht). Sense spreekuren zijn een aanvulling op het reguliere huisartsen consult en de bestaande soa-spreekuren van de GGD waar jongeren zich gratis en anoniem kunnen laten testen. Op het Sense spreekuur kan men terecht met vragen over soa, anticonceptie, seksualiteit en/of ongewenste zwangerschap. Eventueel wordt lichamelijk en aanvullend onderzoek gedaan, behandeladviezen gegeven, recepten voorgeschreven of een doorverwijzing naar een specialist gedaan. Sense is met name bedoeld voor cliënten bij wie contact met de huisarts niet mogelijk of gewenst is. Cliënten kunnen indien gewenst anoniem terecht. Voor cliënten jonger dan 25 jaar zijn er geen kosten verbonden aan een Sense consult. Voor cliënten van 25 jaar en ouder zijn er aan deze consulten wel kosten verbonden. 22

31 Sinds juni 29 worden er Sense spreekuren geboden op de Soa-polikliniek van de GGD Amsterdam. Deze Sense consulten worden uitgevoerd door speciaal voor Sense opgeleide sociaal verpleegkundigen en artsen van de soa-polikliniek. In 2 zijn binnen de soa-polikliniek in totaal verpleegkundigen opgeleid. Aanvankelijk betrof dit een spreekuur op middag in de week, gedaan door een door het ACSG (het voormalig Amsterdams Centrum Seksuele Gezondheid) gedetacheerde verpleegkundige. Vanaf januari 2 is dit overgenomen door 3 verpleegkundigen van de soapolikliniek, die inmiddels de Sense opleiding hadden afgerond. Was er in het begin sprake van een beperkt aantal spreekuren, op vaste dagen van de week, inmiddels wordt er elk dagdeel een Sense spreekuur gedaan door een Sense geschoolde verpleegkundige en is er dagdeel in de week een arts die het Sense spreekuur uitvoert. Tijdens het artsen spreekuur kunnen ook spiralen en implantaten worden geplaatst. Tevens bestaat de mogelijkheid om een pessarium te laten aanmeten door een daarin gespecialiseerde Sense verpleegkundige. In 2 zijn 94 Sense consulten (waarvan 23 bij het P&G 292) gedaan bij jongeren tot 25 jaar en 75 consulten bij personen ouder dan 25 jaar. Het ging hierbij vaak om ongewenste zwangerschap, het adviseren en voorschrijven van anticonceptie, plaatsen van spiralen en seksuele problematiek. 2.) Seksaccidenten en PEP Verslag: H. van Oosten In april 2 heeft de soa-polikliniek de verstrekking van postexpositie profylaxe (PEP) in het kader van seksaccidenten overgenomen van de afdeling Infectieziekten. De verstrekking van PEP na risicovol contact is in Amsterdam een samenwerking tussen de GGD en de ziekenhuizen. Patiënten kunnen door deze samenwerking 24 uur per dag, 7 dagen per week in Amsterdam terecht voor PEP. In de avonden en weekenden kan iemand zich melden op een SEH van een ziekenhuis waar, na risico-inventarisatie, wel of niet een PEP starterskit (3 dagen) wordt voorgeschreven. Hierna dienen deze patiënten zich zo spoedig mogelijk te melden bij de soa-polikliniek voor een vervolgrecept. Tijdens kantooruren kunnen patiënten direct bij de soa-polikliniek terecht. Elke melding wordt op gestandaardiseerde wijze beoordeeld en geregistreerd. Indien mogelijk wordt de bron opgespoord voor gegevens over zijn infectiestatus en voor soa-onderzoek. Afhankelijk van de verkregen informatie wordt hierna volgens een standaard protocol gekozen voor behandeling met PEP, vaccinatie voor hepatitis en behandeling met eventuele antibiotica. Patiënten worden tijdens het consult getest op soa (hiv, syfilis, hepatitis B, chlamydia, gonorroe en eventueel hepatitis C). In de periode van april 2 tot en met december 2 meldden zich 43 mensen na een seksueel accident waarvan 5 slachtoffer waren van een zedendelict. In 23 gevallen (86 %) betrof het MSM. Van deze 43 mensen waren 3 (2%) reeds hivpositief. In 5 gevallen werd gonorroe (3%) en in 3 gevallen werd chlamydia (9%) gediagnosticeerd. Een indicatie voor PEP was er bij 83 personen (58%). Follow-up in deze groep liet in 2 geen seroconversie zien voor hiv, hepatitis B of C zien. 23

32 24

33 3) Soa-spreekuur op buitenlocaties Verslag: M.S. van Rooijen 3.) Penitentiaire Inrichting Havenstraat Gegevens: A. Tempert, S. Klijzing (zie tabel 5.22) Inleiding Na in 29 geen consulten uitgevoerd te hebben, werd in 2 in de Penitentiaire Inrichting (PI) Havenstraat weer een soa-spreekuur gehouden. Daarnaast werd een soa spreekuur ontwikkeld binnen een andere penitentiaire locatie, P.I. Overamstel. Binnen beide inrichtingen heeft het soa-spreekuur zich tot een vast onderdeel binnen de medische dienst ontwikkeld en wordt uitgevoerd door een verpleegkundige van de inrichting. Gedetineerden bezochten het spreekuur op eigen verzoek of na verwijzing door de verpleegkundige of de inrichtingsarts. In 2 is er 2 keer (28: ; 27: 5) door de verpleegkundige van de medische dienst een spreekuur gehouden. Nieuwe soa-consulten In 2 werden 54 nieuwe consulten uitgevoerd (28: 56; 27: 96) bij nieuw gedetineerden. Hiervan had 6% de Nederlandse nationaliteit (28: 57%; 27: 7%), 2% een Zuid- of Midden-Amerikaanse (28: 4%; 27: 3%), 5% een Oost- Europese/Russische (28: 9%; 27: 5%), % een Noord-Afrikaanse (28: 3%; 27: 6%) en 6% een West-Europese nationaliteit (28: 2%; 27: 3%). Daarnaast had 5% van de gedetineerden een andere nationaliteit (28: 6%; 27: 3%). Seksueel overdraagbare aandoeningen In % van de onderzochte gedetineerden werd minimaal infectie met chlamydia, gonorroe, syfilis, hiv en/of infectieuze hepatitis B gevonden (28: 2,5%; 27: 7,3%). In 2 lieten 54 gedetineerden zich ook op hiv testen (28: 53; 27: 94); waren hiv-seropositief. De diagnose infectieuze syfilis werd in 2 niet gesteld (28: ; 27: ). De diagnose laat latente syfilis / latente syfilis van onbepaalde duur werd keer gesteld (28: ; 27: ). In 2 werd de diagnose gonorroe in gevallen gesteld (28: ; 27: 2). Bij 6 (28: 4; 27: 5) bezoekers werd de diagnose chlamydia gesteld. Hepatitis B immuniteit werd gediagnosticeerd bij 5 bezoekers (28: ; 27: 2). Onder de onderzochte personen is geen hepatitis B dragerschap gediagnosticeerd. Condylomata acuminata werd niet gediagnosticeerd (28: ; 27: ) evenals niet-specifieke urethritis (28: ; 27: ), herpes genitalis (28: ; 27: ), scabiës en schaamluis. Ulcus e.c.i. werd niet gediagnosticeerd (28: ; 27: ). Bij 89% (28: 7%; 27: 77%) van de cliënten werden geen afwijkingen geconstateerd. 25

34 3.2) Mannelijke Seks Werker Gegevens: S. van der Kolk (zie tabel 5.4, 5.25) In de notitie Prostitutie v/m Amsterdam weerbaar en zelfstandig- Amsterdam 28-2 wordt als één van de speerpunten de gezondheidzorg voor mannelijke sekswerkers genoemd. Vanuit de Gemeente Amsterdam kwam het verzoek aan de werkgroep integraal ketenoverleg (WIK) Mannelijke Seks Werkers (MSW) toegang te verlenen tot P&G292 (prostitutie & gezondheidscentrum ). Om te komen tot een structurele hulpverlening aan MSW in Amsterdam werd februari 29 gestart met een avondspreekuur voor MSW in het P&G292 voor een pilot van 6 maanden. Deze pilot heeft een vervolg gekregen in de vorm van een project die door de gemeente door middel van een nieuw budget bekostigd kon worden. Dit project liep van augustus 29 tot en met 3 december 2. De coördinator van het project is de sociaal verpleegkundige met het aandachtsgebied MSW (SV-MSW) van de GGD Amsterdam. De activiteiten met betrekking tot de MSW werden in 2 door 2 sociaal verpleegkundigen uitgevoerd. In dit kader werd er soa/hiv-onderzoek verricht, voorlichting gegeven over soa/hiv en veilig werken. Tevens werden hepatitis vaccinaties gegeven. Dit gebeurde tijdens 2 spreekuren; de woensdagavond en de vrijdag middag. Een van de meerwaarden van een MSW spreekuur in het P&G292 is de mogelijkheid van de directe doorverwijzing met het Prostitutie Maatschappelijk Werk (PMW). Tijdens het oriëntatie gesprek komt de hulpvraag aan de orde. Wanneer er probleemsituaties besproken worden zoals huisvesting, schuldsanering of het uittreden uit de prostitutie worden de MSW direct doorverwezen naar het PMW. Veldwerk werd ook verricht via internet. De SV-MSW heeft een abonnement op een escort website waar mannen zichzelf tegen betaling aanbieden voor seks. Door lid te worden van deze website, werd door de SV-MSW toegang verkregen tot de contactgegevens van deze MSW. Op deze website bieden MSW zich aan door middel van een internetprofiel waarop beschreven staat hoe zij er uit zien en wat zij aanbieden. Wekelijks ontvangt de SV-MSW een met daarin de nieuwe internetprofielen. Door de SV-MSW werd een algemene verstuurd waarin onder andere de activiteiten op het P&G292 voor MSW beschreven wordt met contact gegevens (telefoonnummer en website P&G292 en adres) van de SV-MSW. Alle benaderde profielen zijn geïnventariseerd en geregistreerd zodat de MSW in de toekomst per sms voor updates of andere berichten benaderd kunnen worden. Gezien de hoge soa-prevalentie (2,7 %) binnen dit project van 7 maanden is een grote inspanning om deze MSW te bereiken en te enthousiasmeren voor een soaonderzoek zinvol geweest. Deze hoge soa-prevalentie kan komen door de vele seksuele contacten, maar ook door onbekendheid bij de MSW van transmissie van de diverse soa. Met veilige seks bedoelt de MSW vooral veilige seks in het kader van hivoverdracht. Op hun websiteprofiel geeft ongeveer de helft van de MSW aan dat ze regelmatig een soa-onderzoek doen. Het is onduidelijk waar zij dit soa-onderzoek laten verrichten, de frequentie en de wijze waarop dit onderzoek gedaan wordt. Bij P&G292 wordt afhankelijk van de seksuele technieken onderzoek verricht. Ervaring leert dat dit niet overal gebeurt, waardoor de MSW mogelijk onterecht denken dat ze een volledig soa-onderzoek hebben gehad. 26

35 Een groot percentage van de MSW is gevaccineerd tegen, of bleek immuun te zijn voor hepatitis B. Van degenen die niet beschermd waren tegen het hepatitis B virus maakte % gebruik van het gratis aanbod. Het is erg moeilijk om met de MSW in contact te komen. Toch zijn er in website profielen geïnformeerd over het bestaan van het P&G292. De MSW wordt er aan herinnerd regelmatig een soa-onderzoek te laten verrichten. Door middel van internetveldwerk is een grote groep MSW die actief is op het internet bereikt. Maar elke week worden er nieuwe profielen aangemaakt. De houdbaarheid van deze profielen kan beperkt zijn. Sommige MSW zijn zeven dagen of korter actief in Amsterdam. Van degenen die langer in Amsterdam actief zijn is na enkele maanden hun internet profiel niet meer bruikbaar. Voic s zijn vol of mobiele telefoonnummers zijn niet meer in gebruik. Onderzoek, voorlichting en vaccinatie op locatie werd in 2 drie maal verricht in een bordeel voor mannelijke sekswerkers te Amsterdam. Het aantal MSW in het bordeel blijft afnemen. De structurele hulpverlening aan MSW kan ook in 2 en 22 gecontinueerd worden nadat de SV-MSW opnieuw een subsidie aanvraag geschreven heeft. De gemeente Amsterdam heeft deze subsidie aanvraag gehonoreerd voor de komende 2 jaar. In 2 werden er in totaal 225 nieuwe consulten verricht bij 53 cliënten (29: 6/22; 28: 77/33); 9 consulten werden verricht op een buitenlocatie (29: 22; 28: 49) en 85 op de polikliniek (29: 82; 28: 28). In het P&G292 werden 2 consulten verricht (29: 57). Hierbij werden in totaal 62 (29: 39; 28: 43) diagnoses gesteld: 25 chlamydiainfecties (29: 3; 28: 2), 9 gonorroe-infecties (29: 5; 28: 3), 7 infectieuze syfilis infecties (29: 6; 28: 2), 6 hiv-infecties (29: ; 28: 4), 5 infectieuze hepatitis B gevallen (29: 2; 28: 2), genitale herpes-infecties (29: 2; 28: ). In 23,% van de consulten werd een soa (infectieuze syfilis, gonorroe, hiv, chlamydia en/of infectieuze hepatitis B) gediagnosticeerd (29: 7,4%; 28: 9,2%, tabel 5.23). 27

36 3.3) Gezondheidsvoorlichting, soa-controle en Hepatitis B vaccinatie bij prostituees Verslag en gegevens: M.C. van Huissteden, M. Craanen (zie tabel ) Inleiding In april 28 is het Prostitutie en Gezondheidscentrum 292 (P&G292) op de Nieuwezijds Voorburgwal 292 in Amsterdam geopend. In het P&G292 is een multidisciplinair team werkzaam, bestaande uit sociaal verpleegkundigen van de GGD Amsterdam en de vertrouwensvrouw prostitutie en maatschappelijk werkers van HVO- Querido. Er wordt gebruik gemaakt van Voorlichters In Prostitutie, vrouwen die uit de thuislanden van de prostituees komen en hun taal spreken. Het P&G292 werkt nauw samen met verschillende hulpverleningsorganisaties voor prostituees in een zogenaamde ketenaanpak. Het gezamenlijke doel is de zelfredzaamheid en gezondheid van prostituees te bevorderen vanuit een emancipatorische visie. Om dit te bereiken zijn de volgende doelen gesteld: Het verbeteren van de gezondheid; het verbeteren van de maatschappelijke en arbeidsrechtelijke positie en het signaleren en voorkomen van geweld en seksuele uitbuiting. In het P&G292 komen prostituees (M/V) die op verschillende locaties in Amsterdam werken, ongeacht hun verblijfstatus. Vanuit het P&G292 wordt outreachend gewerkt. De prostituees worden op hun werkplek bezocht, in de verschillende seksclubs en de drie raamprostitutiegebieden; het Wallengebied, de Singelbuurt en de Pijp. Er wordt contact onderhouden met escortbureaus om de daar werkzame vrouwen te informeren over het P&G292. In de gesprekken met prostituees wordt informatie gegeven betreffende hun gezondheid en sociaal-maatschappelijke positie en het aanbod van het P&G292. Sinds de opening worden veel prostituees in het centrum gezien, gecontroleerd op soa/hiv en gevaccineerd tegen hepatitis B. Verder is er sinds maart 2 een speciaal spreekuur Seksuele Gezondheid (Sense), waar vrouwen terecht kunnen met vragen over anticonceptie, zwangerschap, seksuele dysfuncties. Er wordt anticonceptie voorgeschreven indien gewenst en er vindt begeleiding plaats bij ongewenste zwangerschap en abortusvraagstukken. Wanneer verwacht wordt dat de vrouwen niet naar het P&G292 komen, wordt op de prostitutielocatie onderzoek verricht. Hiertoe stellen de exploitanten dan een kamer of ruimte ter beschikking. Tijdens veldwerk worden prostituees hierover geïnformeerd en komen zij op afspraak naar de locatie waar het soa/hiv onderzoek plaatsvindt. Dit gebeurt zowel op raamlocaties als in clubs Soa-onderzoek bij prostituees in het P&G292 en op prostitutielocaties: nieuwe consulten en seksueel overdraagbare aandoeningen In 2 zijn bij het P&G soa-consulten uitgevoerd (29: 844; 28: 47). Aan de groei in het aantal consulten kan afgelezen worden dat het P&G292 bekender wordt en een steeds groter groeiende groep cliënten heeft die de weg weten te vinden. Resultaten uit 49 soa-consulten: Bij 47 vrouwen werd een positieve luesserologie gevonden: primaire lues, 4 lues latens en 43 behandelde lues. 28

37 22 vrouwen hadden een gonorroe en 76 vrouwen hadden een chlamydia infectie. Verder hadden 4 vrouwen een trichomonas infectie en werd bij 3 vrouwen hiv geconstateerd. (tabel 5.23). De soa-onderzoeken en diagnoses bij prostituees die de polikliniek bezochten, zijn opgenomen in de jaarcijfers van de soa-polikliniek. Hepatitis B vaccinaties In 2 werden 29 nieuwe deelnemers geteld voor het hepatitis B vaccinatie programma. Van deze 29 vrouwen werd bij 25 vrouwen immuniteit vastgesteld (anti- HBc positief, HBsAG negatief). Bij 4 vrouwen werd hepatitis B dragerschap vastgesteld (HBsAg positief). In 2 hebben 29 vrouwen hun e hepatitis B vaccinatie gekregen, 35 vrouwen hebben hun 2 e vaccinatie gekregen en 38 vrouwen de derde vaccinatie gekregen. Bij de telling is rekening gehouden met het feit dat een aantal vrouwen in 2 pas hun 2 e en 3 e vaccinatie zullen krijgen. Het P&G 292 streeft naar een hoog percentage compliance door frequent te rappelleren voor de vervolgvaccinaties. Dit gebeurt door het versturen van persoonlijke sms berichten in eigen taal en per telefonische oproep. Seksuele Gezondheid (SG) consulten In maart 2 zijn we bij het P&G292 gestart met consulten Seksuele Gezondheid. Deze consulten, gelijk aan de Sense consulten bij de soa-polikliniek, staan bij het P&G292 open voor prostituees van alle leeftijden die vragen hebben over of problemen hebben met seksualiteit en eigen lichaam, anticonceptie, (ongewenste) zwangerschap, abortus en seksuele disfuncties. Er zijn consulten mogelijk op twee middagen in de week, waarbinnen wij tussen de 6 en 2 vrouwen per week kunnen zien. De duur van het consult is afhankelijk van de vraag van de prostituee. In 2 werden er tussen maart en eind december 277 consulten Seksuele Gezondheid uitgevoerd. Van deze 277 consulten waren er bij de vrouwen 46 jonger dan 25 jaar (Sense) en 3 ouder dan 24 jaar. De grootste groep kwam uit een Oost- Europees land: 29 vrouwen. 47 consulten betroffen vragen rondom anticonceptie, het voorschrijven hiervan en het verwijzen voor het plaatsen van een spiraal; 25 counseling bij (ongeplande) zwangerschap; 67 rondom abortushulpverlening: verwijzing en nacontrole; omtrent seksuele disfuncties, zoals pijn bij seks en opwindingstoornis; 6 over menstruatieklachten; 5 specifieke transgender-problematiek; 3 rondom grensoverschrijdend/risicovol gedrag; rondom seksueel geweld en 3 betreffende vragen over eigen lichaam, functioneren en fertiliteit (tabel 5.24). 29

38 3

39 4) Kwaliteit Gegevens: L. Abma, A. Casanovas Gordillo. Het kwaliteitsmanagementsysteem van de soa-polikliniek van GGD Amsterdam voldoet aan het HKZ Schema Organisaties voor Openbare Gezondheidszorg deelschema infectieziektepreventie en infectiebestrijding versie 28, normen van beoordeling rubriek t/m 3 aanvullende curatieve soa-bestrijding. In mei 2 vond met goed gevolg het focus bezoek plaats uitgevoerd door Lloyd s Register Quality Assurances. De uitkomsten van jaarlijkse interne- en externe audits, worden vertaald naar corrigerende en preventieve maatregelen. Apart worden tekortkomingen en incidenten binnen de uitvoering van het primaire proces geregistreerd. Vanuit deze registratie worden er trends onderzocht en mogelijkheden tot verbetering geformuleerd. Klachten worden op afdelingsniveau vastgelegd en zo mogelijk daar afgehandeld. Klachten worden, eventueel met direct betrokken medewerkers, besproken in het management team. In het werkoverleg komen klachten op geanonimiseerde wijze aan de orde. Mochten klachten niet op afdelingsniveau afgehandeld kunnen worden, dan worden cliënten geattendeerd op de GGD-brede klachtenprocedure. Het digitaal kwaliteitsinformatiesysteem KIS wordt maandelijks geüpdatet en geautoriseerd door het hoofd van de polikliniek. Op deze wijze worden alle medewerkers voorzien van de actuele, procedures, richtlijnen en werkinstructies die betrekking hebben op het primair proces van de afdeling (het soa-consult) en van de ondersteunende en secundaire processen. Interne controle wordt uitgevoerd door de kwaliteitsfunctionaris van de GGD. In maart/april 2 is in opdracht van de polikliniek door de Dienst Onderzoek en Statistiek een klanttevredenheidsonderzoek uitgevoerd. Deze was online in te vullen op de website de website waar cliënten hun uitslag van de soa test kunnen opvragen. Sinds 29 werkt de polikliniek met een afsprakenspreekuur. Van de cliënten geeft 86% aan liever een afsprakenspreekuur te hebben dan een inloopspreekuuur. Cliënten geven een 8,3 als rapportcijfer voor de soa-polikliniek. In 25 was dit een 7,6. Er zijn geen verschillen gevonden tussen de mening van verschillende groepen cliënten. Bijna alle cliënten (97%) zijn dit jaar tevreden over de gang van zaken op de soa-polikliniek. 3

40 32

41 5) Tabellen tabel 5. Aantal nieuwe consulten, naar nationaliteit en geslacht, in vergelijking met 29 Mannen Vrouwen Totaal 2 Totaal 29 Nederlander Niet-Nederlander Onbekend Totaal tabel 5.2 Aantal nieuwe consulten naar nationaliteit Nationaliteit 2 % 29 % Nederlands , , Frans 37,5 35,5 Duits 248,8 27,8 Engels ,2 Italiaans 63,5 72,7 Spaans 89,6 45,6 Noord-Amerikaans/Canadees 28,9 26,8 Marokkaans 32,4 29,5 Turks 96,3 7,5 Surinaams 237,8 258 Antilliaans 46,2 43,2 Zuid-, Midden-Amerikaans 555,9 473,8 Oost-Europees/Russisch.222 4,.3 4, Sub-Sahara Afrikaans 47,4 455,8 Overige nationaliteiten 845 2,8 87 3,4 Onbekend 44, 59,2 Totaal , , 33

42 tabel 5.3 Aantal nieuwe consulten naar domicilie Domicilie 2 % 29 % Amsterdam , , Rest van Noord-Holland 3.555, ,6 Overige provincies , , Buiten Nederland/onbekend ,5.89 4,3 Totaal , 25.65, tabel 5.4 Aantal nieuwe consulten bij mannen naar seksuele gerichtheid 2 % 29 % Heteroseksueel , , Homoseksueel , ,6 Biseksueel 655 3, ,4 Onbekend Totaal 7.469, 5.48, tabel 5.5 Aantal nieuwe consulten bij vrouwen naar prostitutie. 2 % 29 % Prostituee.294,5.3,2 Geen prostituee , ,8 Onbekend Totaal 2.287,.24, 34

43 tabel 5.6 Jaarcijfers vanaf 963 tot en met 2 Jaar Totaal aantal nieuwe consulten Gevallen van gonorroe Gevallen van infectieuze syfilis Gevallen van chlamydia Inclusief serovar type L2b (LGV) 35

44 tabel 5.7 Overzicht van het aantal nieuwe consulten per maand, in vergelijking met 29 Maand 2 % 29 januari , februari , maart 2.7 9, 2.33 april ,6 2.6 mei 2.3 7,.83 juni , juli , 2.89 augustus , september , oktober , november , december ,5 2.7 Totaal tabel 5.8 Aantal nieuwe gevallen van infectieuze syfilis (syfilis stadium, 2 en recent latente syfilis) naar nationaliteit en geslacht, in vergelijking met 29 Mannen Vrouwen Totaal Nederlander Niet-Nederlander Onbekend Totaal tabel 5.9 Aantal nieuwe gevallen van gonorroe, naar nationaliteit en geslacht, in vergelijking met 29 Mannen Vrouwen Totaal Nederlander Niet-Nederlander Onbekend 4 4 Totaal

45 tabel 5. Aantal nieuwe gevallen van chlamydia naar nationaliteit en geslacht, in vergelijking met 29 Mannen Vrouwen Totaal Nederlander Niet-Nederlander Onbekend Totaal inclusief serovar type L2b (LGV) tabel 5. Vergelijking van enkele karakteristieken bij gonorroe door PPNG en non-ppng. Weergegeven aantallen zijn het totaal aantal gevonden gonorroe infecties. PPNG Non-PPNG Totaal Karakteristiek M % V % M % V % M % V % T Seksuele gerichtheid Heteroseksueel 3 23,6, 2 8, , 224 8, ,2 5 Homoseksueel 4 72, ,8 3, ,6 3, 949 Biseksueel 2 3,6 47 4, 4 4,9 49 4, 4 4,8 63 Totaal 55,,.64, 283,.29, 294,.53 Prostitu(e)e Ja 9, 24 2, 48 7, 24 2, 49 6,7 73 Nee 55, 9,9.4 97, ,.95 98, ,3.44 Totaal 55,,.64, 283,.29, 294,.53 Prostituant Ja

46 tabel 5.2 Gestelde diagnoses naar geslacht in vergelijking met 29 Syfilis M V Totaal 2 Totaal 29 syfilis stadium syfilis stadium recente latente syfilis latente syfilis van onbepaalde duur of laat latente syfilis neurosyfilis verdenking syfilistypering onmogelijk 2 biologisch vals positief syfilis seroresistentie Gonorroe Totaal aantal ziektegevallen anorectale infectie keelinfectie ooginfectie - urogenitale infectie Waarvan: gevoelig voor penicilline gevoeligheid onbekend Totaal aantal penicillinase producerend anorectale infectie keelinfectie ooginfectie - urogenitale infectie penicilline verminderd gevoelig penicilline ongevoelig Complicatie: - bovenste tractus urogenitalis Chlamydia Totaal aantal ziektegevallen anorectale infectie ooginfectie 2 - urogenitale infectie ulceratieve infectie Complicatie: - bovenste tractus urogenitalis Niet-specifieke genitale infecties cervicitis, oorzaak onbekend niet-specifieke urethritis (NSU), oorzaak onbekend niet-specifieke urethritis (NSU), trichomonas pos persisterende NSU, oorzaak onbekend

47 M V Totaal 2 Totaal 29 niet-specifieke proctitis (NSP), oorzaak onbekend Complicatie: - bovenste tractus urogenitalis Ulceraties uitgezonderd syfilis chancroid cytomegalovirus infectie granuloma inguinale herpes genitalis HSV HSV HSV type onbekend klinische herpes genitalis recidief herpes labialis: HSV HSV HSV type onbekend herpes proctitis: HSV 9 - HSV HSV type onbekend 5 lymfogranuloma venereum ulcus e.c.i varicella zoster virus infectie Vaginitiden bacteriële vaginose candidosis vaginalis trichomonas vaginalis Overige aandoeningen balanitis-balanoposthitis e.c.i balanitis circinata balanoposthitis Plaut Vincent candida balanoposthitis condylomata acuminata hepatitis A hepatitis B drager hepatitis B immuun hiv-positief hoofdluis mollusca contagiosa scabiës schaamluis andere aandoeningen (behandeld) 2 andere aandoeningen (niet beh.) 2 39

48 M V Totaal 2 Totaal 29 andere aandoeningen (verwezen) 2 nihil onbekend inclusief serovar type L2b (LGV) 2 diagnoses niet geregistreerd Nb: voor de diagnostiek methoden wordt naar bijlage 3 verwezen 4

49 4 T V Totaal M V Onbek. M V 65 M V M V M V M V M V M V M V M V M V M tabel 5.3 Enkele seksuele overdraagbare aandoeningen naar leeftijdscategorie en geslacht Infectieuze syfilis gonorroe (totaal) gonorroe (ppng) gonorroe (anorectaal) NSU (oorzaak onbekend) chancroid trichomoniasis (NSU/vaginitis) candidiosis vaginalis bacteriële vaginose scabiës schaamluis herpes genitalis Condylomata acuminata chlamydia lymfogranuloma venereum HBV drager inclusief serovar type L2b (LGV) Nb: bovenstaande getallen geven het aantal gevallen met de desbetreffende infectie weer

50 tabel 5.4 Aantal en percentage prostituanten (M) en prostitue(e)s (M en V) naar diagnose en geslacht Het percentage prostituanten (M) en prostitue(e)s (M en V) is berekend per diagnose op het totaal aantal mannen en vrouwen met de betreffende seksueel overdraagbare aandoening Diagnose Prostituant Prostitué Prostituee Totaal M % M % V % M V Totaal infectieuze syfilis 2,9 7 3,2, gonorroe (totaal) 2,3 24,6 49 3, gonorroe (penicillinase producerend) 2 3,2,, gonorroe (anorectaal),3 5,3 2, NSU (oorzaak onbekend) 5 3,7 3,, chancroid trichomoniasis (NSU + vaginitis),, 7 9, candidosis vaginalis,, 7 4, bacteriële vaginose,, 36 5, scabiës,,, 3 3 schaamluis,,, 4 5 herpes genitalis 5,5, 7 2, condylomata acuminata 9 2,,2, chlamydia 57,6 28,8 4 3, lymfogranuloma venereum,,, 5 5 HBV drager 3 2,9 5 4,9 9 8, inclusief serovar type L2b (LGV) Nb: bovenstaande getallen zijn het totaal aantal infecties 42

51 tabel 5.5 Seksuele gerichtheid naar diagnose en geslacht Diagnose Heteroseksueel Homoseksueel Biseksueel Onbekend Totaal M V M V M V M V M V T infectieuze syfilis gonorroe (totaal) gonorroe (penicillinase producerend) gonorroe (anorectaal) NSU (oorzaak onbekend) chancroid trichomoniasis (NSU + vaginitis) candidosis vaginalis bacteriële vaginose scabiës schaamluis herpes genitalis condylomata acuminata chlamydia lymfogranuloma venereum HBV drager inclusief serovar type L2b (LGV) Nb: bovenstaande getallen zijn het totaal aantal infecties 43

52 tabel 5.6 Soa-consulten bij intraveneuze druggebruikers. Enkele diagnoses naar seksuele gerichtheid in 2 Seksuele gerichtheid Totaal bezoekers Bezoekers met gonorroe infectieuze syfilis laat latente syfilis chlamydia HBV drager Heteroseksuele mannen 4 Heteroseksuele vrouwen 3 MSM 27 5 Homo- en biseksuele vrouwen Onbekend Totaal Nb: bovenstaande getallen geven het aantal gevallen met de desbetreffende infectie weer NSU 2 2 condylomata acuminata Herpes genitalis 2 44

53 tabel 5.7 Aantal op hiv-antistoffen geteste mannen en vrouwen in 2 en 29, naar woonplaats, nationaliteit en leeftijdscategorie 2 29 Woonplaats Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Amsterdam Buiten Amsterdam Onbekend Totaal Nationaliteit Nederlandse Buitenlandse Onbekend Totaal Leeftijd <= 9 jaar jaar jaar jaar >= 55 jaar Onbekend Totaal tabel 5.8 Aantal (prevalentie) op hiv-antistoffen geteste mannen en vrouwen in 2 en 29, naar risicogroep en hiv-test resultaat hiv-test 2 29 Risciogroep Neg Pos % Totaal Neg Pos % Totaal Heteroseksuele mannen , , Heteroseksuele vrouwen.662, , MSM , , Homo- en biseksuele vrouwen 49, , 356 Transseksuelen 3 3, 32 7, 7 Onbekend Totaal , , = mannen zonder volledige geslachtsverandering 45

54 tabel 5.9 Aantal (prevalentie) op hiv-antistoffen geteste intraveneus drugsgebruikende mannen en vrouwen in 2 en 29, naar risicogroep en hiv-test resultaat hiv-test 2 29 Risciogroep Neg Pos % Totaal Neg Pos % Totaal Heteroseksuele mannen 3, , 4 Heteroseksuele vrouwen 2, 2 9, 9 MSM 6, 6 3, 3 Homo- en biseksuele vrouwen, 3, Onbekend Totaal, 8 5,3 9 = mannen en vrouwen die laatste 6 maanden voorafgaande het soa-consult drugs hebben gespoten tabel 5.2 Anonieme vrijwillige hiv-surveillance op de soa-polikliniek Amsterdam: aantal hivpositieve bezoekers / totaal Aantal op hiv geteste bezoekers en hiv-prevalentie (tussen haakjes) in de betreffende risicogroep en jaar Jaar Risicogroep Heteroseksuele mannen / 68 (,) / 67 (,) 2 / 79 (,3) 3 / 75 (,4) 3 / 682 (,4) Vrouwen 2 / 863 (,2) / 838 (,) / 894 () / 9 () 3 / 848 (,4) MSM totaal 39 / 492 (28) 39 / 524 (27) 39 / 474 (29) 85 / 388 (22) 9 / 424 (2) waarvan < 3 jaar 2 / 39 (8,6) 2 / 98 (2,2) 3 / 9 (,9) 2 / 3 (,7) / 8 (2,5) Injecterende drugsgebruikers 6 / 7 (35) 2 / 8 (25) 4 / (4) 4 / 3 (3) 3 / 2 (5) Totaal 48 / 2.52 (7,2) 43 / 2.4 (7,) 45 / 2.87 (6,9) 92 / 2.6 (4,5) /.974 (5,3) = mannen en vrouwen die ooit drugs hebben gespoten 46

55 tabel 5.2 Hiv-positieve soa-spreekuur bij MSM. Enkele diagnoses naar nationaliteit in 2 Nationaliteit Totaal bezoekers Bezoekers met 96 gonorroe infectieuze syfilis laat latente syfilis chlamydia Nederlandse Zuid-, Midden- Amerikaanse Oost-Europese / Russisch West-Europese Noord-Afrikaanse Surinaamse / Antilliaanse Noord-Amerika/Canada Midden Oosten 3 Azië 3 Overige 9 3 Totaal Nb: bovenstaande getallen geven het aantal gevallen met de desbetreffende infectie weer HBV drager 2 3 NSU NSP hepatitis C

56 tabel 5.22 Soa-spreekuur in de Penitentiaire Inrichting Havenstraat. Enkele diagnoses naar nationaliteit in 2 Nationaliteit Totaal bezoekers Bezoekers met gonorroe infectieuze syfilis laat latente syfilis chlamydia HBV drager Nederlandse Zuid-, Midden- Amerikaanse Oost-Europese / Russisch West-Europese 3 Noord-Afrikaanse 6 Surinaamse / Antilliaanse Turkije Midden Oosten Overige 2 Totaal 54 6 Nb: bovenstaande getallen geven het aantal gevallen met de desbetreffende infectie weer NSU condylomata acuminata balanoposthitis e.c.i. 48

57 tabel 5.23 Aantal soa-consulten bij prostituees in het P&G292 (N=.49) Aantal consulten bij prostituees naar nationaliteit en gediagnosticeerde soa Soa Nederlandse Overig Midden- /Oost- Europese Aziatische (Noord-) Afrikaanse Latijns Amerikaanse Totaal Aantal hiv 2 3 positieve syfilisserologie HBV drager trichomoniasis 3 4 gonorroe chlamydia primaire lues,4 lues latens en 43 behandelde lues. Nb: bovenstaande getallen geven het aantal gevallen met de desbetreffende infectie weer tabel 5.24 Aantal seksuele gezondheid (SG) consulten bij prostituees in het P&G292 (N=277) Aantal consulten naar nationaliteit en probleem Nederlandse Overig Midden- /Oost- Europese Aziatische (Noord-) Afrikaanse Latijns Amerikaanse Totaal Aantal anticonceptie (ongeplande) zwangerschap abortushulpverlening seksuele disfuncties 6 3 menstruatieklachten transgenderproblematiek 5 5 risicovol gedrag 3 seksueel geweld functioneren van eigen lichaam 3 49

58 tabel 5.25 Soa-onderzoek bij Mannelijke Seks Werkers (MSW). Enkele diagnoses naar onderzoekslocatie in 2 Totaal bezoekers Bezoekers met Locatie 225 soa gonorroe infectieuze syfilis chlamydia HBV drager hiv P&G (8,2%) 9 (7,4%) (,8%) 9 (7,4%) 4 (3,3%) (,8%) Bordeel 9 2 (,5%) (%) (5,3%) (5,3%) (%) (5,3%) Soa-polikliniek (32,9%) (,8%) 5 (5,9%) 5 (7,6%) (,2%) 4 (4,7%) Totaal (23,%) 9 (8,4%) 7 (3,%) 25 (,%) 5 (2,2%) 6 (2,7%) Soa: persoon met chlamyida, gonorroe, hiv, infectiueze syfilis en/of infectieuze hepatitis B Nb: bovenstaande getallen geven het aantal gevallen met de desbetreffende infectie weer herpes genitalis (%) (%) (%) (%) 5

59 6) Figuren figuur 6. Aantal nieuwe consulten op de polikliniek voor seksueel overdraagbare aandoeningen, naar jaar, GGD Amsterdam 3 aantal nieuwe consulten jaar figuur 6.2 Percentage nieuwe consulten op de polikliniek voor seksueel overdraagbare aandoeningen, naar jaar, geslacht en geaardheid, GGD Amsterdam 5 Percentage ten opzichte van totaal consulten Tijd (Jaren) Heteroman MSM vrouw 5

60 figuur 6.3 Absolute aantallen heteromannen, MSM en vrouwen naar leeftijd, aantallen heteroman aantallen MSM aantallen vrouw Absolute aantallen >=55 Leeftijd (jaren) figuur 6.4 Absolute aantallen en prevalentie van gonorroe bij vrouwen, naar leeftijd, absolute aantallen prevalentie 6 5 absolute aantallen prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) 52

61 figuur 6.5 Absolute aantallen en prevalentie van gonorroe bij heteroseksuele mannen, naar leeftijd, 2 absolute aantallen absolute aantallen prevalentie prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) figuur 6.6 Absolute aantallen en prevalentie van gonorroe bij MSM, naar leeftijd, 2 2 absolute aantallen prevalentie 25 2 absolute aantallen prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) 53

62 figuur 6.7 Absolute aantallen en prevalentie van chlamydia bij vrouwen, naar leeftijd, absolute aantallen prevalentie 25 2 absolute aantallen prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) figuur 6.8 Absolute aantallen en prevalentie van chlamydia bij heteroseksuele mannen, naar leeftijd, 2 absolute aantallen absolute aantallen prevalentie > prevalentie (%) leeftijd (jaren) 54

63 figuur 6.9 Absolute aantallen en prevalentie van chlamydia (inclusief serovar type L2b [LGV]) bij MSM, naar leeftijd, 2 absolute aantallen absolute aantallen prevalentie prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) figuur 6. Absolute aantallen en prevalentie van anorectale chlamydia (inclusief serovar type L2b [LGV]) bij MSM, naar leeftijd, 2 absolute aantallen absolute aantallen prevalentie prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) 55

64 figuur 6. Absolute aantallen en prevalentie van anorectale gonorroe bij MSM, naar leeftijd, absolute aantallen prevalentie absolute aantallen prevalentie (%) >44 leeftijd (jaren) figuur 6.2 Absolute aantallen LGV per maand, 26-2 absolute aantallen jan-6 mei-6 sep-6 jan-7 mei-7 sep-7 jan-8 mei-8 sep-8 maanden absolute aantallen jan-9 mei-9 sep-9 jan- mei- sep- 56

65 figuur 6.3 Aantal gevallen en prevalentie van gonorroe bij heteromannen, vrouwen en MSM; , Aantal diagnosen gonorroe ,, 8, 6, 4, 2, Prevalentie (%) MSM Heteroman Vrouw MSM (%) Heteroman (%) Vrouw (%) , Tijd (Jaren) figuur 6.4 Aantal gevallen en prevalentie van chlamydia bij heteromannen, vrouwen en MSM; , Aantal diagnosen chlamydia ,, 8, 6, 4, 2, Prevalentie (%) MSM Heteroman Vrouw MSM (%) Heteroman (%) Vrouw (%) , Tijd (Jaren) 57

66 figuur 6.5 Aantal gevallen en prevalentie van een big five soa (chlamydia, gonorroe, hiv, infectieuze syfilis en/of infectieuze hepatitis B) bij heteromannen, vrouwen en MSM; 24-2 Aantal gevallen Prevalentie (%) MSM Heteroman Vrouw MSM (%) Heteroman (%) Vrouw (%) Tijd (Jaren) figuur 6.6 Prevalentie van een big five soa (chlamydia, gonorroe, hiv, infectieuze syfilis en/of infectieuze hepatitis B) per risicogroep; 2 4 Vindpercentage soa (%) Overall < >=25 Gewaarschuwd Klachten Antilliaans Surinaams NL Overig Risicogroep Prostitutie, man Prostitutie, vrouw Prostituant non-msm MSM MSM, bekend hiv-positief 58

67 7) Bijlage 7.) Medewerkers van de soa-polikliniek in 2 Artsen mw. drs. A.P. van Leeuwen Hoofd Soa-polikiniek per --2 prof. dr. H.J.C. de Vries (dermatoloog-venereoloog) dr. E.J.M. van Leent (dermatoog-venereoloog) mw. drs. H.E. van Oosten drs. S. Bhagwhandin tot drs. M.P. Hin drs. C. Zijp tot -2-2 drs. J. Jonkers per -3-2 tot drs. J. van Roosmaalen per -9-2 mw. drs. R. Witt per drs. C. van der Weijden per -6-2 Arts-assistenten in opleiding dermatologie AMC/VUmc dr. M.B.A. van Doorn september 29- februari 2 mw. drs. R.N. Gouverneur maart 2 - augustus 2 mw. drs. J. de Rooij september 2 mw. drs. M. Tebbe-Gholami oktober 29 - januari 2 mw. drs. C.M. Legierse februari 2 - mei 2 drs. J.C. Galvis Martinez juni 2 - september 2 mw. drs. M.F.E. Leenarts Sociaal Verpleegkundigen mw. L. Abma mw. M. Broeren mw. M.A. Casanovas Gordillo mw. A.M. Conijn mw. T. van Doorn mw. J. Donkers-Woutersen mw. A. Doornbos mw. S. van Elst mw. A.W. Ferwerda mw. J. Groen mw. E.J. Göttgens mw. M.N. Heis hr. A. Hendriks mw. drs. R.L.J. Heijman mw. F. van den Heuvel mw. M. Hulshof per -8-2 hr. K. de Jong hr. S. van de Kolk mw. S. Klijzing mw. D. Lubberts (manager bedrijfsvoering) tot

68 mw. L. de Meij mw. H.M. Miedema mw. C. Owusu per -7-2 mw. R. Prins mw. K. Rebel tot -6-2 mw. A. van Roosmalen mw. M. Stam hr. L.J.A. Strous mw. A. Tahey hr. A. Tempert mw. K. Visser mw. M van de Wees mw. H. van der Werf tot mw. K. Wullink Administratie mw. B. Banel hr. D.D. Bagley tot -2-2 mw. J.H. de Jong mw. V.L. Klaverweide mw. M. van Os Analisten mw. J. van Gool per --2 mw. T van Breeschoten mw. M. Sillevis-Smit mw. D. Usmany Project Vertrouwensvrouw Prostitutie mw. A. van Dijk mw. M. Craanen mw. M. van Huissteden Secretaresse mw. E. van Etten Datamanager mw. J.J. van der Helm, MSc hr. M.S. van Rooijen, MSc 6

69 8) Bijlage 2 8.) Publicaties van de soa-polikliniek GGD Amsterdam in 2 Wetenschappelijke publicaties ) Heymans R, van der Helm JJ, de Vries HJ, Fennema HS, Coutinho RA, Bruisten SM. Clinical value of Treponema pallidum real-time PCR for the diagnosis of syphilis. J Clin Microbiol. 2 Feb;48(2): Epub 29 Dec 9. 2) Middelburg JG, van Rooijen MS, Damen M, Stolte IG, van Leent EJM. Evaluatie van de hiv-sneltest in de hoog-risicopopulatie van de Amsterdamse soapolikliniek. Tijdschrift voor Infectieziekten, februari-maart 2; 5,: 3-3) van den Broek IV, Hoebe CJ, van Bergen JE, Brouwers EE, de Feijter EM, Fennema JS, Götz HM, Koekenbier RH, van Ravesteijn SM, de Coul EL. Evaluation design of a systematic, selective, internet-based, Chlamydia screening implementation in the Netherlands, 28-2: implications of first results for the analysis. BMC Infect Dis. 2 Apr 7;:89. 4) Quint KD, Bom RJ, Bruisten SM, van Doorn L, Nassir Hajipour N, Melchers WJ, de Vries HJ, Morre SA, Quint WG. Comparison of three genotyping assays to identify Chlamydia trachomatis genotypes in positive men and women. Mol Cell Probes 2 Oct;24(5): ) van Thiel PP, Leenstra T, Kager PA, de Vries HJ, van Vugt M, van der Meide WF, Bart A, Zeegelaar JE, van der Sluis A, Schallig HD, van Gool T, Faber WR, de Vries PJ. Miltefosine. Treatment of Leishmania major Infection: An Observational Study Involving Dutch Military Personnel Returning from Northern Afghanistan. Clin Infect Dis. 2 Jan ;5():8-3. 6) van Veen MG, Götz HM, van Leeuwen PA, Prins M, van de Laar MJ. HIV and sexual risk behavior among commercial sex workers in the Netherlands. Arch Sex Behav 2 Jun;39(3): ) Faber WR, de Vries HJC, Tyring SK. Togaviruses, chapter 23 in: Mucocutaneous Manifestations of Viral Diseases: Tyring SK, AY Moore and O Lup *eds) 2nd edition ISBN , Informa healthcare, 2. 8) de Vries HJ, Smelov V, Ouburg S, Pleijster J, Geskus RB, Speksnijder AG, Fennema JS, Morré SA. Anal lymphogranuloma venereum infection screening with IgA anti-chlamydia trachomatis-specific major outer membrane protein serology. Sex Transm Dis. 2 Dec; 37(2): ) van de Laar TJ, Paxton WA, Zorgdrager F, Cornelissen M, de Vries HJ. Sexual Transmission of Hepatitis C Virus in Human Immunodeficiency Virus-Negative Men Who Have Sex With Men: A Series of Case Reports. Sex Transm Dis. 2 Oct. [Epub ahead of print] 6

70 ) Sanders EJ, Thiong'o AN, Okuku HS, Mwambi J, Priddy F, Shafi J, de Vries H, McClelland RS, Graham SM. High prevalence of Chlamydia trachomatis and Neisseria gonorrhoeae infections among HIV- negative men who have sex with men in coastal Kenya. Sex Transm Infect. 2 Nov;86(6):44-. ) van Dijk K, Starink MV, Bart A, Nijhuis EW, van der Wal AC, van Thiel PP, de Vries HJ, van Gool T. The potential of molecular diagnosis of cutaneous ectopic schistosomiasis. Am J Trop Med Hyg. 2 Oct;83(4): ) van Bergen JE, Fennema JS, van den Broek IV, Brouwers EE, de Feijter EM, Hoebe CJ, Koekenbier RH, de Coul EL, van Ravesteijn SM, Götz HM. Rationale, design, and results of the first screening round of a comprehensive, registerbased, Chlamydia screening implementation programme in the Netherlands. BMC Infect Dis. 2 Oct 7;:293. 3) de Vries HJ, Morré SA, White JA, Moi H. European guideline for the management of lymphogranuloma venereum, 2. Int J STD AIDS. 2 Aug;2(8): ) Christerson L, de Vries HJ, de Barbeyrac B, Gaydos CA, Henrich B, Hoffmann S, Schachter J, Thorvaldsen J, Vall-Mayans M, Klint M, Herrmann B, Morré SA. Typing of lymphogranuloma venereum Chlamydia trachomatis strains. Emerg Infect Dis. 2 Nov;6(): ) Ruettger A, Feige J, Slickers P, Schubert E, Morré SA, Pannekoek Y, Herrmann B, de Vries HJ, Ehricht R, Sachse K. Genotyping of Chlamydia trachomatis strains from culture and clinical samples using an ompa-based DNA microarray assay. Mol Cell Probes. 2 Oct 8. [Epub ahead of print] 6) van Thiel PP, Leenstra T, de Vries HJ, van der Sluis A, van Gool T, Krull AC, van Vugt M, de Vries PJ, Zeegelaar JE, Bart A, van der Meide WF, Schallig HD, Faber WR, Kager PA. Cutaneous leishmaniasis (Leishmania major infection) in Dutch troops deployed in northern Afghanistan: epidemiology, clinical aspects, and treatment. Am J Trop Med Hyg. 2 Dec;83(6): ) Richel O, Wieland U, de Vries HJ, Brockmeyer NH, van Noesel C, Potthoff A, Prins JM, Kreuter A. Topical 5-fluorouracil treatment of anal intraepithelial neoplasia in human immunodeficiency virus-positive men. Br J Dermatol. 2 Dec;63(6):3-7. Overige publicaties ) Haverkort ME, van Thiel P{AM, de Vries HJC. Uw diagnose? Antwoord: Tungiasis (In: Infectieziekten in beeld). Tijdschr Infect 2:5:36. 2) Haverkort ME, de Vries HJC, van der Valk P, van Agtmael MA. Uw diagnose: Antwoord: Lepra (In: Infectieziekten in beeld). Tijdsch Infect 2;5:5-6. 3) Roekevisch E, de Vries HJC. Serie soa: proctitis. Seksoa magazine, jaargang, nr. april 2. 4) de Vries HJC. Huidaandoeningen bij hiv-infectieziekte in het antiretrovirale tijdperk. HIV/AIDS Nieuwsbulletin 2;:6-3. 5) M Hin, HJC de Vries: Uw diagnose?: Plaut Vincent Pharingitis. Tijdschrift voor Infectieziekten 5 (5):84, 92-3, 2 62

71 6) Karimi O, Catsburg A, de Vries HJC, Fennema HSA, Ouburg S, van Agtmael MA, Savelkoul PHM, Morré SA: Epidemiologie, diagnostiek en behandeling van urogenitale Chlamydia trachomatis-infecties. Tijdschrift voor Infectieziekten 5 (6):28-7, 2 63

72 8.2) Wetenschappelijk Onderzoek op de soapolikliniek GGD Amsterdam in 2 Gegevens: R.L.J. Heijman Onderstaande wetenschappelijke studies zijn in 2 verricht op de soa-polikliniek.. Titel: Anonieme vrijwillige HIV surveillance (DWAR) Doelstelling: Surveillance HIV, HCV prevalentie en risicofactoren 2. Titel: Netwerkonderzoek verspreiding soa onder heteroseksuelen Doelstelling: In kaart brengen seksuele netwerken MSM m.b.v epidemiologische, moleculair biologische en wiskundige modelleerstudies 3. Titel: Chlamydia prevalentie in Suriname Doelstelling: Validatie en implementatie van een chlamydia sneltest screening in Suriname soa-polikliniek 4. Titel: MRSA Doelstelling: monitoren MRSA prevalentie 5. Titel: HIV delay studie (RIVM, GGD, HIV behandelcentra, SHM) Doelstelling: Bepalen van tijd tussen hiv diagnose en eerste afspraak bij hiv behandelaar, risicofactoren voor zorg-delay. Modelleren van impact van delay op hiv transmissie en behandeling. 6. Titel: H2M studie: Hiv en HPV onder MSM Doelstelling: Bepalen van de relatie tussen HIV, HPV en SOA onder Hiv positieve MSM van de soa-polikliniek, homocohort en Jan van Goyen. 7. Titel: Floxed swabs Doelstelling: Vergelijking en validatie van een nieuwe swab ter bepaling van Treponema Pallidum en HSV I/II met de huidige standaard kweekafname op de soa-polikliniek. 8. Titel: Strongyloides Doelstelling: Partnerwaarschuwing en controle van contacten op strongyloides bij index die besmetting mogelijk via seksueel contact had opgedaan. 9. Titel: Klanttevredenheid onderzoek Doelstelling: onderzoek naar de klanttevredenheid van de soa-polikliniek cliënt, ism O+S.. Titel: Uitslagen online Doelstelling: onderzoek naar de gebruiksvriendelijkheid van de online uitslagen service van de soa-polikliniek, ism afdeling onderzoek.. Titel: Inventarisatie gesprekonderwerpen MSM spreekuur. Doelstelling: korte inventarisatie van gespreksonderwerpen op gebied van seks en risico, binnen bezoekers van het MSM spreekuur. 2. Titel: HCV routinematige screening. Doelstelling: evaluatie van de HCV ab screening onder hiv pos en hiv status onbekende MSM onderzoek ism afdeling onderzoek. 64

73 3. Titel: LGV risicofactoren Doelstelling: Inventarisatie over tijd van risicofactoren in LGV populatie, vanaf begin van de LGV epidemie 4. Titel: Antibiotica resistentie NGO. Doelstelling: Bepalen van de gevoeligheid van gonorroe voor cefotaxim en validatie Multiple-Locus Variable number tandem repeat Analysis (MLVA) (moleculaire typering). 5. Titel: Partnerwaarschuwing Doelstelling: Implementatie en evaluatie van nieuw registratie systeem ter ondersteuning van de partnerwaarschuwing. 6. Titel: AGE-iv studie Doelstelling: Werving van hiv negatieve controle groep van cliënten ouder dan 45 jaar om rol van hiv in comorbiditeit bij ouderen vast te stellen. 7. Titel: Cytokine studie Doelstelling: Het evalueren van anale swabs op ontstekingsfactoren bij MSM. Vergelijking tussen verschillende groepen met en zonder solitaire anale chlamydia, met en zonder HAART. 8. Titel: KEA syndromic management en intern laboratorium Doelstelling: kosten effectiviteit studie naar toegevoegde waarde van intern laboratorium. 65

74 8.3) Participatie van medewerkers in landelijke werkgroepen, commissies en overlegvormen Congres voor etnische minderheden/soa: Marjolein Stam Workshop Signalen gedwongen prostitutie: Jet Groen 4e Nationaal Congres Soa*Hiv*Seks 2: Angelita Casanovas, Jane Ayal, Alfons Hendriks, Kim Visser, Laura van der Meij, Kees de Jong RIVM expertmeeting SOA & HIV: Angelita Casanovas, Kees de Jong Verpleegkundige congres Overdracht: V&VN, NVAC SOA AIDS: Angelita Casanovas Verpleegkundig Symposium: Francine van den Heuvel, Maaike Hulshof drs. R.L.J. Heijman (onderzoeker) 8 ste conference on Psychology and Health 2 4 th national conference on HIV 2 4e Nationaal Congres Soa*Hiv*Seks 2 Expertmeeting over soa RIVM 2 Cohortmeeting: Amsterdamse Cohort Studies Bijeenkomsten van het AMCkog (AMC kwalitatieve onderzoeksgroep Onderzoeksdag cluster infectieziekten 2 Expert workshop Determinanten van invoering van soa/hiv-preventieve interventies": Projectleidersbijeenkomst Infectieziektebestrijding. ZonMw, Den Haag drs. JJ van der Helm (onderzoeker) Presentatie bij 7th Annual Amsterdam Chlamydia Meeting (AACM), VU (7 December 2) Results of the CUSTEPA study (Chlamydia Urogenitalis Snelle Test Evaluatie in Paramaribo en Amsterdam). Presentatie bij 2nd Suriname/Dutch Conference on Tropical Dermatology (Paramaribo, Suriname, 2-27 November 2) Results of the CUSTEPA study (Chlamydia Urogenitalis Snelle Test Evaluatie in Paramaribo en Amsterdam). Presentatie bij 2e werkconferentie Ministerie van Volksgezondheid Suriname GGD Amsterdam (2-6 augustus 2). Eerste resultaten van de CUSTEPA studie. 66

75 dr. H.J.C. de Vries (dermato-venereoloog) Career: March 2 April 28 Extraordinary professor with the assignment skin infections in particular leprosy Advisor to the National Center for Infectious diseases control on the curative STI programme for 2 days per month July 26 Trainer in venereology for dermatology residents of 2 Amsterdam university clinics (officially approved by the national Medical Specialist Registration Commission on the basis of excellent scientific credentials) October 23 October 23 Consultant Dermatologist and Medical supervisor STI outpatient clinic, Health service Amsterdam; Supervising clinical, training en scientific output Consultant Dermatologist and fellow department of Dermatology, Academic Medical Centre, University of Amsterdam; Trainng, educational, clinical and scientific responsibilities Organisational: 2 Chair of the Skin infections domain group of the Dutch Society for Dermatology and Venereology (guideline development for dermatologists) 29 Member of the scientific programme committee of the Dutch Society for Dermatological Research (NVED) 27 Member of the national Health Counsil; advises the minister on the mass HPV vaccination against cervical cancer 27 Board member of the Bethesda foundation; the eldest Dutch Surinamese foundation for leprosy patients in Suriname. 27 Scientific team member EpigenChlamydia Consortium, EU framework programme LIFESCIHEALTH-6 consortium., st July 27-3st June 29 Editorial: 24 Editorial board member SOAAIDS magazine, National periodical of the Dutch STI and AIDS foundation. Appears 5 times yearly in 6. copies and is distributed among STI related healthcare professionals. 25 Editorial board member Dutch Journal for Infectious Diseases, Periodical of Ariez medical publishers. Appears 6 times yearly in 5. copies and is distributed among medical specialists involved in infectious diseases. 28 Lid SOA redactieraad Landelijk Coördinatie Infectieziektebestrijding RIVM 67

76 Conference organisation: November 24 th, 2 February 5, 2 Educational organisation: June 2 Classes given: Chair session social implications of skin infections and STI 2 nd Dutch Surinamese conference on Tropical Dermatology, Paramaribo, Suriname Chair plus introductory lecture session Clinical research, th scientific annual meeting Dutch Society for Experimental Dermatology (NVED), Lunteren, The Netherlands Organisation of a post graduate course for dermatologist residents on Skin infections, Import dermatoses and Investations Utrecht, June 7th, 2 Post graduate course for dermatologist residents on Skin infections, Import dermatoses and Investations: bacterial infections Utrecht, June 7th, 2 Post graduate course for dermatologist residents on Skin infections, Import dermatoses and Investations: leprosy Utrecht, June 7th, 2 Post graduate course for dermatologists on STI in HIV patients, Utrecht, May 3 st, 2 Tutorship honours student Nadjla Saraj Medicine curriculum, Academic Medical Centre, University of Amsterdam, topic atopic eczema March- June 2 Post graduate course for dermatologist residents on STI: Syfilis, Herpes genitalis en Lymphogranuloma venereum Nijmegen, March 22 nd, 2 PhD defence committees On the Spread of Leprosy in a Heterogeneous Population by EAJ Fischer, promotor JDF Hasbbema, Erasmus University Roterdam, September 3 rd, 2 Chlamydia trachomatis identifying women with tubal factor subfertility by J.E. den Hartog, promotores prof. dr. J.L.H. Evers, prof. dr. J.A Land, prof. dr. C.A. Bruggeman, University of Maastricht, June 6 th, 2 HIV and STI epidemiology in high risk populations in the Netherlands by M.G. van Veen, promoter prof. dr. R.A. Coutinho, University of Amsterdam, June 3 th, 2 Oral presentations in 2: Spectrum van huidinfecties: van schandvlek tot zorg Inaugural lecture for the acceptance of the professorship Skin Infections in particular leprosy at the University of Amsterdam, Amsterdam December 6 th, 2 68

77 Skin slit smear als diagnostische test voor lepra. Afd Medische Microbiologie, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam 7 december 2. Gonorrhoea antimicrobial resistance. 2 nd Dutch Surinamese conference on Tropical Dermatology, Paramaribo, Suriname, November 24 th, 2 Mannen die seks hebben met mannen (MSM), de huidige uitdaging in de SOA bestrijding, SOA minisymposium, actuele ontwikkelingen voor de praktijk, SOA polikliniek en streeklaboratorium GGD Amsterdam, 6 november, 2 Test yourself in Venereology: Gonorrhea, hepatitis C and Scabies. 9 th Congress of the European Academy for Dermatology and Venereology, Gothenburg, Sweden, October 7 th, 2 Cutane herpes vírus infecties. NVDV Post graduate education for dermatologists, Meeting Plaza, Utrecht, October st 2. SOA bij HIV. Post graduate educations for apothecaries, Victoria Hotel, Amsterdam, September 3st, 2. Anogenitale infecties, e Bruggedagen Huidinfecties in de dermatologie, Chateau St. Gerlach, Valkenburg, August 27th, 2 Lymphogranuloma venereum, Instituto Rubem Azulay Instituto de Dermatologia Hospital Santa Casa de miserocordia, Rio de Janeiro, Brazil, July 9th, 2 Leishmaniasis cutanea in the Netherlands and Suriname, Instituto de Pesquisa Clínica Evandro Chagas IPEC, FIOCRUZ, Rio de Janeiro, Brazil, July 8th 2 Anal Intraepithelial Neoplasia in HIV positive Men who have Sex with Men, Hospital Mário Kröeff, Serviço de Dermatologia, Rio de Janeiro, Brazil, July 3 rd, 2 Leishmaniasis cutanea in the Netherlands and Suriname, Instituto Osvaldo Cruz, FIOCRUZ, Rio de Janeiro, Brazil, June 3 th 2 Multidrug therapie gonorroe, Expertmeeting SOA & HIV RIVM, Bilthoven, June 8 th, 2 TV interview RTL 4 Desk.NL, on Chlamydia self tests, March 24th, 2 By invitation: Seksueel Overdraagbare Aandoeningen. Continuum dermatologie (post graduate training for dermatologists), Utrecht, February, 2. By invitation: Herpes geinduceerde dermatitiden, 2e Herpesdag voor Oogartsen, AIOS en..., UMCU, Utrecht 6 januari 2 Research funding: 2 Aanvrager subsidie Persistentie C. trachomatis kolonisatie van de keel GGD Amsterdam, R&D subsidie 2, research verpleegkundige, datamanager en laboratoriumkosten, 35.25,- Aanvrager subsidie: SYNDROMALE DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN SOA POLIKLINIEK BEZOEKERS GGD Amsterdam, R&D subsidie 2, datamanaging, basis arts, KE analyse, 43.89,- 69

78 Book chapter contributions: V. Verhoeven en HJC de Vries: Seksueel overdraagbare aandoeningen, hoofdstuk 28 in Reizen en ziekte, van Gompel AML en GJB Sonder (eds), 2e herziene druk ISBN , Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2 William R Faber, Henry JC de Vries, and Stephen K Tyring: Togaviruses, chapter 23 in Mucocutaneous Manifestations of Viral Diseases, Tyring SK, AY Moore and O Lupi (eds) 2nd edition ISBN , Informa healthcare, 2 dr. E.J.M. van Leent (dermato-venereoloog) bijdrage aan opleidingen, cursussen en congressen Staflid afdeling Huidziekten, AMC Amsterdam Soa voor verpleegkundigen, Netherlands School of Public & Occupational Health, Amsterdam Soa voor infectieziekten artsen, Netherlands School of Public & Occupational Health, Amsterdam HIV infecties voor penitentair artsen, Neth. School of Public & Occup. Health, Amsterdam Ulcera voor forensisch artsen, Netherlands School of Public & Occupational Health, Amsterdam Infectieziekten voor medisch studenten, Universiteit van Amsterdam Soa voor hiv consulenten, Postgrade, Zeist Huidmaligniteiten voor medisch studenten, Universiteit van Amsterdam docent Venereologie, Euroderm, Rome organisatie huisartsensymposium GGD Amsterdam (6 november) overlegvormen HKZ stuurgroep Soa Polikliniek GGD Amsterdam Werkgroep hervorming zorgprocessen Soa Polikliniek, GGD Amsterdam Regionaal overleg soa (ROS) van regio Noord-Holland en Flevoland Mantotman stuurgroep commissies en bestuurlijke taken Lid Commissie voor Geschillen, Medisch Specialisten Registratie Commissie, Utrecht Lid Adviescommissie Medisch Specialisten Registratie Commissie, Utrecht Lid Nederlandse Vereninging voor Dermatologie en Venereologie Lid American Academy of Dermatology Lid Domeingroep soa van de Nederlandse Vereninging voor Dermatologie en Venereologie Lid Raad van Advies Nationaal Huidfonds, Arnhem Secretaris Concilium Dermatologicum and Venereologicum, Utrecht Voorzitter Opleidingscommissie afdeling Huidziekten, AMC, Amsterdam Voorzitter Stichting Keurmerk Nationaal Huidfonds, Arnhem Woordvoerder over soa voor de Nederlandse Vereninging voor Dermatologie en Venereologie congres deelname 68th Annual Meeting of the American Academy of Dermatology 5-9 maart; Miami Beach, Florida: Edwin van Leent European Academy of Dermatology and Venerology Meeting 6- oktober, Gothenburg, Zweden, Edwin van Leent 4e Nationaal Congres Soa*Hiv*Seks 7

79 9) Bijlage 3 9.) Diagnoses en diagnostische criteria Diagnose Diagnostische criteria Syfilis Syfilis stadium Syfilis stadium 2 Recent latente syfilis Positief donkerveldpreparaat en/of T. pallidum PCR positief Typische huid/slijmvlies afwijkingen met/zonder gegeneraliseerde lymfadenopathie, met positieve serologie Geen symptomen. TPPA positief zonder syfilis voorgeschiedenis of, VDRL 4-voudige titerstijging met syfilis voorgeschiedenis en in alle gevallen, besmettingsmoment < jaar Latente syfilis van onbepaalde duur Geen symptomen TPPA positief en VDRL positief, zonder syfilis voorgeschiedenis Besmettingsmoment niet te achterhalen Laat latente syfilis Neurosyfilis verdenking Neurosyfilis symptomatisch Syfilis typering onmogelijk Biologisch foutpositieve syfilisserologie Geen symptomen TPPA positief, zonder syfilis voorgeschiedenis en besmettingsmoment > jaar doorgemaakte syfilis, met neurologische afwijkingen of klachten Lumbaalpunctie (LP) positief bij (waarschijnlijk of zeker) doorgemaakte syfilis, met neurologische afwijkingen Positieve TPPA zonder verdere gegevens waardoor indeling mogelijk zou zijn Geen syfilis Positieve TPPA met negatieve Fta-abs test en negatieve IgG-Tpblot Ulceratieve aandoeningen (geen syfilis) Chancroïd Herpes genitalis, HSV Herpes genitalis, HSV2 H. ducreyi PCR positief of Grampreparaat positief of anamnese en klinisch beeld (contact uit endemisch gebied, pijnlijke ulcera, asymmetrische rafelige ondermijnde rand, regionale lymfadenopathie) Herpes en syfilis zijn uitgesloten HSV- PCR positief HSV-2 PCR positief 7

80 Ulceratieve aandoeningen (geen syfilis) (vervolg) Herpes proctitis, HSV Herpes proctitis, HSV2 Herpes labialis, HSV Herpes labialis, HSV2 Lymfogranuloma venereum (LGV) Granuloma inguinale Ulcus e.c.i. HSV- PCR positief HSV-2 PCR positief HSV- PCR positief HSV-2 PCR positief L, L2 of L3 C.trachomatis genotype PCR positief Donovan bodies in mononucleaire cellen in crush-preparaat of biopt. Andere ulceratieve soa zijn uitgesloten Erosieve, ulceratieve aandoeningen waarbij ulceratieve soa niet kunnen worden aangetoond Chlamydia Chlamydia urethritis/cervicitis Chlamydia proctitis Chlamydia conjunctivitis C. trachomatis PCR positief uit urine, urethra, cervix, vagina C. trachomatis PCR positief uit proctum C. trachomatis PCR positief uit conjunctiva Gonorroe Gonorroïsche urethritis/cervicitis Gonorroïsche pharyngitis Gonorroïsche proctitis Gonorroïsche conjunctivitis Gonorroe kweek of N. gonorrhoeae PCR positief van urethra, urine, cervix, vagina Gonorroe kweek positief of N. gonorrhoeae PCR positief van pharynx Gonorroe kweek positief of N. gonorrhoeae PCR positief van proctum Gonorroe kweek positief of N. gonorrhoeae PCR positief van conjunctiva Vaginitiden/urethriden Bacteriële vaginose Trichomonas Bij afscheidingsklachten en bij lichamelijk onderzoek amine-test niet negatief, en clue cells in gram- of natief preparaat Grampreparaat positief of natief preparaat positief of sediment positief voor T. vaginalis, of T. vaginalis kweek positief van vagina en/of urethra 72

81 Vaginitiden/urethriden (vervolg) Candida vulvovaginitis Candida balanoposthitis Klachten en hyfen of sporen in KOH- of grampreparaat of klachten en Candida spp kweek positief Hyfen of sporen in KOH preparaat Niet-specifieke genitale infecties Niet Specifieke Proctitis (NSP) Niet specifieke Urethritis (NSU) Persisterende Niet specifieke Urethritis Pelvic Inflammatory Disease (PID) Epididymitis Grampreparaat > leukocyten en gonorroe en chlamydia zijn uitgesloten, en Proctitis klachten of Mucopurulente afscheiding, of rood/geïrriteerd slijmvlies, of makkelijk bloedend slijmvlies proctum bij lichamelijk onderzoek Sediment en/of grampreparaat > leukocyten/veld en chlamydia of gonorroe zijn uitgesloten Als NSU bij persisterende klachten, na behandeling en partner behandeling, en geen nieuw seksueel contact O.b.v. buikpijnklachten en afwijkingen bij lichamelijk onderzoek, en > leukocyten in gram- of natief preparaat van de cervix O.b.v. pijn bij scrotum en afwijkingen bij lichamelijk onderzoek, en > leukocyten in sediment, gram- of natief preparaat Torsio testis is uitgesloten Hepatiden Hepatitis B doorgemaakt Hepatitis B infectieus Geen Hepatitis B doorgemaakt Hepatitis C AsHBc positief, HbsAg negatief HBsAg positief, AsHBc positief AsHBc negatief AsHCV positief Hiv hiv-seropositief hiv-seronegatief hiv-dubieus INNO-LIA hiv I/II Score (hiv-blot) positief of p24-antigeen positief Hiv-screening negatief hiv-blot dubieus en p24-antigeen niet positief 73

82 Overige aandoeningen Anaërobe balanoposthitis i.e. M. Plaut Vincent Aërobe balanoposthitis Balanitis circinata Balanoposthitis n.n.o. Condyloma acuminatum Foetor en erosieve balanitis en, spirillen bij donkerveld microscopie en fusiforme bacteriën en mengbeeld in Grampreparaat Op het klinisch beeld en Streptokokken of stafylokokken in banale kweek C. trachomatis PCR positief uit urethra uitstrijk en symptomen van M. Reiter: conjunctivitis, arthritis, keratitis blenorrhagica Klinisch beeld van balanitis circinata Klinisch beeld van condylomata acuminatum Molluscum contagiosum Pediculosis pubis/capitis Scabiës Klinisch beeld van mollusca contagiosum Klinisch beeld van pediculosis zonodig ondersteund door KOH preparaat Klinisch beeld Zo nodig ondersteund door KOH preparaat of dermatoscopie met (delen van) mijten/ eieren 74

83 ) Bijlage 4.) Lijst met afkortingen ACSG Amsterdams Centrum voor Seksuele Gezondheid AMC Academisch Medisch Centrum E.C.I. E Causa Ignota EDG Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidbevordering EPD Elektronisch Patiënten Dossier HBsAG Hepatitis B surface Antigen HBV Hepatitis B virus HCV Hepatitis C virus Hiv Humaan immuundeficiëntie virus HKZ stichting Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector HPV Humaan papiloma virus HSV Herpes simplex virus HZP Herontwerp Zorgprocessen KIS Kwaliteitsinformatiesysteem LGV Lymfogranuloma venereum M.I. Motivational Interviewing MSM mannen die seks hebben met mannen M2M MAN tot MAN MSW Mannelijke Sekswerker NAAT Nucleïnezuur amplificatie testen NSPOH Netherlands School of Public & Occupational Health NSU Niet-specifieke Urethritis NSP Niet-specifieke Proctitis OLVG Onze Lieve Vrouwe Gasthuis O+S Dienst Onderzoek en Statistiek P&G292 Prostitutie en gezondheidscentrum 292 PCR Polymerase-kettingreactie PEP Postexpositie profylaxe PI Penitiare Inrichting PID Pelvic inflammatory disease PMW Prostitutie Maatschappelijk Werk PPNG Penicillinase Producerende Neisseria gonorrhoeae R&D Research and Development RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu SOA Seksueel Overdraagbare Aandoening SOAP Online soa-registratie systeem SV Sociaal verpleegkundige VUmc Vrije Universiteit Medisch Centrum WSW Vrouwelijke Sekswerker 75

84 76.2) Notities

85

86