VIER DUURZAME WEGCONCEPTEN voor de innovatie van infrastructuur
|
|
- Greta Vedder
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 VIER DUURZAME WEGCONCEPTEN voor de innovatie van infrastructuur RIJKSWATERSTAAT, MINISTERIE VAN INFRASTRUCTUUR & MILIEU Eindconcept 26 maart :0.9 D
2
3 Inhoud 1 Aanleiding Wat is de duurzame weg? De concepten De Energieweg De Leefbare weg De Natuurweg De Robuuste weg Beslisboom voor conceptkeuze Winst van de wegconcepten Opbrengsten van duurzaamheid Stimuleren van innovaties De wegconcepten en de Aanpak Duurzaam GWW Belemmeringen en aanbevelingen Belemmeringen voor innovatie Oplossingsrichtingen Aan de slag Bijlage 1 De Menukaart Bijlage 1.1 Menu Energieweg Bijlage 1.2 Menu Leefbare weg Bijlage 1.3 Menu Natuurweg Bijlage 1.4 Menu Robuuste weg Annex I Achtergronddocument -Verkenning Duurzame Wegconcepten Colofon :0.9 ARCADIS 1
4 1 Aanleiding Achtergrond Nederland land is gebaat bij innovatieve en duurzame oplossingen voor de aanleg en het onderhoud van ons wegennet. Overheden, aannemers en ingenieursbureaus bundelen hun krachten om CO2-uitstoot tegen te gaan, infrastructuur minder belastend te maken voor de omgeving en milieueffecten van wegaanleg en weggebruik te beperken. Ook vanuit de Tweede Kamer zijn toezeggingen gedaan om duurzame innovatie op het vlak van wegenbouw te stimuleren, middels onder andere de Tweede Voortgangsrapportage Duurzame Ontwikkeling en Beleid. Door het Kabinet zijn topsectoren aangewezen waarin Nederland wereldwijd sterk is en waarvoor de overheid extra aandacht heeft. Er worden voor deze sectoren actieagenda s uitgewerkt in concrete actiepunten en innovatiecontracten. In de verschillende topsectorenagenda s zijn aanbevelingen gedaan voor de overheid in haar rol als lead customer voor het inkopen van innovaties: een streefpercentage van 2,5% van alle overheidsinkopen besteden aan innovatiegericht inkopen, het sluiten van convenanten met overheidspartners voor concrete projecten en het inrichten van proeftuinen en pilots voor innovaties. In de aanpak inkoop innovatie urgent worden hiertoe boegbeeldprogramma s benoemd, waarbinnen prestatieafspraken gemaakt worden en marktontmoetingen georganiseerd gaan worden. Inkoop innovatie urgent bevat onder andere de programma s dynamisch verkeersmanagement, klimaatneutrale gebouwen en gebouwde omgeving, facilitair Management, inclusief planmatig onderhoud van gebouwen en kunstwerken, duurzaamheid in vervoer en elektriciteit in netten en grondstofschaarste. Het samenwerkingsverband Duurzaam GWW (voor meer informatie zie biedt een aanpak om invulling te geven aan het duurzaam inkoopbeleid van de overheid. Daarbij hoort een langetermijnvisie: wat kan de sector bijdragen aan een duurzame samenleving in 2040, welke innovatieprojecten hebben prioriteit en welke ambities stelt de sector zichzelf? Het innovatietraject binnen Duurzaam GWW zet in op het verduurzamen van de sector via nieuwe ontwikkelingen, innovaties in producten (materialen), productiemethoden of totaaloplossingen. De Kamer geeft hiermee aan om duurzame innovaties, ook in de infrasector, ruimte te geven voor ontwikkeling. Aan duurzame en innovatieve technische oplossingen in de GWW-sector ontbreekt het overigens niet. Duurzame producten en technieken zijn er of worden of kunnen ontwikkeld worden, maar de daadwerkelijke grootschalige aanbesteding blijft uit. Om de wegen in Nederland te verduurzamen door technologische innovaties wordt een extra impuls noodzakelijk geacht. Doelstelling De duurzame weg is een versnellingstraject voor duurzame innovatie, die door het ministerie I&M aan de kamer is toegezegd. Vergelijkbaar bij de woningbouw is de aanpak Blok-voor Blok. Binnen dit traject is aan ARCADIS Nederland BV gevraagd een aantal concepten voor een duurzame weg te ontwikkelen. 2 ARCADIS :0.9
5 Hierbij wordt rekening gehouden met de invulling van duurzaamheid op verschillende manieren. Zoals het realiseren van energiebesparing, reductie van CO2-uitstoot, het vergroten van leefbaarheid, ruimtelijke en landschappelijke inpassing, duurzaam materiaalgebruik. Duurzame maatregelen kunnen elkaar versterken, maar niet zelden treedt er een spanningsveld op verschillende duurzaamheidsaspecten op. Een voorbeeld is geluidreducerend asfalt, dat minder hinder oplevert voor de omgeving maar een kortere levensduur en daardoor een negatievere CO2-footprint heeft dan regulier asfalt. Er moeten dus keuzes worden gemaakt, afhankelijk van de (politieke) context en ambities. Welke duurzaamheidseffecten nagestreefd worden, hangt af van wat de wens is en met welke problematiek je te maken hebt. In de Randstad is bijvoorbeeld de leefbaarheid langs een snelweg een issue, op de Veluwe moeten ecologische structuren gewaarborgd blijven. De duurzame concepten gepresenteerd in dit rapport dienen als stimulator voor duurzame innovaties in het wegontwerp. Het zorgt ervoor dat betrokken partijen een handleiding voor en een inzicht hebben in wat de duurzame weg inhoudt. Aanpak Ten behoeve van de ontwikkeling van de duurzame wegconcepten is een negental aspecten geïnventariseerd, zoals duurzaamheidsthema s, technologische innovaties, vigerend beleid, lopende initiatieven, projecten en stakeholders. Deze aspecten hangen met elkaar samen, ze bepalen de randvoorwaarden voor haalbare duurzaamheidsconcepten. Vervolgens zijn voor de verschillende duurzaamheidsthema s de mogelijke concepten geïnventariseerd en uitgewerkt en is een selectie gemaakt van de meest kansrijke concepten. Meer informatie over deze inventarisatie en de uitwerking van de concepten is te vinden in het achtergrondrapport, die als annex bij deze rapportage is gevoegd. Na de afbakening van de vraagstelling (wat is de duurzame weg?) worden in hoofdstuk 3 de vier duurzame wegconcepten toegelicht. In hoofdstuk 4 presenteren we een beslismodel om te komen tot de keuze van een concept voor de implementatie in projecten. Daarna geven we in hoofdstuk 5 aan welke winst de concepten opleveren en hoe die per concept bereikt wordt. In hoofdstuk 6 omschrijven we de belemmeringen die we zien bij innovaties en verduurzamen van de infrastructuur en geven we oplossingsrichtingen aan om deze belemmeringen weg te nemen. In hoofdstuk 7 tenslotte geven we aan welke acties wij zien voor de verdere doorontwikkeling van de duurzame wegconcepten :0.9 ARCADIS 3
6 2 Wat is de duurzame weg? Er zijn zeer veel initiatieven op het gebied van duurzame wegen. Een korte scan geeft dit goed weer: Movares ontwikkelt de Duurzame Weg (vergroten van de leefbaarheid via transparante overkapping) Een techniek om energie uit asfalt te winnen is de Zonneweg van KWS De duurzame energiesnelweg A15 van Milieudefensie en Natuur & Milieu richt zich op groene stroom en elektrisch rijden De Wassende Weg zet in op de afvang van fijnstof en de beperking van nadelige milieueffecten De gemeente Oss introduceert de Weg naar de Toekomst, waarin verschillende duurzaamheidsmaatregelen worden genomen Deze concepten spelen in op één of meerdere thema s van duurzaamheid. Verschillende technische oplossingen kunnen elkaar versterken, maar er kunnen ook spanningsvelden zijn. Bijvoorbeeld de eerder genoemde geluidschermen die effecten voor de omgeving beperken, maar wel meer onderhoud met zich meebrengen. Of verwarmd wegdek dat de levensduur van het wegdek kan vergroten en het gebruik van schadelijke dooizouten beperkt, maar wel een hoger e energiebehoefte met zich meebrengt. En het beperken van verlichting om energie te besparen kan op gespannen voet staan met verkeersveiligheid. Wat duurzaamheid is, hangt af van het doel dat men voor ogen heeft. De invulling hangt nauw samen met de ambities die de opdrachtgevende partij zichzelf stelt en de lokale factoren of belangen van stakeholders die er spelen. Wil men energie besparen en effecten op het klimaat beperken? Wil men een weg die weinig onderhoud nodig heeft? Of wil men een weg die optimaal is ingepast en zo weinig mogelijk effecten voor de lokale omgeving oplevert? Het is daarom essentieel om eerst te bepalen wat men wil bereiken als men een duurzame weg introduceert. Door concepten te ontwikkelen die niet zomaar duurzaam zijn, maar inspelen op specifieke thema s waar knelpunten liggen (bijvoorbeeld luchtkwaliteit), waar het overheidsbeleid op is gericht (CO2, energie, onafhankelijkheid van eindige brandstoffen) of waar de behoeftes van stakeholders liggen (bijvoorbeeld goedkoper onderhoud, lagere LCC, betere doorstroming), wordt het realiseren van een duurzame weg concreet. De vier duurzame wegconcepten die in dit rapport gepresenteerd worden, richten zich daarom op verschillende duurzaamheidsthema s, die zich elk toespitsen op één of een aantal samenhangende duurzaamheidsthema s. Daarnaast redeneren de concepten vanuit de keuze die burgers, bestuurders of omgevingspartijen maken. 4 ARCADIS :0.9
7 3 De concepten 3.1 DE ENERGIEWEG Het Concept De energieweg richt zich op het zoveel mogelijk beperken van energiegebruik, het realiseren van een energieneutrale weg of zelfs een energieleverende weg. Daarbij ligt de focus op het besparen van energie voor het wegsysteem (lees: installaties) in de gebruiksfase, op het opwekken van energie en op het beperken van brandstofgebruik door het verkeer via ontwerpmaatregelen. Energiebesparing bij de aanleg en voor onderhoud (LCC) is een aandachtspunt, maar is over het algemeen niet een grote belaster als naar de totale life cycle van een weg wordt gekeken. De eerste twee kunnen worden gerealiseerd op korte termijn en zijn haalbare doelen. Energieopwekking via zonnepanelen is haalbaar en wordt al toegepast, opwekking via het wegdek is momenteel nog in een prematuur stadium. Duurzaamheidswinst De beoogde winst van dit concept is allereerst energiebesparing (of zelfs levering). Naast het voorkomen van uitputting van fossiele brandstoffen en meer onafhankelijkheid van olie leverende landen brengt dat een reductie van CO2-uistoot en een verlaging van de exploitatiekosten met zich mee. Maatregelen om de doorstroming te bevorderen en het energiegebruik van weggebruikers te verminderen, kunnen leiden tot meer energiegebruik van het wegsysteem zelf (DVM-installaties)! Hier dient dus een afweging gemaakt te worden op basis van verwachte effecten en ambities. Maatregelen De maatregelen voor de energieweg zijn te verdelen in drie categorieën: energiebesparende maatregelen, opwekking van duurzame energie en brandstofbesparende maatregelen (eventueel nog energiebesparing bij aanleg en onderhoud). Omdat verlichting een grote energiegebruiker is voor wegen levert energiebesparende verlichting veel winst (LED-verlichting, dynamische verlichting, reflecterend wegdek). Andere installaties waarop energie bespaard wordt zijn onder andere tunnelinstallaties, verkeersregelinstallaties, DVM (dynamisch verkeersmanagement)-systemen. Voor installaties geldt dat als er stroom wordt gebruikt, dat dan groene stroom wordt ingezet. Energieopwekking is op diverse manieren te realiseren, maar vooral zonne-energie is een proven technology. De terugverdientijd is echter nog niet altijd interessant. Het lokaal voorzien van installaties met zonnepanelen of windmolentjes (bijvoorbeeld op armaturen), zodat deze als object energieneutraal zijn, is wel haalbaar en financieel interessant. Warmtecollectoren in het wegdek hebben als bijkomend voordeel dat daarmee de weg vorstvrij kan worden gehouden, maar vragen wel om een extra investering van afnemers in de omgeving (teruggave energie aan omgeving). Op gebied van brandstofbeperking zijn het vergroten van de doorstroming (DVM, groene golven) en verlagen van rolweerstand (wegdek) de belangrijkste maatregelen. Daarnaast is het voorbereiden op meer elektrisch rijden (oplaadpunten) zinvol :0.9 ARCADIS 5
8 Energiebesparing en brandstofbeperking zijn tot slot te stimuleren via de inzet van de CO2- prestatieladder. Hiervoor wordt verwezen naar de Aanpak Duurzaam GWW. Waar toepasbaar? De energieweg is toepasbaar bij nieuwe en uit te breiden wegen, maar ook op bestaande wegen, het concept kan zowel worden toegepast op wegen in natuurgebieden als in de Randstad, langs woonwijken of langs industriegebied. Wel is er de meeste winst te behalen op verlichte wegen: snelwegen, ringwegen langs steden, wegen of straten in dichtbebouwde gebieden. Voor het rendabel maken van energieopwekking (op grotere schaal of via collectoren) is nieuwbouw in de omgeving die de energie kan afnemen een voorwaarde. Stakeholders Opdrachtgevende partijen kunnen zowel Rijkswaterstaat als provincies en gemeenten zijn. Betrokken stakeholders zijn daarnaast aannemende partijen (innovaties), rijks overheden (landelijk beleid energiebesparing), potentieel energiemaatschappijen, woningcorporaties (energieleverantie aan woningen) en natuur- en milieuorganisaties. Projecten De Energieweg kan aansluiting vinden bij het project ZuidNet A58, waar maatregelen als actieve wegmarkering, dynamische verlichting en inrichting voor elektrisch rijden worden voorzien. De A74 wordt voorzien van dynamische verlichting. Het concept kan in principe ook worden uitgerold op alle bestaande wegen die verbreed worden of waar groot onderhoud gaat plaatsvinden. 6 ARCADIS :0.9
9 3.2 DE LEEFBARE WEG Het Concept De leefbare weg is gericht op de beperking van overlast en vervuiling richting de leefomgeving (omwonenden). De belangrijkste aspecten zijn het beperken van geluidshinder, trillinghinder, het verbeteren van de luchtkwaliteit, de visuele inpassing (licht- en zichthinder) en het beperken van sociale barrièrevorming. De Leefbare weg voorziet in de menselijke behoefte om dicht bij op- en afritten van snelwegen te wonen zonder teveel overlast hiervan te ondervinden. En kan knelpunten beslechten daar waar woongebieden en infrastructuur elkaar noodgedwongen ontmoeten. Duurzaamheidswinst De keuze voor dit concept leidt tot minder geluidsoverlast, een betere (lokale) luchtkwaliteit en een positievere beleving van de weg. De negatieve effecten van infrastructuur voor de mens worden verminderd. Door de maatregelen kan de mobiliteit vergroot worden, waar die met conventionele wegaanleg of uitbreiding niet mogelijk zou zijn (wetgeving geluid/ lucht). Maatregelen Een belangrijke maatregel is het fysiek afschermen van de weg en diens hinderlijke effecten van de omgeving. Dat wordt gerealiseerd door afscherming in de vorm van geluidschermen of wallen, verdiepte aanleg of het geheel overkappen van een weg(deel). Ondertunneling zorgt voor geluids- en fijnstofreductie voor de directe omgeving en kan de visuele en sociale barrièrevorming verkleinen. Nadelen zijn echter een toename van materiaalgebruik, energiegebruik (installaties), grondverzet en verstoren van de bodemstructuren. Goede inpassing van de weg is een aandachtspunt om visuele hinder te beperken. Groene geluidschermen worden bijvoorbeeld positief beleefd. Geluidreducerend wegdek en het afvangen van fijnstof zijn andere maatregelen. Vooral fijnstofreducerende of luchtzuiverende oplossingen verkeren nog in een stadium van ontwikkeling; thans zijn nog weinig effectieve oplossingen beschikbaar. Tot slot horen ook maatregelen om de doorstroming positief te beïnvloeden, door middel van DVM of groene golven (reductie geluid- en fijn stofoverlast) bij de Leefbare weg. Voor specifieke (innovatieve) maatregelen wordt verwezen naar de Menukaart. Waar toepasbaar? Daar waar de negatieve effecten van een weg knelpunten leveren voor de leefbaarheid. Dat kan zijn op nieuwe wegen, op uit te breiden wegen maar ook bestaande wegen in stedelijke gebieden, snelwegen in de Randstad of (provinciale) wegen langs of door stads- en dorpskernen. Stakeholders Opdrachtgevende partijen zijn zowel Rijkswaterstaat als provincies en gemeenten zijn. Betrokken stakeholders zijn daarnaast omgevingspartijen (buurtgemeenschappen, belangenverenigingen, omwonenden), aannemende partijen (innovaties luchtkwaliteit, geluidreducerend wegdek, gemeente Amsterdam voor bamboeschermen), regelgevende partijen (wetgeving geluid/ lucht), rijksoverheden, kennisinstituten luchtkwaliteit (TNO). Projecten De A270 zet in op minder overlast voor de omgeving. De Rotterdamsebaan, N61 Hoek-Schoondijke en Rotterdam Vooruit zijn projecten in (deels) stedelijke omgeving waarbij belangen van omwonenden conflicteren met de wensen en eisen uit verkeersstudies (meer capaciteit). Van initiatieven als de Wassende weg in Rotterdam en de pilot met bamboeschermen in Amsterdam kan worden geleerd: wat zijn de effecten en leidt de inpassing tot acceptatie of zelfs een positieve beleving door omwonenden? :0.9 ARCADIS 7
10 3.3 DE NATUURWEG Het Concept De natuurweg richt zich op de inpassing van de weg in de natuurlijke omgeving. Negatieve effecten voor het milieu worden zoveel mogelijk beperkt. Dat gaat om vervuiling, geluid maar ook landschappelijke inpassing en in stand houden (of zelfs uitbreiden) van de lokale biodiversiteit. Het concept heeft overeenkomsten met de leefbare weg, maar focust op flora en fauna in plaats van de mens. Kenmerkend is een mooi ingepaste weg met veel groen, bijna niet zichtbaar in het landschap en met de beleving van rijden in de natuur. Duurzaamheidswinst Dit concept beperkt de hinder en vervuiling richting de natuur worden beperkt, waardoor de biodiversiteit in stand wordt gehouden. De maatregelen zullen veelal gepaard gaan met lage(re) energiekosten en onderhoudskosten, omdat zoveel mogelijk gebruikt wordt gemaakt van natuurlijke elementen (geluidswallen in plaats van schermen) en het beperken van verlichting. Maatregelen Een goede en natuurlijke inpassing in de omgeving is een belangrijke maatregel voor dit concept. Te denken is daarbij aan natuurlijke geluidswallen, begroeiing langs (maar niet te dicht op) de weg, natuurlijke materialen voor wegmeubilair, onverharde bermen, in stand houden van bestaande natuurlijke elementen. Ook verdiepte of half verdiepte ligging kunnen een positieve bijdrage leveren (zicht en ruimte, bijvoorbeeld groene tunneldekken), echter gezien mogelijke tegenstrijdigheden (aantasten bodemstructuur, extra materiaalgebruik) dient dit weloverwogen te gebeuren. Uiteraard wordt ontbossing zoveel mogelijk voorkomen en worden bomen die gekapt moeten worden voor de aanleg gecompenseerd. Daarnaast zijn technische maatregelen om hinder richting de omgeving te beperken van belang: geluidreducerend wegdek (naast geluidsschermen- of wallen), beperken van trillingen, beperken van lichthinder door minder, dimbare of zelfs geen verlichting, beperken van strooizouten, vergroten verhard oppervlak (waterretentie), waterzuiverende maatregelen (afvoer vervuild regenwater wegdek). Tot slot moeten bestaande ecologische structuren zoveel mogelijk in stand gehouden worden (realiseren van faunapassages). Voor specifieke (innovatieve) maatregelen wordt verwezen naar de Menukaart. Waar toepasbaar? Nieuw aan te leggen of te verbreden wegen door (beschermde) natuurgebieden of voor recreatie aangewezen gebieden. De natuurweg is vooral kansrijk in perifere gebieden waar aandacht is voor groen, natuur, waar recreatie een kans krijgt en waar de aanleg van gangbare infrastructuur oplossingen onwenselijk is. Stakeholders Als opdrachtgevende partijen worden vooral provincies kansrijk geacht (veel nieuwe rijkswegen worden er niet aangelegd en provinciale wegen snijden meer/vaker door natuur dan rijkswegen). Betrokken stakeholders zijn naast aannemers (innovaties), kennisinstituten (flora en fauna) en omgevingspartijen ook organisaties die het initiatief (financieel of politiek) steunen. Te denken is aan SNM, fondsen voor goede doelen of zelfs aan de Nationale Postcode Loterij (Duurzame snelweg A15). Projecten De Natuurweg levert het meeste winst voor wegen door natuurgebieden, zoals provinciale verbindingswegen en rijks- en N-wegen door gebieden als De Veluwe. Projecten die hier aan kunnen worden gekoppeld zijn de gebiedsgerichte verkenning A1-zone Apeldoorn-Deventer-Azelo of de centrumontwikkeling Emmen (waarbij een nieuwe verbinding naar de dierentuin wordt aangelegd). 8 ARCADIS :0.9
11 3.4 DE ROBUUSTE WEG Het Concept De Robuuste weg kenmerkt zich door een onderhoudbaar en toekomstvast wegsysteem, zowel in technisch als in functioneel en economisch opzicht. Een goede doorstroming is hierbij ook van belang, maar de focus ligt op onderhoudbaarheid, LCC (Life cycle costs) flexibiliteit en duurzame materialen. Duurzaamheidswinst De Robuuste weg resulteert in lage(re) LCC. In de praktijk betekent dit vaak een extra investering bij de aanleg, maar dit wordt terugverdiend in de beheer- en onderhoudsfase. Doordat onderhoudskosten geoptimaliseerd worden, zal ook energiebesparing worden gerealiseerd (minder transport en energie voor mobiele werktuigen in de onderhoudsfase, minder energiegebruik door installaties, duurzamer geproduceerde materialen). Een lage LCC resulteert in materiaalbesparing (langere levensduur, minder onderhoud/ vervanging) maar kan ook een toename van materiaalgebruik in de aanlegfase tot gevolg hebben (overdimensionering, robuust ontwerp). Toekomstvastheid wordt ook gerealiseerd door flexibiliteit in het ontwerp, waardoor uitbreidingen van de weg in de toekomst eenvoudig kunnen plaatsvinden. Maatregelen Om te komen tot een functioneel ontwerp is het noodzakelijk om, naast een aantal technische oplossingen, in de plan- en ontwerpfase LCA-berekeningen uit te voeren. Werken met DuboCalc wordt als belangrijke maatregel gezien om tot een onderhoudsbewust ontwerp te komen. De weg wordt opgebouwd uit duurzame materialen, hierbij zijn van belang de lange levensduur, zo min mogelijk onderhoudsbehoefte, herbruikbaarheid en een lage productie-energie (minder CO2-uitstoot). Vanuit efficiëntieoverwegingen is ook het hergebruik van materialen interessant. Flexibiliteit in het ontwerp en het inspelen op toekomstige ontwikkelingen vergroten de levensduur van een ontwerp en onderdelen in het ontwerp. Tot slot is een goede doorstroming van belang, tijdens onderhoud maar ook tijdens exploitatie. Aan DVM-systemen kan worden gedacht, hoewel DVM-objecten kunnen leiden tot hogere LCC-kosten (energie, onderhoud aan de systemen). Voor specifieke (innovatieve) maatregelen wordt verwezen naar de Menukaart. Waar toepasbaar? Het concept is in principe rendabel voor nieuw aan te leggen (of fors uit te breiden) wegen in heel Nederland, maar levert extra winst op bij wegen met hoge verkeersintensiteit, waar wegwerkzaamheden snel hinder opleveren of bij organisaties waarbij er op B&O-budgetten wordt gedrukt. De onderhoudsvrije weg leent zich goed om te koppelen aan DBFM-contracten, waarbij de aannemer ook verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud. Stakeholders Betrokken stakeholders zijn de opdrachtgevers bij de genoemde projecten én de beheerders, aannemende partijen in het kader van technologische ontwikkelingen, Agentschap NL, evt. Praktijkgroep DuboCalc/ RWS in verband met de gewenste inzet van dit instrument op de projecten. Projecten In principe zijn alle benoemde projecten interessant als project voor de Robuuste weg. Een voorbeeldproject is de MIRT-Afsluitdijk, waarbij de uitstraling van de omgeving (kaal, functioneel, maar wel duurzaam) past bij de uitstraling van een robuuste weg. Bestaande wegen waar maar op beperkte schaal vernieuwing of aanpassingen plaats vinden, zijn minder geschikt :0.9 ARCADIS 9
12 4 Beslisboom voor conceptkeuze Aan de keuze welk duurzaam wegconcept ingezet wordt, liggen enkele uitgangspunten ten grondslag. In eerste instantie moet men zich afvragen welke ambities en gewenste doelstellingen er zijn. Om het keuzeproces te vereenvoudigen, is de beslisboom op de volgende pagina ontwikkeld. De beslisboom kent zijn plek vroeg in het project. Liefst al in de planfase, maar in ieder geval voordat (schets)ontwerpen worden uitgewerkt of de specificaties/ eisen worden opgesteld. Binnen de Aanpak Duurzaam GWW zou dat in de Concept- of Planfase zijn, net na of gelijktijdig met het onderzoeken van kansen en het vaststellen van ambities. Na de keuze voor het concept dient er binnen het concept een selectie plaats te vinden van specifieke maatregelen of oplossingen. Bij de verdere invulling van een concept is van belang dat gezocht wordt naar innovaties die elkaar versterken of naast elkaar kunnen bestaan. Dit is in principe maatwerk, omdat elk project anders is. Daarom is een menukaart ontwikkeld met verschillende innovatieve maatregelen. Deze wordt toegelicht in het volgende hoofdstuk en is opgenomen in bijlage 1. Bij de implementatie van de innovatieve maatregelen die binnen een concept passen, kunnen er belemmeringen optreden om deze tot uitvoering te brengen. De belemmeringen voor de implementatie van innovatieve oplossingen en de oplossingsrichtingen om deze belemmeringen te beslechten worden gepresenteerd in hoofdstuk 6 en ARCADIS :0.9
13 BESLISBOOM WEGCONCEPTEN Vier duurzame wegconcepten Nee Wilt u een duurzame weg aanleggen? ūitstoot Ja Beperken energiekosten Verbeteren luchtkwaliteit houden Flora & Optimaliseren Fauna Efficient inpassing Houd u aan vigerende weten regelgeving. Heeft u ambities (vastgelegd in ambitieweb*) of concrete doelstellingen? Nee Waarop ligt uw focus? Besparen energie- Beperken van energiekosten Verminderen van CO2-uitstoot Verminderen van geluidshinder Verbeteren van de luchtkwaliteit Beperken van hinder in algemeen Biodiversiteit, natuur (flora en fauna) instand houden (Natuurlijke) inpassing in landschap Beperken van onderhoud (-kosten), lange levensduur Efficiëntie Duurzaam Bereiken materiaalgebruik van lage LCC Ja Op welke thema s ligt de prioriteit? * Zie: Ambitieweb in de Aanpak Duurzaam GWW ( Heeft u ambities vastgelegd in ambitieweb*? Wat wilt u bereiken? Energie & Klimaat Materialen Water & Bodem Natuur & Ruimte Leefomgeving Bereikbaarheid Kosten en Opbrengsten Financiering rondkrijgen door efficiëntie/ besparingen (in exploitatiefase) Beperken van de effecten op klimaatverandering Inspelen op toekomstige ontwikkelingen (uitputting fossiele brandstoffen) Knelpunten wegnemen op gebied van leefbaarheid (luchtkwaliteit, geluid) Weerstand vanwege verwachte negatieve effecten (voor omwonenden) wegnemen Weerstand vanwege verwachte negatieve effecten (voor de natuur) wegnemen Een duurzaam imago LEGENDA: Energieweg Leefbare weg Natuurweg Robuuste weg Menu Menu Menu Menu Geen Bereiken van allen/ van lage weet LCC niet :0.9 ARCADIS 11
14 5 Winst van de wegconcepten 5.1 OPBRENGSTEN VAN DUURZAAMHEID De vier duurzame wegconcepten die in dit rapport gepresenteerd worden, richten zich op verschillende, specifieke duurzaamheidsthema s. De concepten zijn beoordeeld op bestuurlijke haalbaarheid en gekoppeld aan thema s met een hoge bestuurlijke prioriteit (zie hiervoor hoofdstuk 4 van het achtergronddocument). Hiermee wordt maatwerk geboden aan de opdrachtgever: de concepten redeneren de vanuit de keuzes die bestuurders, eigenaren, gebruikers en/ of omgevingspartijen moeten maken. De Energieweg is ingericht om het energiegebruik zo veel mogelijk te beperken of zelfs energie op te wekken voor de weg of de omgeving. De opbrengst komt ten goede aan de eigenaar of beheerder van de weg, mogelijk deels ook aan de weggebruiker en aan potentiële stroomafnemers in de omgeving. De grootste energiebesparing is te behalen op de weginstallaties in de gebruiksfase, met name op verlichting. Lichtinstallaties zijn zo zuinig mogelijk (LED, dimbare verlichting en minder verlichting), maken gebruik van groene stroom, krijgen energie van zonnecollectoren, zonnepanelen of windenergie. Het opwekken van energie op grotere schaal, via zonnepanelen of bijvoorbeeld warmtecollectoren in het asfalt, kan winst opleveren als de energie geleverd kan worden aan bedrijven of woningen in de omgeving. Daarnaast hebben berekeningen laten zien dat de CO2-uitstoot ten gevolge van de aanleg en het onderhoud van wegen in het niet valt bij de uitstoot door het verkeer over deze wegen tijdens de exploitatie. De meeste CO2-reductie gekoppeld aan wegen is dus te behalen door het bevorderen van doorstroming en verminderen van de lucht- en rolweerstand. Een deklaag met een lage rolweerstand en wegen met optimale doorstroming (dynamisch verkeersmanagement, groene golven e.d.) kunnen het brandstofgebruik van weggebruikers aanzienlijk verminderen. Signaleringsborden voor DVM brengen overigens wel extra energieverbruik met zich mee. Gericht op de gebruiker wordt de Energieweg voorbereid op elektrisch rijden door middel van oplaadpunten. Wat de terugverdientijd is voor investeringen op gebied van energieopwekking is afhankelijk van project, locatie, de gekozen techniek, de beheerder (i.v.m. energiekosten) en potentiële afnemers. De leefbare weg beperkt de vervuiling richting (lokale) milieu en de overlast richting omwonenden. Dit concept scoort goed op beperking van geluidshinder, trillinghinder en verbetering van de (lokale) luchtkwaliteit. Duurzaamheidswinst is er dus vooral voor omwonenden. Voor bestuurders is de Leefbare weg aantrekkelijk omdat het de weerstand vanuit de omgeving (belangenverenigingen, omwonenden) kan verkleinen en draagvlak vergroten. Sterker nog: de Leefbare weg kan weguitbreiding of de aanleg van nieuwe wegen mogelijk maken, daar waar dit in verband met de wetgeving op lucht- en geluidkwaliteit anders niet mogelijk was geweest. 12 ARCADIS :0.9
15 Afhankelijk van de maatregelen kan de Leefbare weg gepaard gaan met minder onderhoudskosten, echter maatregelen als geluidreducerend asfalt en (geluid)schermen brengen een hogere onderhoudsbehoefte met zich mee. Opgemerkt wordt dat de komst van elektrisch rijden de Leefbare weg in een ander perspectief zal plaatsen. Geluid- en luchthinder naar de omgeving nemen dan af, waardoor geluidschermen en andere maatregelen die nu nog nodig zijn, mogelijk weggelaten kunnen worden. Voor de beleving en visuele hinder kunnen deze nodig blijven. Inspelen op de toekomstige ontwikkelingen is raadzaam, bijvoorbeeld door het plaatsen van flexibele, demontabele en her te gebruiken afschermingen. De Natuurweg beperkt zoveel mogelijk de negatieve effecten van een weg op het milieu. Hierbij is er aandacht voor geluidsoverlast, milieuvervuiling (door bijvoorbeeld vervuild grondwater) en lichthinder maar ook voor landschappelijke inpassing, stimulering van lokale biodiversiteit en zo min mogelijk kappen van bomen. De maatregelen leveren concreet duurzame voordelen op voor de lokale flora en fauna. Landschappelijke inpassing, aandacht voor de beleving van de weggebruiker en ook minder hinder voor omwonenden en gebruikers (recreatiegebieden) brengen ook winst voor de omgeving en de weggebruiker (visueel, beleving, landschappelijke waarden). Voor bestuurders of opdrachtgevende partijen kan de Natuurweg interessant zijn omdat het de weerstand vanuit de omgeving (natuurverenigingen, omwonenden) kan verkleinen en vergunningsprocedures kan versnellen. De beheerder heeft voordeel bij minder onderhoud (natuurlijke elementen, voorkomen van verlichting) en dus lagere kosten voor onderhoud en beheer. De Robuuste weg tot slot is gericht op functioneel gebruik van materialen, van de weg, van mogelijke uitbreiding(en) en van de onderhoudbaarheid. De winst zit hem in de bijdrage aan een robuust wegennet, lage LCC, duurzaam materiaalgebruik en een zo efficiënt mogelijke inzet van dit materiaal (mogelijkheden tot uitbreiding, toekomstvastheid, wegwerkzaamheden zonder veel impact op omgeving). Met name de wegbeheerder profiteert dus van de Robuuste weg vanwege de lage onderhoud- en beheerkosten. Voor de weggebruiker betekent de Robuuste weg ook een weg met goede doorstroming en weinig hinder ten gevolge van onderhoud. 5.2 STIMULEREN VAN INNOVATIES Naast de oplossingsrichtingen zoals beschreven per concept worden innovatieve maatregelen gestimuleerd. Enerzijds om voldoende duurzaamheid te kunnen realiseren (via de traditionele wijze waarop wegen worden aangelegd wordt dat niet bereikt of kunnen er nog steeds knelpunten zijn, zoals luchtkwaliteit langs wegen in stedelijk gebied). Anderzijds omdat de concepten juist moeten bijdragen aan innovatie. De in te zetten innovatieve maatregelen zijn echter maatwerk. Niet alle maatregelen zijn overal toepasbaar. Ook is de winst niet overal even groot en kunnen er spanningsvelden zijn, afhankelijk van locatie, soort project (uitbreiding of aanleg), omgeving (landschap, bebouwing, omwonenden), beschikbare ruimte, stakeholders, mogelijkheden voor afname van energie en dergelijke. Als er bijvoorbeeld al een geluidscherm moet worden geplaatst, dan kunnen deze vrij eenvoudig worden voorzien van zonnepanelen. Om voor zonnepanelen extra frames aan te moeten brengen is minder rendabel. Bamboeschermen vragen de nodige beschikbare ruimte langs een weg. Om te bepalen of een verdiepte weg of tunnel wel zo duurzaam is, moet een afweging plaatsvinden op een aantal aspecten. De positieve effecten (verbetering van de lokale leefbaarheid, barrières slechten, verkeersveiligheid, visuele inpassing, meervoudig grondgebruik) moeten opwegen tegen de negatieve (extra materiaalgebruik, CO2- emissie, onderhoud van de constructie, invloed op water- en bodemstructuur) :0.9 ARCADIS 13
16 Menukaart Per concept worden daarom innovatieve maatregelen aangereikt, die op basis van een projectafhankelijke afweging moeten worden ingezet. De maatregelen zijn verdeeld in verschillende categorieën, per concept is een menukaart opgesteld waaruit bepaalde maatregelpakketten worden gekozen. De innovaties/ technische maatregelen op de menukaart zijn verdeeld in 3 categorieën: Starters, hoofdgerechten en desserts. De starters zijn kortweg simpel inpasbaar, soms iets goedkoper maar bovenal op korte termijn te realiseren. Starters zijn maatregelen die genomen kunnen worden zonder beperkingen; de maatregelen zijn proven technology en gaan niet gepaard met hoge extra investeringskosten. De 2 e gang zorgt voor meer duurzaamheidswinst, maar de maatregelen vragen om meer investering: de maatregelen zijn aanvullende maatregelen die genomen worden om de duurzaamheidswinst te vergroten. Het gaat hier veelal om maatregelen die innovatiever zijn, maar wel een zekere proof of concept kennen en/of zonder al te veel meerkosten en risico s kunnen worden geïmplementeerd en naar verwachting een erg grote duurzaamheidswinst opleveren. De desserts/nagerechten zijn letterlijk de kersen op de taart. Er ligt al een zeer goed concept maar met het toetje als aanvulling is het helemaal af. Desserts zijn met name de echt innovatieve maatregelen. Het effect kan nog onzeker zijn. Deze maatregelen zijn vrijwillig, maar zullen zeker de innovatiekracht en duurzaam imago ten goede komen. In bijlage 1 is de Menukaart opgenomen met maatregelen per concept, verdeeld in de 3 categorieën. 5.3 DE WEGCONCEPTEN EN DE AANPAK DUURZAAM GWW De duurzame wegconcepten kunnen een handvat bieden bij het realiseren van duurzame infraprojecten, passend binnen de Aanpak Duurzaam GWW. Eén van de leidende principes binnen de Aanpak is innovatiegericht aanbesteden: het creëren van ruimte voor innovaties door zoveel mogelijk oplossingsvrij te specificeren. De keuze voor specifieke oplossingsrichtingen, zoals bepaalde maatregelen bij de wegconcepten, levert een spanningsveld met het functioneel specificeren. Het stimuleren van bepaalde innovatieve oplossingen vraagt om het voorschrijven van betreffende technische oplossingen. Oplossingsvrije criteria bieden vrijheid aan de markt om zelf met innovatieve oplossingen te komen. Zowel het stimuleren van bepaalde innovaties als het stimuleren van innoveren via oplossingsvrijheid kan echter bijdragen aan de verduurzaming in de infra. De maatregelen uit de Menukaarten kunnen daarom ook op meerdere manieren worden ingezet: 1) De opdrachtgever selecteert voorafgaande aan de aanbesteding de innovatieve maatregelen die moeten worden ingezet. Dit gebeurt in ieder geval in traditionele contracten, maar ook in geïntegreerde contractvormen kan de opdrachtgever bepaalde oplossingen of oplossingsrichtingen voorschrijven. 2) De opdrachtgever geeft doelstellingen en ambities mee via functionele eisen en laat de oplossingsrichtingen vrij, de aannemer kan dus van de menukaart gebruik maken. Daartussen zijn natuurlijk ook verschillende combinatievormen denkbaar. De opdrachtgever kan een aantal technische oplossingen of oplossingsrichtingen voorschrijven en de aannemer overig vrijlaten. Of de menukaarten betrekken in de EMVI- hoe meer maatregelen worden toegepast, hoe hoger de score. Ook wanneer gekozen wordt om technische oplossingen voor te schrijven aan de markt, wordt in lijn met de Aanpak aanbevolen om deze keuzes te baseren op functionele specificaties en doelstellingen, die eerder in het ontwerpproces worden geformuleerd. Het selecteren van één van de concepten past in de Conceptof planfase van de Aanpak, bij het invullen van het Ambitieweb. In de vervolgstappen van deze fase worden oplossingsrichtingen uitgewerkt, waarbij de maatregelen zoals genoemd per concept een handvat bieden. In de Ontwerp- of Ontwikkelfase worden, afhankelijk van de contractvorm en het project, de maatregelen uit de menukaart desgewenst opgenomen in het ontwerp of betrokken in EMVI. 14 ARCADIS :0.9
17 6 Belemmeringen en aanbevelingen 6.1 BELEMMERINGEN VOOR INNOVATIE De vier duurzame wegconcepten bieden een kader voor het verduurzamen van wegen. Per concept worden innovatieve maatregelen geboden, waardoor een betere wegfunctionaliteit tot stand komt. Het implementeren van innovaties verloopt echter veelal langzamer dan in andere technische sectoren. We zien dat daadwerkelijke grootschalige aanbesteding van duurzame wegen uitblijft terwijl de innovatieve technologische oplossingen er zijn of ontwikkeld kunnen worden. Belangrijke belemmeringen die wij zien voor de implementatie van de duurzame wegconcepten worden hieronder toegelicht. Gescheiden budgetten, geen levenscyclusbenadering Duurzame oplossingen voor infrastructuur hebben vaak het kenmerk dat deze duurder zijn qua aanlegkosten maar goedkoper in levensduurkosten (bijvoorbeeld LED-verlichting). De aanleg en het beheer en onderhoud van infrastructuur is bij veel beheerders ondergebracht in verschillende organisatieonderdelen met eigen budgetten en geldstromen. Bij het aanbesteden van infrastructurele werken wordt daardoor nog maar sporadisch gewerkt met levensduurkosten (LCC) als gunningscriterium. Dit zal niet altijd onwil zijn, maar ook onwetendheid. Wet- en regelgeving en normen/ ontwerpvoorschriften zijn gebaseerd op bestaande kennis en producten Door dit gegeven hebben leveranciers van innovatieve producten soms moeite om aan te tonen dat hun producten een waardig alternatief vormen. Een bekend voorbeeld is dat innovatieve tunnelverlichting op basis van LED-technologie niet voldeed aan de vereiste lichtsterkte (gemeten in Lux) terwijl gebruikers een beter zicht ervaren dan met conventionele tunnelverlichting. Een grote rol speelt ook de wet- en regelgeving voor veiligheid: infrastructuur moet veilig gebruikt kunnen worden. Bij het introduceren van innovaties is het echter niet altijd volledig aantoonbaar dat de veiligheid in voldoende mate is geborgd, onder andere omdat full scale proeven kostbaar en lastig uitvoerbaar zijn en veiligheid lastig aantoonbaar te maken is. Dit maakt infrabeheerders huiverig om innovatieve producten te accepteren. Samenwerking, eerder betrekken van partijen en pilotprojecten kunnen hier een rol spelen. Bijvoorbeeld het inrichten van een innovatiefonds : financieren van pilots door bij elk project een kleine bijdrage te heffen (promillage vergelijkbaar met de RAW-Fee). Aantoonbare opbrengst niet zichtbaar Duurzaamheid is een breed en abstract begrip en men heeft moeite om duurzaamheid te specificeren en vooral te waarderen en toetsbaar te maken. Het blijft lastig aantoonbaar wat duurzaamheid opbrengt. Niet alleen financieel, maar ook in milieueffecten als beperking van CO-uitstoot, geluidsoverlast en energieverbruik. De aan de Aanpak Duurzaam GWW verbonden instrumenten kunnen een bijdrage leveren op het beter meetbaar maken van duurzaamheidswinst :0.9 ARCADIS 15
18 6.2 OPLOSSINGSRICHTINGEN Keuze van contractvormen De meest geëigende contract- en aanbestedingsvorm is per definitie projectspecifiek en afhankelijk van de voorkeuren van de opdrachtgever. Geïntegreerde contractvormen bieden de mogelijkheid om functioneel te specificeren en oplossingsvrij uit te vragen en bieden daarmee incentives voor verduurzaming. Via EMVI kan ook een impuls worden gegeven om te innoveren en verduurzamen. In het voortraject moet dan wel duidelijk zijn wat de ambities en wat de kansen zijn (welke energiebesparing is bijvoorbeeld realistisch?) en dit moet ook voldoende worden beloond, zodat een aanbieding doorslaggevend kan worden op duurzaamheid. En er moet voldoende oplossingsruimte wordt geboden aan marktpartijen om innovaties in te kunnen brengen (functioneel specificeren). Een traditionele contractvorm is bij een duidelijke wens voor de toepassing van bepaalde innovaties wellicht geschikter. Het aanbesteden door middel van contractvormen als DB(F)M en/of publiek private samenwerking (PPS) bieden goede mogelijkheden om te optimaliseren op levensduurkosten, omdat dan de investering en onderhoud bij één partij wordt neergelegd. Een veel gehoord bezwaar bij DB(F)M is dat er een lappendeken kan ontstaan van wegvakken die door verschillende aannemers worden onderhouden. Men kiest daarom voor het onderhoud vaak voor een areaalgerichte benadering. Daarnaast blijkt dat DBMF in de praktijk nog niet altijd veel oplevert omdat de doorlooptijd van de contracten vaak nog relatief kort is. Doorlooptijden zijn in veel gevallen maximaal 10 jaar, terwijl veel duurzaamheidsinvesteringen vaak later renderen. Een optie hier is ook EMVI. Op basis van een nieuwbouwcontract kan hierbij een fictieve korting worden gegeven indien de onderhoudskosten over een bepaalde periode laag zijn (aan te tonen door middel van berekening, proeven, etc.). Uit praktijkervaringen blijkt dat energiebesparing (Energieweg) goed gekoppeld kan worden aan EMVI. Ook LCC en duurzaam materiaalgebruik is te simuleren via EMVI met de inzet van DuboCalc (Robuuste weg). Voor de Natuurweg zijn wellicht traditionelere contractvormen geschikter, vanwege de aandacht voor inpassing, afwegingen en besluitvorming (wel of geen tunnel, inpassen van een ecoduct) en minder makkelijk te kwantificeren winst. Voor de Leefbare weg zijn verschillende contractvormen denkbaar. Aandacht voor vormgeving en inpassing zijn wel van belang. Om bepaalde innovaties te stimuleren boven conventionele oplossingen (bijvoorbeeld een bamboescherm) kan aan een combinatie van voorschrijven (bepaalde technische oplossingen) en functioneel specificeren worden gedacht. LCC: groen bespaart poen Door middel van een lange termijn, life cycle benadering kunnen de baten van investeringen inzichtelijk worden gemaakt. Wat levert duurzaamheid ons op? De meeste duurzaamheidsmaatregelen vragen een extra investering, die gedurende de exploitatie wordt terugverdiend en zelfs (grote) winst opleveren. LCCdenken is dus hét middel om duurzaamheid aantrekkelijk te maken. Dat is niet alleen van toepassing in het aanbestedingsproces, maar speelt ook direct in op business cases van opdrachtgevers. Gemeentes, provincies en andere overheden moeten zich in de ontwikkelfase al baseren op een LCA, zodat daar al ontschotting van budgetten kan worden georganiseerd. En verder Andere oplossingsrichtingen om innovatie te bevorderen: Samenwerking in de keten bevorderen; Transparant maken van het aanbestedingsproces op het gebied van duurzaamheid; De perceptie dat duurzaam duur is wegnemen, koppelen van kosten en baten van duurzame wegen (aanleg en beheer & onderhoud zitten te vaak bij verschillende partijen, LCC!); Onduidelijkheid wegnemen over het begrip duurzaamheid en Duurzame wegen. De vier duurzame wegconcepten dragen hieraan bij! 16 ARCADIS :0.9
19 7 Aan de slag Om de Duurzame Wegconcepten toe te passen en verder te ontwikkelen, zodat de infrastructuur beter voldoet aan de eisen die we stellen, zien wij een aantal vervolgacties. Van concepten naar praktijk Implementatie wordt mogelijk als de klantwaarde voorop gesteld wordt. Inspelen op de behoeften van de klant (de gebruiker, de beheerder, de omgeving) betekent maatwerk. Voorbeelden waar dit maatwerk succesvol is dienen als inspiratie. Als we kunnen laten zien dat het anders kan, wil men niet meer de situatie voor de ingreep. Door voor elk concept een lopend project (in een niet te ver gevorderd stadium) te zoeken waarop dit concept past en het concept in praktijk te brengen, wordt een stap gezet van denken en pilots naar grootschalig doen. Een goed praktijkvoorbeeld krijgt immers vaak navolging. Rijkswaterstaat (als early adaptor en vaak ook trendsetter) zou daar zelf het initiatief in kunnen nemen. Nog beter zou zijn als RWS ook andere grote opdrachtgevers als provincies of een G4-gemeente kan verleiden om een Concept te adopteren. Per concept zijn kansrijke projecten benoemd voor de uitrol van het concept. Om tot deze uitrol in de praktijk te komen, zullen opdrachtgevende partijen benaderd moeten worden en is een aanvullende inventarisatie van stakeholders aan te bevelen. Voor elk project zal vast moeten worden gesteld welke specifieke maatregelen (innovaties) toegepast worden. Innovaties die voor de wegconcepten nog nodig zijn, zien we vooral op gebied van energieopwekking via de infrastructuur (Energieweg) en luchtzuivering lans wegen (Leefbare weg, Natuurweg). Voor de Robuuste weg zijn vooral ontwikkelingen op minder onderhoud van het wegdek wenselijk (bijvoorbeeld de invoering van Modieslab). Daarnaast is het aan te bevelen om elk concept eens door te rekenen op de te verwachten klantwaarde of gebruikerswaarde. Wat levert het concept nu werkelijk op, wat is de (financiële en ecologische) winst? Door dit per concept kwantitatief te kunnen weergeven, kunnen partijen zien wat het oplevert. De praktijkvoorbeelden per concept zijn hiervoor te gebruiken. Voor het kwantificeren van effecten is een voorbeeldproject nodig. De praktijkvoorbeelden per concept kunnen hiervoor te gebruiken. Financieringsmodellen Financiële modellen kunnen helpen bij het realiseren van wensen. Als we kijken naar het programma Blok-voor-Blok blijkt een verdienmodel doorslaggevend voor de succesvolle implementatie van het programma. Ook ligt er een heldere en meetbare doelstelling: verbeteren van woningen met minstens twee energielabelstappen. De wijze waarop de subsidieaanvrager dit realiseert is vrij. Over het algemeen kan de energieprestatie van woonblokken worden gerealiseerd met beproefde maatregelen (isoleren, HRketels, zonnepanelen op dak, WKO en lage energieverwarming) :0.9 ARCADIS 17
20 De duurzame wegconcepten sluiten aan bij het thema klimaatneutrale gebouwen en omgeving van de aanpak inkoop innovatie urgent uit het Topsectorenbeleid. De energieweg stimuleert namelijk het opwekken van energie via het wegennet (zonnepanelen, zonnecollectoren, energie uit asfalt) en is met name haalbaar als geleverd kan worden aan de (bebouwde) omgeving. Het is dan belang dat marktpartijen mee willen werken aan deze ontwikkeling. Daarnaast kan mogelijk aangesloten worden bij de thema s dynamisch verkeersmanagement, duurzaam vervoer of openbare verlichting en de projecten LED en elektrisch rijden. Vanuit de parallel met programma s als Blok-voor-Blok worden verder de volgende aanbevelingen gezien: Het meetbaar maken van de duurzaamheidswinst lijkt een succesfactor voor de duurzame wegconcepten (hieraan wordt o.a. door Duurzaam GWW gewerkt) en ook het doorrekenen van de concepten met behulp van een voorbeeldproject draagt hieraan bij. Een keuze maken voor een aantal innovaties per concept die al voldoende beproefd zijn. Per concept een financieringsmodel opzetten (PPS): Energieweg: met energieleveranciers (Eneco, Nuon, enz.), bedrijven in omgeving als afnemers van groene stroom, omwonenden/ woonwijken (via corporaties of projectontwikkelaars). Leefbare weg: belanghebbenden bij uitbreiding van bereikbaarheid (bedrijven) of belanghebbenden bij uitbreiding van stedelijke ontwikkelingen (projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties, gemeenten zelf) bij knelpunten op gebied van leefbaarheid Natuurweg: belanghebbenden bij de uitbreiding van de bereikbaarheid waar dat vanwege wet- en regelgeving op natuurgebied niet zou kunnen (bedrijven in omgeving). Daarnaast organisaties als stichting Natuur & Milieu, Natuurfonds, KNHM of goede doelenfondsen (Postcodeloterij!). Robuuste weg: eigen beheerorganisatie van de betreffende opdrachtnemer, aannemer in geval van DBMF, leveranciers, betrokken partijen bij een PPS. Doorontwikkeling van de concepten Het gebruik van de wegconcepten zal bijdragen aan een beter beeld van duurzaamheid in projecten en houvast bij de invulling daarvan. De concepten kunnen vertaald worden naar functionele omschrijvingen in de aanbestedingsdocumenten. Vooralsnog zijn de concepten niet op dit niveau uitgewerkt, maar ze ondersteunen het beeld van de mogelijke technieken en oplossingsrichtingen. Een verder uitgewerkte functionele omschrijving per concept kan in projecten dienen als stap tussen het vaststellen van ambities en het opstellen van specificaties (geïntegreerde contracten) en/of de keuze voor technische maatregelen (traditionele contracten). De maatregelen in de menukaarten zijn opgesteld aan de hand van expert judgement en een eerste scan van de technische innovaties die op de plank liggen. Aanbevolen wordt om de Menukaart aan te vullen met nieuwe innovaties vanuit brancheorganisaties en up to date te houden met recente en haalbare innovaties voor duurzame oplossingen. In overleg met opdrachtgevende partijen kan bepaald worden welke innovaties verder gestimuleerd zouden moeten worden. Een verder onderscheid naar de concrete effecten van maatregelen, wat de opbrengst is en welke investering deze vragen, kan de Menukaart meer inhoud geven. Kennisdeling en Monitoring We zien dat veel innovatieprogramma's leiden tot pilots, maar geen standaard toepassing worden. Over nieuwe, innovatieve producten is veel te vinden op bijvoorbeeld internet. Maar ervaringen of testresultaten van pilots worden meestal niet gedeeld. Veel kennis gaat verloren. De kennis over productinnovatie zou veel beter kunnen worden benut. De vier concepten zouden daarom ook beschikbaar gesteld moeten worden op Duurzaam GWW. 18 ARCADIS :0.9
Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Duurzaamheid. Ervaringen van een Rijkswaterstaat medewerker. Harald Versteeg Programmamanager RWS Duurzaam
Duurzaamheid Ervaringen van een Rijkswaterstaat medewerker Harald Versteeg Programmamanager RWS Duurzaam Duurzaamheid maatschapelijke meerwaarde leveren PPP samenhang (met alle maatschappelijke doelen)
Nadere informatieDuurzaam inkopen bij Rijkswaterstaat. Harald Versteeg Programmamanager RWS Duurzaam. Wat doen we zelf. Ministerie van Infrastructuur en Milieu
Duurzaam inkopen bij Rijkswaterstaat Harald Versteeg Programmamanager RWS Duurzaam Wat doen we zelf 2 1 Doel Duurzaam Inkopen: Gebruik maken van inkoopproces om opdrachtnemers aan te zetten tot leveren
Nadere informatieAanpak duurzaam GWW in de praktijk Meerwaarde door een integrale aanpak. Imagine the result
Aanpak duurzaam GWW in de praktijk Meerwaarde door een integrale aanpak Even voorstellen: Esther Heijink Sr. adviseur veiligheid en duurzaamheid bij ARCADIS Programmamanager Duurzaamheid divisie Mobiliteit
Nadere informatieHoe krijgen innovaties een kans?...
Hoe krijgen innovaties een kans?... Inkoop Innovatie Urgent Meer doen met minder geld. De prestatiedruk van de Nederlandse overheid is groot en de verwachtingen zijn hoog. Het kabinet spant zich in om
Nadere informatieMeer duurzaamheid in de GWW: Laat je inspireren en leer van elkaar!
Meer duurzaamheid in de GWW: Laat je inspireren en leer van elkaar! Lie Chahboun 14 april 2015 Programmabureau Duurzaam GWW RVO.nl Wie heeft (nog) Duurzaam Inkopen beleid? Wie koopt 100% duurzaam in? Wie
Nadere informatieAanpak Duurzaam GWW- Aan de slag!
Aanpak Duurzaam GWW- Aan de slag! Johan van Dalen, ProRail, Cindy de Groot, Provincie Zuid-Holland Esther Veendendaal, RVO 5 juni 2014 Ontstaan van Duurzaam GWW Het begon met Duurzaam Inkopen Nu verder
Nadere informatieInitiatief Duurzaam GWW
Status Definitief Versie/revisie 1.0 Datum Opdrachtnemer Opgesteld door Gecontroleerd door Jeroen Winkelmolen John Liebrecht Inhoudsopgave 1 Inleiding... 2 1.1 Visie op samenwerken aan Duurzaamheid met
Nadere informatieDuurzaamheid bij RWS. Van visie naar praktijk. Annette Augustijn. Symposium Duurzame Infrastructuur 28 april 2011, Woerden
Ministerie van Infrastructuur en Milieu Duurzaamheid bij RWS Van visie naar praktijk Symposium Duurzame Infrastructuur 28 april 2011, Woerden Annette Augustijn Programmadirecteur Duurzaam RWS 28 april
Nadere informatieDuurzaamheid in Baggerwerkzaamheden
Duurzaamheid in Baggerwerkzaamheden Aanpak Duurzaam GWW en Ambitieweb 10 oktober 2017 Baggernetdag Dirk van Hout Sjoerd Schellevis PAGINA 0 Klimaatverandering PAGINA 1 Green Deal Duurzaam GWW 2.0 Samenwerken
Nadere informatieBijeenkomst MKB Infra en Rijkswaterstaat. Guido Hagemann/Arnold Breur 7 juni 2018
Bijeenkomst MKB Infra en Rijkswaterstaat Guido Hagemann/Arnold Breur 7 juni 2018 1 Inhoud De wereld van Rijkswaterstaat De opgave en strategische prioriteiten van Rijkswaterstaat Realisatie via het gedachtegoed
Nadere informatieDuurzaam Inkopen RWS. PIANOo congres Den Haag, 7 juni 2012. Leendert van Geldermalsen Projectmanager Duurzaam Inkopen RWS
Duurzaam Inkopen RWS PIANOo congres Den Haag, 7 juni 2012 Leendert van Geldermalsen Projectmanager Duurzaam Inkopen RWS Wat vooraf ging Rijkswaterstaat wil in 2012 dé toonaangevende, publieksgerichte en
Nadere informatieSector- en keteninitiatieven
Sector- en keteninitiatieven Conform 1.D.1, 1.D.2 en 3.D.1 Onderzoek naar initiatieven en toelichting op de actieve deelname aan het initiatief van A van Ooijen Woerden B.V. Auteur(s): Mevr. G.A.W. Mielke-van
Nadere informatieDuurzaam inkopen bij Rijkswaterstaat
Duurzaam inkopen bij Duurzaamheid bij aanleg en onderhoud van wegen, vaarwegen en waterwerken Edwin van der Wel, Sr. Adviseur Duurzaamheid en Energie, GPO Inhoud Programma duurzaam inkopen GWW Doelstellingen
Nadere informatieDuurzaam inkopen, gewoon doen!
Duurzaam inkopen, gewoon doen! Duurzaam Inkopen, 27 januari 2010 ir. Mark Hoogbergen Adviseur Agenda 1 Introductie 4 Criteria 2 Waarom 5 Aan de slag 3 Doelstelling > Menu extra s Agentschap NL Als het
Nadere informatieHet nieuwe assetmanagement Beeld plaatsen ter grootte van dit kader
Het nieuwe assetmanagement Beeld plaatsen ter grootte van dit kader een bijdrage aan een toekomstbestendige infrastructuur 26 mei 2016 Marc van den Elzen Bas Govers 2 Voorstelrondje Naam Functie Wat is
Nadere informatieAanbesteding van Toerit Someren
Aanbesteding van Toerit Someren Rijkswaterstaat, Nederland De nieuwe aanbestedingsmethode gericht op vermindering van milieueffecten en CO2 uitstoot werd succesvol toegepast bij een aanbesteding voor een
Nadere informatiePraktijkvoorbeeld. RWZI Den Bosch
Praktijkvoorbeeld RWZI Den Bosch 98 Inventariseren ambities en aandachtspunten Omschrijving Omschrijving Must Wens Verouderde zuivering Gebouwd in 70 er jaren. Upgraden nodig, omdat wet- en regelgeving
Nadere informatieDuurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016
Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden 11 februari 2016 1 Managementsamenvatting Inleiding De gemeente Leiden heeft in haar duurzaamheidsambitie doelen gesteld voor de korte
Nadere informatieBetrokken partijen Zonnepark Cothen
Betrokken partijen Zonnepark Cothen Sunvest is een projectontwikkelaar gespecialiseerd in de ontwikkeling en exploitatie van zonneenergie systemen. Sunvest ontwikkelt, beheert en onderhoudt een groot aantal
Nadere informatieVerkeersregelinstallaties
Milieucriteria voor het maatschappelijk verantwoord inkopen van Verkeersregelinstallaties 1. Scope/afbakening De productgroep Verkeersregelinstallaties (VRI s) omvat de actieve regelinrichtingen voor de
Nadere informatieInkoop van EPCs AGENDA 12/10/2018. Floris den Boer
Inkoop van EPCs Floris den Boer Selectie onder de drempel 1 AGENDA Inkoopproces Functionele specificaties Deconstrueren van functies en objecten Bestuurlijk commitment Schaalgrootte en kansen voor de markt
Nadere informatieOproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied
Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied Meld nu uw bouwproject aan voor het Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied. Daarin bundelen overheden,
Nadere informatieZijn stille wegdekken duurzaam?
Zijn stille wegdekken duurzaam? Mobiliteit en duurzaamheid Themabijeenkomst voor provinciale medewerkers Jan Hooghwerff M+P Inleiding Wat weten we over stille wegvakken rond het onderwerp duurzaamheid?
Nadere informatieEnergieneutraal keten sluisdeur Goese Sas
Energieneutraal keten sluisdeur Goese Sas Door de vastgestelde energie- en klimaatdoelstelling binnen Europa om in 2050 energieneutraal te zijn, is het voor de hele samenleving maar met name voor bedrijven
Nadere informatieMaatschappelijk Verantwoord Inkopen
Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Actieplan september 2017 Actieplan gemeente Alkmaar 1 Inleiding De overheid koopt per jaar voor ongeveer 73,3 miljard euro in en heeft daarmee een belangrijke invloed
Nadere informatieCO2 prestatieladder Actieve Deelname Initiatief 2015
CO2 prestatieladder Actieve Deelname Initiatief 2015 Projectgegevens Opsteller TAJ van Deijzen Versie 2015-1 Status Definitief Datum CO2 verantwoordelijke TAJ van Deijzen 6-8-2015 Directievertegenwoordiger
Nadere informatieAmbitieweb Aanpak Duurzaam GWW
Ambitieweb Aanpak Duurzaam GWW I. Energie & Klimaat a. Energiebesparing (en CO2-reductie) b. Duurzame energiebronnen III. Bereikbaarheid/ Duurzame Mobiliteit a. (toekomstvaste) Bereikbaarheid/ mobiliteit
Nadere informatieSector- en keteninitiatieven 2014-2015 CO 2 -prestatie
Sector- en keteninitiatieven 2014-2015 CO 2 -prestatie Mouwrik Waardenburg b.v. Steenweg 63 4181 AK WAARDENBURG tel. 0031 418 654 620 fax 0031 418 654 629 www.mouwrik.nl Opgesteld d.d.: Januari 2015 Revisie:
Nadere informatieFotoverslag Gesprek 1 Stadsgesprek Duurzame energie Rijnenburg
Fotoverslag Gesprek 1 Stadsgesprek Duurzame energie Rijnenburg In dit document geven we de foto s weer van gesprek 1, in de volgorde zoals die zijn opgehangen. De tekst die er bij staat is een weergave
Nadere informatieBepaal je bestemming vóórdat je vertrekt! Kennisdag Grip op Kwaliteit, 10 november 2015
Bepaal je bestemming vóórdat je vertrekt! Kennisdag Grip op Kwaliteit, 10 november 2015 Introductie Bernd Karstenberg, LCC adviseur André van den Hoek, Projectmanager onderwijshuisvesting (o.a. voor Lucas
Nadere informatieHelmonds Energieconvenant
Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende
Nadere informatieDuurzaamheid in overheidsopdrachten met de Aanpak Duurzaam GWW
Duurzaamheid in overheidsopdrachten met de Hoe werkt het en wat betekent dat voor U? Johan van Dalen, ProRail Seminar Duurzaamheid in Funderingen 10 april 2013 Inhoud - - Instrumenten en aanbesteden -
Nadere informatieGemeentelijk besluit Energiebesparing bij Openbare Verlichting (OVL)
Gemeentelijk besluit Energiebesparing bij Openbare Verlichting (OVL) Inleiding De primaire functie van openbare verlichting is een bijdrage te leveren aan verkeersveiligheid en de sociale veiligheid op
Nadere informatieJa. Ja. D66 wil dat Groningen in 2040 al CO 2- neutraal is en wil dat de provincie een ambitieuze regionale energiestrategie opstelt.
CDA - Wij zijn voor kleinschalige windenergie rond boerderijen. Onduidelijk. ChristenUnie 2035: 60% 2045: 100% 2050: 100% klimaatneutraal Ja. Net als zonnedaken en windmolens op zee, zijn windmolens op
Nadere informatieContext en opgave CE community. Voor welke opgaven staan SmartwayZ.NL en InnovA58?
Context en opgave CE community Voor welke opgaven staan SmartwayZ.NL en InnovA58? Beleid duurzame leefomgeving Parijs waarmaken -20% CO2 in 2020 Energieneutraal 2030 Klimaatneutraal en Klimaatbestendig
Nadere informatieInvesteren in duurzaam vastgoed Nieuw-Mathenesse. rendeert
Investeren in duurzaam vastgoed Nieuw-Mathenesse rendeert Duurzaamheid op het Schiedamse bedrijventerrein Nieuw-Mathenesse krijgt een nieuwe impuls. De gemeente stimuleert alle erfpachters waarvan de erfpacht
Nadere informatieHendriks Infra B.V. is lid van het SKAO en houdt zich daardoor op de hoogte van ontwikkelingen op het gebied van CO 2.
Deelname keteninitiatieven 2018 Dit document beschrijft de inventarisatie en deelname van Hendriks Infra B.V. aan initiatieven. Deze deelname is conform eisen van de CO 2-Prestatieladder Inventarisatie
Nadere informatieDoorontwikkeling Duurzaam Inkopen GWW. Paula Kuijpers Rijkswaterstaat, SDG M&I. 27 september 2010
Doorontwikkeling Duurzaam Inkopen GWW Paula Kuijpers Rijkswaterstaat, SDG M&I 27 september 2010 Aanleiding Behoefte aan focus Aansluiting op aanbestedingspraktijk Functionele en prestatiegerichte specificaties
Nadere informatieAMBITIEDOCUMENT ZONNE-ENERGIE UITWERKING OMGEVINGSVISIE - GEMEENTE OPSTERLAND
GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van gemeente Opsterland. Nr. 25469 16 februari 2017 AMBITIEDOCUMENT ZONNE-ENERGIE UITWERKING OMGEVINGSVISIE - GEMEENTE OPSTERLAND 1.INLEIDING ZONNE-ENERGIE IN OPKOMST Het
Nadere informatieDatum 29 september 2011
Beleidsnotitie duurzame openbare verlichting 2011-2016 Kerngegevens Projectleider Afdeling B.I.C. Stolk Ruimte 3 Datum 29 september 2011 3 Behandeling Gemeenteraad Planstatus Casenummer Vastgesteld AB11.00502
Nadere informatieCO2-Prestatieladder. Actieve deelname initiatieven Klaver Giant Groep. 3.D.1. Actieve deelname initiatieven ( ) Pagina 1 van 13
CO2-Prestatieladder Actieve deelname initiatieven Klaver Giant Groep 3.D.1. Actieve deelname initiatieven (2018.001) Pagina 1 van 13 Inhoudsopgave Inleiding en verantwoording... 3 1 Inventarisatie sector-
Nadere informatieVerduurzamen gemeentelijk openbare verlichting
Verduurzamen gemeentelijk openbare verlichting Ridderkerk, 20 februari 2018 Inhoud Voorwoord... 3 1 Onze visie op openbare verlichting... 4 2 Onze uitgangspunten... 4 2.1 Beleid... 4 2.2 Richtlijnen openbare
Nadere informatieCO2-Prestatieladder Participatieplan Invalshoek D: Participatie
Titel: CO2-Prestatieladder Participatieplan Rapport: CO2-2014/R-05; rev. 0; d.d. 07-04-2015 Auteur: J.A.C. van Dijk Verificateur: A.L.J. Timmermans Vervolgblad : 1 van 4 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 2
Nadere informatieZou het niet prachtig zijn als
, YouCongres 2014 6-2-2014 Zou het niet prachtig zijn als YouCongres 6 feb 2014 Duurzame infra: ambities van opdrachtgevers ProRail wil in 2020 de energie-efficiency met 30 procent verbeterd hebben ten
Nadere informatiePosition paper regietafel energietransitie utrecht
Position paper regietafel energietransitie utrecht februari 2017 position paper regietafel energietransitie utrecht 2/6 Regietafel Energietransitie Utrecht Dit document beschrijft de opzet van de Regietafel
Nadere informatieEnergy Service Company: een kans voor u?
1 Energy Service Company: een kans voor u? Stand van zaken provinciale pilot & Kansen voor de installatiebranche Hans van der Heide Pilot provincie Friesland (1) Doel: Ervaring opdoen met het opzetten
Nadere informatieAanpak duurzaam GWW. Workshop Duurzame leveranciers
Workshop Duurzame leveranciers Luuk Gunnink Aanpak duurzaam GWW Hoe nu concreet duurzame initiatieven in projecten ontplooien? Met een beproefde hands-on aanpak -> Ambitieweb Introductie Aanpak Duurzaam
Nadere informatieBREEAM-NL Infra. Keurmerk voor duurzame infrastructuur. Jeroen van Haasteren DGBC
BREEAM-NL Infra Keurmerk voor duurzame infrastructuur Jeroen van Haasteren DGBC Inhoud Introductie DGBC Introductie BREEAM Toelichting BREEAM-NL Infra Tot slot Vragen De Dutch Green Building Council Primaire
Nadere informatiePROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF
PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF De Eshof op weg naar energie neutraal! = woningen Eshof naar nul op de meter = Inhoud 1. Ambitie: naar meest duurzame wijk van Elst? 2. Meten is weten: per wijk per
Nadere informatieDuurzaam contractmanagement
Duurzaam contractmanagement Samenvatting Hoe wordt de duurzaamheid van de ingekochte producten en diensten ondergebracht in facilitaire contracten en wat betekent dat voor het contractmanagement? Inleiding
Nadere informatieSTRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA
STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA UPDATE 2016 SAMENVATTING STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA Opdrachtgever Gemeente Breda Afdeling Mobiliteit en Milieu Opdrachtnemer Evert
Nadere informatieMovares Duurzaamheidsscan
Movares Duurzaamheidsscan Innovatief procesinstrument Grip op duurzaamheid in elke projectfase Grip op duurzaamheid van A tot Z. Dat is de ambitie van Movares. Voor veel mensen en partijen is duurzaamheid
Nadere informatiePraktijkvoorbeeld. Gemaal Prins Hendrik Texel
Praktijkvoorbeeld Gemaal Prins Hendrik Texel 89 Inventariseren ambities en aandachtspunten Omschrijving Omschrijving Must Wens Type: vervangende nieuwbouw Vervanging door pomp met ongeveer gelijke capaciteit
Nadere informatieRuimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen
Ruimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen Samenvatting De gemeente Heumen wil in 2050 energie- en klimaatneutraal zijn. Om dit doel te bereiken is het noodzakelijk dat de gemeente en haar inwoners ook
Nadere informatieRendabel ontwikkelen door opdrachtgeversrol anders in te vullen
Rendabel ontwikkelen door opdrachtgeversrol anders in te vullen Nieuwe invulling opdrachtgeversrol reduceert stichtingskosten en lifecycle costs en leidt tot het verdwijnen van de onrendabele top 1 Traditionele
Nadere informatiePublicatie beoordelingscriteria zonneparken op maaiveld Dalfsen
Beoordelingskader (grote) zonneparken op maaiveld in Dalfsen Publicatie beoordelingscriteria zonneparken op maaiveld Dalfsen Zonneparken op maaiveld Op 26 juni 2017 heeft de gemeenteraad van Dalfsen besloten
Nadere informatieGemeente Langedijk. Voorstel aan de raad
Gemeente Langedijk Raadsvergadering : 22 januari 2013 Agendanummer : 15 Portefeuillehouder Afdeling Opsteller : H.J.M. Schrijver : Beleid en Projecten : Schutten Voorstel aan de raad Onderwerp : Nota Langedijk
Nadere informatieForum Spoor & Infra; de tijdlijn. 14 februari 2014 Koene Talsma Wim Holleman
Forum Spoor & Infra Forum Spoor & Infra; de tijdlijn 14 februari 2014 Koene Talsma Wim Holleman De Tijdlijn Instelling Regieraad Bouw 2004 Innovatiebrief 2 e Kamer 2006 Tunnelproblematiek! 2009 Haardvuursessies
Nadere informatieAgenda. 12 juni 2014 Vlaamse Stichting Verkeerskunde. N329 Weg van de Toekomst Leo de Hoogt Carla Vosmaer. Aanleiding / Weg van de Toekomst
12 juni 2014 Vlaamse Stichting Verkeerskunde N329 Weg van de Toekomst Leo de Hoogt Carla Vosmaer Agenda Aanleiding / Weg van de Toekomst Samenwerkingen publieke partijen Aanpak project Bijzonderheden project
Nadere informatieROTTERDAMSEBAAN. Goed voorbeeld? 8 december 2016 Cynthia Sewbalak
ROTTERDAMSEBAAN Goed voorbeeld? 8 december 2016 Cynthia Sewbalak Rotterdamsebaan: de feiten nieuwe verbindingsweg tussen knooppunt Ypenburg (A4/A13) en de Centrumring van Den Haag. Boortunnel van ca 2
Nadere informatie30196 Duurzame ontwikkeling en beleid. Brief van de minister van Infrastructuur en Milieu. Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
30196 Duurzame ontwikkeling en beleid Nr. 459 Brief van de minister van Infrastructuur en Milieu Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 5 juni 2016 Met deze brief informeer
Nadere informatieB-85 Green Deal verduurzamen dierenbeschermingcentra
B-85 Green Deal verduurzamen dierenbeschermingcentra Partijen: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de heer drs. M.J.M. Verhagen en de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu,
Nadere informatieKETENINITIATIEVEN. Contactpersoon. Edith Sweep. RPS advies- en ingenieursbureau bv Referentienummer Auteur Datum Versie
KETENINITIATIEVEN Contactpersoon Edith Sweep RPS advies- en ingenieursbureau bv Referentienummer Auteur Datum Versie 1800161A00-R18-477 Heike Gaasbeek/Anouk Voorn 9 maart 2018 Definitief Pagina: 2 van
Nadere informatieGreen Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei
Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Burgers, bedrijven, milieu-organisaties en overheden hebben vandaag op initiatief van minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en
Nadere informatie03 november 2011. Bart Brink manager business development / corporate coördinator Cradle to Cradle
03 november 2011 Bart Brink manager business development / corporate coördinator Cradle to Cradle Voor meer informatie: b.brink@royalhaskoning.com of 06-55885393 Duurzaam ontwerpen Geïnspireerd door Cradle
Nadere informatieMeer grip op klimaatbeleid
Meer grip op klimaatbeleid Klimaatbeleid voeren is complex. Het is interdisciplinair en omgeven met onzekerheid. Hoe zorg je als overheid dat je klimaatbeleid aansluit bij je ambities? En waarmee moet
Nadere informatieBESLISBOOM TOEPASSING GELUIDSREDUCEREND ASFALT
BIJLAGE 3 BESLISBOOM TOEPASSING GELUIDSREDUCEREND ASFALT Beslisboom toepassing geluidsreducerend asfalt Bij de keuze om geluidsreducerend asfalt toe te passen, wordt gebruik gemaakt van de onderstaande
Nadere informatieBesluit college van Burgemeester en Wethouders
Registratienr: 2013/4543 Registratiedatum: Afdeling: Leefomgeving Agendapunt: 49-Va-09 Openbaar: Ja X Nee Reden niet openbaar: Onderwerp: Windpark gemeente Kranenburg (DE) Besluit: Kennis te nemen van
Nadere informatieBest practice duurzaam inkopen. Gemeente Schiedam
Best practice duurzaam inkopen Gemeente Schiedam 1 Pre-project fase 2 Business case 3 Adviseursselectie 4 Marktconsultatie 5 Ontwerpfase 6 Realisatie 7 Exploitatie 1 1 Pre-project fase Het begin, vanuit
Nadere informatieSector- en keteninitiatieven 2015-2016 CO 2 -prestatie
Sector- en keteninitiatieven 2015-2016 CO 2 -prestatie Mouwrik Waardenburg b.v. Steenweg 63 4181 AK WAARDENBURG tel. 0031 418 654 620 fax 0031 418 654 629 www.mouwrik.nl Opgesteld d.d.: Januari 2016 Revisie:
Nadere informatieGroeiplan voor warmte. een initiatief van provincies, gemeenten en sector
Groeiplan voor warmte een initiatief van provincies, gemeenten en sector 27 november 2015 De Provincies Gelderland, Zuid-Holland, Noord-Holland, en Limburg, Metropoolregio Rotterdam Den Haag, de Gemeenten
Nadere informatieADDENDUM KETENANALYSE AUTOWEGEN
ADDENDUM KETENANALYSE AUTOWEGEN ARCADIS NEDERLAND BV 29 juli 2013 077181177:A - Concept B02015.201304.0500 Inhoud 1 Inleiding... 3 2 Ketenanalyse Autowegen... 4 2.1 Kwantificering... 4 2.1.1 Uitgangspunten...
Nadere informatieRuimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen
Ruimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen Samenvatting De gemeente Heumen wil in 2050 energie- en klimaatneutraal zijn. Om dit doel te bereiken is het noodzakelijk dat de gemeente en haar inwoners ook
Nadere informatieInnovA58. LEF-sessie Innovatie Duurzame Leefomgeving. 11 april 2017
LEF-sessie Innovatie Duurzame Leefomgeving 11 april 2017 Programma 13.35-14.00 Algemene introductie (Wim Leendertse) en innovatieopgave/aanpak (Rob van Hout) 14.00-15.00 Resultaten NIBE studie (Mantijn
Nadere informatieDuurzaamheid in weg- en waterbeheer
Eventuele subtitel Duurzaamheid in weg- en waterbeheer Programma voor deze sessie Platform WOW Eric Diepstraten (Rijkswaterstaat) Lindy Molenkamp (provincie Overijssel) Wat betekent klimaatverandering
Nadere informatieSnelle transitie van de bestaande gebouwen
Urban Energy research agenda for TU Delft Snelle transitie van de bestaande gebouwen Inleider: Henk Visscher TUDelft Bouwkunde Referent: Ronald Franken Portaal 30 Mei, 2018 1 Het Doel Hoe kunnen we grootschalige
Nadere informatieBeleidsuitgangspunten. openbare verlichting. Midden-Drenthe
Beleidsuitgangspunten openbare verlichting Midden-Drenthe 26 maart 2013 INHOUD AANLEIDING Pagina 3 OPENBARE VERLICHTING (functies) Pagina 4 KADERS EN ONTWIKKELINGEN Pagina 5 BELEID Pagina 7 FINANCIËN EN
Nadere informatieAanpak Duurzaam GWW in de praktijk
Aanpak Duurzaam GWW in de praktijk Datum: 31 oktober 2016 Spreker: Meinke Schouten Inhoudsopgave Oorsprong Aanpak Duurzaam GWW Wat is de Aanpak Duurzaam GWW? Aanpak Duurzaam GWW in de praktijk Samenvatting
Nadere informatie? ? 1990 B Hergebruik C Recycling D Verbranden voor energie E Verbranden F Storten of lozen = 10% van het totaal verwerkte afval 2010 B Hergebruik C Recycling D Verbranden voor energie E Verbranden F Storten
Nadere informatieConcept Development Opdracht 1B Battle of Concepts Enexis. Niels Joormann - 0819811 - CMD2a
Concept Development Opdracht 1B Battle of Concepts Enexis Niels Joormann - 0819811 - CMD2a Inhoudsopgave Debriefing 03 Onderzoek 03 Omgevingsanalyse 04 Concept: Opgewekt! 05 Business Model Canvas 11 Pitch-presentatie
Nadere informatie1. Nota van antwoord. Eindstand 2055 reacties door 3036 personen/instanties.
1. Nota van antwoord Eindstand 2055 reacties door 3036 personen/instanties. Daarnaast zijn enkele petities/handtekeningenacties gevoerd: Petitie Voordorp 975 handtekeningen Petitie NMU meer dan 19.000
Nadere informatieInnovatie, Duurzame leefomgeving en Kennis
Innovatie, Duurzame leefomgeving en Kennis Innovatie Rijkswaterstaat innoveert niet voor niets. Innovatie moet bijdragen aan het in stand houden van de netwerken, zoals het hoofdwegennet, het hoofdvaarwegennet,
Nadere informatieParagraaf duurzaamheid
Paragraaf duurzaamheid Paragraaf duurzaamheid Wij hebben als gemeentelijke organisatie een voorbeeldfunctie en zorgen ervoor dat de gemeentelijke organisatie energieneutraal wordt voor 2030. Voor de gemeente
Nadere informatieBantopa Terreinverkenning
Bantopa Terreinverkenning Het verwerven en uitwerken van gezamenlijke inzichten Samenwerken als Kerncompetentie De complexiteit van producten, processen en services dwingen organisaties tot samenwerking
Nadere informatieSector- en keteninitiatieven 2014-2015 CO 2 -prestatie
Sector- en keteninitiatieven 2014-2015 CO 2 -prestatie Cable Partners B.V. Venneveld 34 4705 RR ROOSENDAAL tel. 0031 165 523 000 fax 0031 165 520 033 www.cablepartners.nl Opgesteld d.d.: Mei 2014 Revisie:
Nadere informatieInnovatie kabels & leidingen N213
Innovatie kabels & leidingen N213 Verslag van de workshop Den Haag, 31 maart 2015 Inhoud Korte introductie N213 & COB Deel I: belangen, uitdagingen en discussiepunten Deel II: innovatieve oplossingen Net
Nadere informatieMilieu vriendelijk Verkeer vriendelijk Practisch uitvoerbaar. Oplossing voor Knooppunt Hoevelaken. Stichting Hoevelaken Bereikbaar & Leefbaar
Milieu vriendelijk Verkeer vriendelijk Practisch uitvoerbaar Oplossing voor Knooppunt Hoevelaken Stichting Hoevelaken Bereikbaar & Leefbaar De e stichting vraagt College, de d Raad en RWS Aandacht en actie
Nadere informatieLijst Lammers. Papendrecht 21 januari 2013
Lijst Lammers Papendrecht 21 januari 2013 Aan de voorzitter van de gemeenteraad van de gemeente Papendrecht, de heer C.J.M. de Bruin Markt 22 3351 PB Papendrecht Betreft: gemeente Papendrecht aansluiten
Nadere informatieLijst Lammers. KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013. Persbericht. Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas?
Lijst Lammers KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013 Persbericht Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas? Fractie Lijst Lammers pleit voor de Zonatlas in Papendrecht en vraagt
Nadere informatieActieplan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Gemeente Zaanstad. Juli 2017
Actieplan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Gemeente Zaanstad Juli 2017 Aanleiding Zaanstad wil zo maatschappelijk verantwoord inkopen als mogelijk. De gemeente kijkt bij inkoop naar belangrijke maatschappelijke
Nadere informatieBeleidsnotitie. Kleine Windturbines in de Gemeente Oude IJsselstreek
Beleidsnotitie Kleine Windturbines in de Gemeente Oude IJsselstreek Aanleiding De afgelopen periode is de interesse voor kleine windturbines in Nederland toegenomen. Verwacht wordt dat de komende jaren
Nadere informatieDuurzame ontwikkeling:
Duurzaam Tynaarlo Duurzame ontwikkeling: Een ontwikkeling die kan voorzien in de behoeften van de huidige generaties zonder die van de toekomstige generaties in gevaar te brengen. (Our common future 1987)
Nadere informatieVan pilot naar grootschalige toepassing
Van pilot naar grootschalige toepassing de meerwaarde van een collectief wegingskader Infra Innovatie netwerk Kwartaalbijeenkomst 8 maart 2018 Van pilot naar grootschalige toepassing de meerwaarde van
Nadere informatieMilieucriteria voor het maatschappelijk verantwoord inkopen van. Elektriciteit. Versie maart 2017
Milieucriteria voor het maatschappelijk verantwoord inkopen van Elektriciteit 1. Scope/afbakening De productgroep Elektriciteit omvat alle elektriciteit die van het openbare net betrokken wordt door een
Nadere informatieDuurzaam Inkopen van EPS in de GWW Proces en Stand van Zaken
1 Duurzaam Inkopen van EPS in de GWW Proces en Stand van Zaken 1) Wie is GEOBLOCK 2) Marktsegmenten 3) Proces van duurzaamheid 4) Onze aanpak 5) Waar lopen wij tegen aan 6) Stand van zaken John Giltjes
Nadere informatieZaaien om te oogsten Inspiratiebijeenkomst duurzaamheid. Innorail, 8 maart 2018
Zaaien om te oogsten Inspiratiebijeenkomst duurzaamheid Innorail, 8 maart 2018 Ontwikkeling InnoRail Het netwerk voor spoor assetmanagement innovatie. Doel van InnoRail (why) Het voortdurend verbeteren
Nadere informatieFiguur 1: impressie Rabobank Dommelstreek te Geldrop. Figuur 2: uitleg ontwerpconcept oorwarmers
Omschrijving van het project Rabobank Dommelstreek heeft in Geldrop het bestaand kantoor herontwikkeld. Er is een kantoor ontstaan met alle faciliteiten onder één dak. Een vernieuwde omgeving die beter
Nadere informatieDuurzame gebiedsontwikkeling Driehoek Het Zand Gemeente Ridderkerk
Duurzame gebiedsontwikkeling Driehoek Het Zand Gemeente Ridderkerk M. Koorn 7-12-2017 INHOUD 1 Inleiding... 3 1.1 Duurzame gebiedsontwikkeling... 3 1.2 Ambitie Ridderkerk... 3 2 DRIEHOEK HET ZAND... 5
Nadere informatieCO2 Prestatieladder Voortgangsrapportage 2018
CO2 Prestatieladder Voortgangsrapportage 2018 Naam opdrachtgever: Raedthuys Holding B.V. Adres: Hengelosestraat 585 Plaats: Enschede Uitgevoerd door: Adres: Plaats Telefoon: e-mail: Jan Manenschijn Datum
Nadere informatiePrecompetitieve. ITS domein. Monitoring en. Smart Mobility. Krachten bundelen voor de mobiliteit van de toekomst
Precompetitieve Monitoring en samenwerking evaluatie van in het ITS domein Smart Mobility Leren van elkaar, voortbouwen op eerdere resultaten Krachten bundelen voor de mobiliteit van de toekomst Raamwerk
Nadere informatie