Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten

Transcriptie

1 DIRECTORAAT-GENERAAL INTERN BELEID VAN DE UNIE BELEIDSONDERSTEUNENDE AFDELING B: STRUCTUURBELEID EN COHESIE CULTUUR EN ONDERWIJS Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten STUDIE Korte samenvatting Het beleid van de EU beweegt zich in de richting van een veelomvattend begrip van cultuur als een instrument dat bijdraagt aan stadsvernieuwing, aantrekkelijkheid, ondernemerschap, innovatie, banen en duurzaamheid. Steden en regio's bewandelen dezelfde weg. Helaas wordt in het nieuwe voorstel voor het cohesiebeleid voor de periode de alomvattendheid van culturele investeringen slechts ten dele vastgelegd. In dit verslag wordt het gebruik van structuurfondsen in de periode geanalyseerd en wordt advies gegeven om de structuurfondsen beter toegankelijk te maken voor cultuur in het kader van het nieuwe beleid. IP/B/CULT/FWC/ /Lot4/C2/SC1 Juli 2012 PE NL

2 Dit document is aangevraagd door de Commissie cultuur en onderwijs van het Europees Parlement. AUTEURS KEA European Affairs: Marìa Iglesias, Philippe Kern, Valentina Montalto. AMMINISTRATURRESPONSABBLI Ana Maria Nogueira Europees Parlement Beleidsondersteunende Afdeling B: Structuur- en Cohesiebeleid B-1047 Brussel REDACTIONELE ONDERSTEUNING Lyna Pärt TAALVERSIES Origineel: EN Vertalingen: DE, FR OVER DE UITGEVER Om contact op te nemen met de beleidsondersteunende afdeling B of om u aan te melden voor de maandelijkse nieuwsbrief gelieve te schrijven naar: poldep-cohesion@europarl.europa.eu Manuscript voltooid in juli 2012 Brussel, Europese Unie, Dit document is op internet beschikbaar op: BEPERKTE AANSPRAKELIJKHEID De meningen die in dit document worden geuit, vallen uitsluitend onder de verantwoordelijkheid van de auteur en geven niet noodzakelijkerwijs het officiële standpunt van het Europees Parlement weer. Nadruk en vertaling met bronvermelding voor niet-commerciële doeleinden toegestaan, mits de uitgever daarvan vooraf op de hoogte wordt gesteld en een exemplaar krijgt toegestuurd.

3 Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten LIJST VAN AFKORTINGEN CCS De culturele en creatieve sector(-en) EFRO Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling ELFPO Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling ESF Europees Sociaal Fonds EU Europese Unie GSK Gemeenschappelijk strategisch kader ICT Informatie- en communicatietechnologie RIS3 Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (onderzoeks- en innovatiestrategieën voor slimme specialisatie) SF Structuurfonds(en) 3

4 Beleidsondersteunende afdeling B : structuur- en cohesiebeleid 4

5 Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten SAMENVATTING Cultuur speelt een bepalende rol binnen de economische en politieke sferen van het Europese project. Het schept welvaart in alle economische sectoren, maar daar komt nog bij dat het een bijdrage levert aan creativiteit, sociale inclusie en beter onderwijs. Cultuur is ook een krachtig instrument voor de communicatie van waarden en de bevordering van maatschappelijk belangrijke doeleinden die verder gaan dan het scheppen van welvaart. De economische crisis stelt de Europese solidariteit en, als gevolg daarvan, de essentie van het Europese project tot het uiterste op de proef. Europa moet zijn economie nieuw leven inblazen. Economische convergentie kan echter niet gerealiseerd worden zonder sociale cohesie. Europa moet zorgen dat zijn burgers het gevoel hebben dat ze deel hebben aan een "gemeenschappelijke" cultuur en geschiedenis. De herziening van de EU-programma's en -begroting biedt een kans om de lidstaten op te roepen toe te werken naar Europese eenheid en na te denken over de rol van cultuur bij het in stand houden van het Europese ideaal. Cultuur is echter een moeilijk te definiëren concept. Hoewel cultuur beschreven kan worden als een optelsom van houdingen, overtuigingen, gewoontes, waarden en gebruiken, heeft cultuur ook de karakteristieken van een bedrijfstak. De culturele sector of, zoals het wel aangeduid wordt, de culturele en creatieve sector omvat de traditionele kunsten, de culturele industrie (de uitgeverijen, de muziek- en filmindustrie en de producenten van audiovisuele middelen en videogames) en de creatieve sector (design, reclame en architectuur) (KEA 2006). Het beleid van de EU is de laatste tijd opgeschoven in de richting van een veelomvattend begrip van cultuur. Het meest recente beleid van Europa op het gebied van cultuur, innovatie en cohesie onderkent deze bijdrage en laat een verschuiving van het paradigma zien, waarbij de onderlinge verwevenheid van de verschillende cultuurdimensies en hun bijdrage aan de verschillende aspecten van het economische en sociale leven allengs meer onderkend worden: Cultuur wordt beschouwd als een instrument om de interculturele dialoog, de creativiteit en de internationale betrekkingen te cultiveren (Europese agenda voor cultuur 2007); Er worden voorstellen gedaan voor een bredere aanpak van innovatie, met inbegrip van investeringen in design en de creatieve sector (Innovatie-Unie 2010); Cultuur wordt aangemerkt als een factor die de aantrekkelijkheid van steden en regio's bepaalt en de creatieve sector wordt beschouwd als de sector bij uitstek om een verbinding te leggen tussen creativiteit en innovatie (Bijdrage van het regionaal beleid aan de slimme groei (2010)). Regio's en steden, die belast zijn met belangrijke bevoegdheden op het gebied van cultuur, hebben deze "verschuiving in de denkwijze" over het beleid volledig geïntegreerd (als ze deze zelfs al niet geïnspireerd hebben). Deze verschuiving is echter niet compleet, met name daar waar het de begrotingstoewijzingen voor cultuurgerelateerde investeringen aangaat. Terwijl het Europese cultuurbeleid steunt op een begroting van ongeveer 1,18 miljard EUR (programma's cultuur en MEDIA), kan het innovatie- en cohesiebeleid rekenen op ruimere middelen (respectievelijk ongeveer 84 en 347 miljard EUR). Het cultuurbeleid dient aangevuld te worden met investeringen door andere aanvullende programma's en fondsen, gezien de bijdrage die cultuurbeleid kan leveren aan de ontwikkeling van Europa. 5

6 Beleidsondersteunende afdeling B : structuur- en cohesiebeleid Gedurende de periode zal 347 miljard EUR verdeeld worden onder de lidstaten en de regio's van de EU om doelen van het cohesiebeleid te verwezenlijken, waarvan 6 miljard EUR ten goede zal komen aan cultuur 1. Het gaat hierbij echter om een inschatting die beslist te laag is, omdat er culturele interventies gefinancierd zijn onder andere posten dan cultuur, zoals onder innovatie of ondersteuning voor ondernemerschap. Cultuur is niet (eenvoudigweg) een sector, maar een hulpbron zoals het milieu. Als zodanig kan cultuur op gepaste wijze "geëxploiteerd" worden om verscheidene beleidsdoelstellingen te bereiken: de verbetering van de sociale cohesie; de vergroting van kennis; de bescherming en promotie van erfgoed; de ontwikkeling van de lokale economie. In deze studie wordt aangetoond dat cultuur een kernfunctie vervult bij lokaal, regionaal en nationaal beleid. Met deze studie wordt aan de hand van onderbouwde casestudy's toegelicht hoe alomvattend culturele investeringen zijn, wat de bijdrage is die daarvan uitgaat op de aantrekkelijkheid van gebieden, en in hoeverre cultuur tot leidraad is gemaakt binnen het overheidsbeleid dat gericht is op: het ontwikkelen van creatief ondernemerschap en talent (Tartu Centre for Creative Industries, het Abertay University s Prototype Fund voor videogames in Dundee, VC Fonds Technologie Berlin, de scene van de podiumkunsten in Nantes); het voortbrengen van innovatie en nieuwe bedrijfsmodellen (het ontwikkelingsprogramma van de creatieve sector in Finland); het aanmoedigen van spill-overeffecten tussen op cultuur gebaseerde creativiteit en andere sectoren (ICT, nijverheid, toerisme, enz.) (het op artistieke interventies gerichte project Kunstgreb Denemarken, het project BUDA Fabric in Kortrijk); het doen opleven van stadswijken en het versterken van stedelijke imago's (Quartier de la Création-project in Nantes, het project "Klarendal Onze Wijk" in Arnhem, het Temple Barproject in Dublin). Artistieke en creatieve interventies spelen een cruciale rol bij het vermogen van cultuur om van invloed te zijn op nieuwe ideeën. Kunstenaars en creatieve professionals beschikken over het intrinsieke vermogen om de werkelijkheid op verschillende manieren te benaderen en te begrijpen, waarmee verandering, nieuwe invalshoeken en, als gevolg daarvan, innovatie op gang gebracht kunnen worden. Artistieke acties hebben ook een aanzienlijke invloed op beleidsvisies, zoals aangetoond is door de innovatieve benadering van kunst en cultuur door politieke leiders in Nantes of Kortrijk. Europese structuurfondsen hebben aangetoond dat ze van wezenlijk belang zijn bij het opstarten van creativiteitsbeleid en -projecten. Zonder regionale financiering door de EU zou er geen sprake geweest zijn van het creatieve beleidsprogramma van Tartu in Estland, een opgeleefde Temple Bar-wijk in Dublin of van een fonds voor prototypes van videogames in Dundee. Nantes Métropole heeft 18% van zijn EFRO-budget (ongeveer 54 miljoen EUR) gespendeerd aan projecten om de stad te vernieuwen en aantrekkelijker te maken, met inbegrip van het scheppen van culturele voorzieningen. Zelfs Berlijn heeft een bedrag van 50 miljoen EUR gewijd aan de culturele en creatieve sector. Het gaat hierbij om wezenlijke bedragen, vooral in vergelijking met de totale begroting van het Europese 1 Infoview - DG REGIO databank. 6

7 Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten cultuurprogramma die 400 miljoen EUR bedraagt. Bovendien is het te danken aan programma's zoals URBACT en INTERREG, waarvan al de in de studie geanalyseerde steden begunstigden waren, dat de uitwisseling van ervaringen en kennis mogelijk werd gemaakt. Steden en regio's uit heel Europa hebben een grote rol gespeeld bij de vormgeving van de culturele aanpak van het cohesiebeleid. Binnen het regelgevend kader van het cohesiebeleid voor de periode wordt vooral (maar niet uitsluitend) verband gelegd tussen enerzijds cultuur en anderzijds toerisme, het vernieuwen/opbouwen van culturele infrastructuren, het aanbod van culturele dienstverlening en het behoud en de ontwikkeling van cultureel kapitaal/erfgoed. Er wordt niet verwezen naar de mogelijkheden van cultuur als bron van niet-technologische of sociale innovatie op basis van inherente vermogens, of naar de bijdrage van cultuur aan stadsvernieuwing of naar de krachtige stimulans die uitgaat van de culturele en creatieve sectoren op de "groene" economie. Het gebrek aan verwijzingen naar cultuur binnen het kader van het cohesiebeleid van de EU of in de operationele programma's die daarop gebaseerd zijn, is een belangrijke belemmering voor het bevorderen van culturele investeringen. Bovendien worden ook andere factoren, zoals vereisten voor medefinanciering, administratieve procedures, bepalingen voor vooruitbetalingen of een gebrek aan doorzichtigheid beschouwd als belemmeringen voor de toegankelijkheid van structuurfondsen voor aan cultuur gerelateerde projecten. Tot op heden worden in de voorstellen voor het cohesiebeleid voor de periode de uitgebreide mogelijkheden van cultuur en de rol daarvan in de ondersteuning van economische ontwikkeling en sociale inclusie onvoldoende onderkend. De benadering die naar voren komt in de ontwerpverordeningen van de Europese Commissie biedt een unieke verwijzing naar het behoud, de promotie en de ontwikkeling van cultureel erfgoed onder de zesde thematische doelstelling "bescherming van het milieu en bevordering van efficiënt gebruik van hulpbronnen" (EFRO-verordening). In het begeleidende document, "Bouwstenen voor een gemeenschappelijk strategisch kader ", wordt er echter een belangrijke poging ondernomen om een verband te leggen tussen cultuur enerzijds en innovatie, concurrentievermogen, duurzaamheid en onderwijs anderzijds. Instellingen van de EU zouden dit verband, wat zowel in het gemeenschappelijk strategisch kader en met name in juridisch bindende regelingen naar voren dient te komen, niet moeten ondermijnen. De beleidsverandering die de afgelopen paar jaar heeft plaatsgevonden op het gebied van cultuur-, innovatie- en cohesiebeleid, en waarbij een begin gemaakt is met een bredere benadering van cultuur die gericht is op een betere verbinding tussen culturele investeringen en economische, sociale en innovatiedoelen, komt maar voor een deel tot uiting in de komende beleidsvisie op cultuur. Europa staat voor grote uitdagingen en moet nieuwe manieren ontwikkelen om de concurrentie voor te blijven en zodoende te kunnen profiteren van de overgang naar een kenniseconomie en om in staat te zijn het op te nemen tegen nieuwe concurrenten binnen het geglobaliseerde strijdperk. Europa moet zijn concurrentievermogen ontwikkelen, waarbij de belofte van een samenhangend Europa - met waarden van gelijkheid en sociale integratie die gedeeld en uitgedragen worden - hooggehouden dient te worden. Europa beschikt over een immens vermogen aan cultuur en creativiteit: een sterk onderwijsstelsel, creatieve ondernemingen, een dynamische en cultureel rijke samenleving, een hoog niveau van nieuwe, digitale, geletterdheid, sterke openbare instellingen en democratische regeringsvormen, ideeënrijkdom, kunstenaars en creatieve talenten. Europese merken behoren tot de beste ter wereld op het gebied van technologie, mode, toerisme, mediapublishing, televisie, muziek, design en architectuur. De kern van deze op cultuur gebaseerde creativiteit is het vermogen van kunstenaars en creatieve professionals om grenzen te overschrijden, in dwarsverbanden te denken, risico's te nemen en gebruik te 7

8 Beleidsondersteunende afdeling B : structuur- en cohesiebeleid maken van hun ondernemende geest. Of Europa deze vermogenstegoeden weet te verzilveren, blijft een open uitdaging. Het cohesiebeleid moet lokale besluitvormers ondersteunen, die de afgelopen tien jaar de manier aangegeven hebben waarop de doelstellingen van de EU 2020-strategie door cultuur verwezenlijkt worden. Cultuur heeft bijgedragen aan innovatieve banen, producten, diensten en processen (slimme groei). Cultuur heeft dienst gedaan als een bron van creatieve ideeën die de nieuwe economie verder ontwikkeld heeft met weinig nadelige effecten voor het milieu ( duurzame groei). Kunst en cultuur hebben de omstandigheden gecreëerd waarbij mensen bijeen kunnen komen om gevoelens te delen en ideeën uit te wisselen (inclusieve groei). Aan de EU en aan de Europese lidstaten, regio's en steden worden de volgende aanbevelingen - die in de originele tekst van de studie tot in detail zijn uitgewerkt - gedaan om cultuur een succesvolle rol te geven bij regionale en lokale ontwikkeling. Tabel 1: Algemene aanbevelingen Aanbevelingen In de praktijk Het onderkennen van het belang van cultuur als een bron voor Voortbouwen op duurzame ontwikkeling en de bijdrage daarvan aan de prioriteiten een brede van de EU 2020-strategie, in zowel nationale en regionale benadering van ontwikkelingsstrategieën/-programma's, als in een overweging cultuur van de Verordening houdende gemeenschappelijke bepalingen en van de EFRO- en ESF-verordeningen. In het GSK dient ook een verwijzing opgenomen te worden om basisprincipes vast te stellen en kernacties op het gebied van cultuur te onderbouwen. De definitie van innovatie verruimen Een expliciete verwijzing opnemen naar niet-technologische innovatie in zowel nationale en regionale ontwikkelingsstrategieën, als in een overweging van de Verordening houdende gemeenschappelijke bepalingen, van de EFRO- en van de ESF-verordening. In het GSK dient ook een verwijzing opgenomen te worden om basisprincipes vast te stellen en kernacties op het gebied van niet-technologische innovatie onder de prioriteiten 1 (onderzoek en innovatie), 8 (banen), 9 (sociale inclusie) en 10 (onderwijs) te onderbouwen. Tabel 2: Aanbevelingen voor Europees niveau Aanbevelingen In de praktijk Cultuur in stand houden en promoten als een nieuwe thematische prioriteit In de Verordening houdende gemeenschappelijke bepalingen, in de SF- en ELFPO-verordeningen, alsmede in het GSK, een nieuwe thematische prioriteit opnemen inzake de instandhouding en promotie van culturele hulpbronnen, met inbegrip van erfgoed, kunst en cultuur en de creatieve sector/professionals voor een duurzame economie, en de overeenkomstige investeringsprioriteiten (ondersteuning voor: culturele vaardigheden, opleidingen en vakmanschap; voor cultureel erfgoed en een culturele infrastructuur; stadsvernieuwing en sociale cohesie d.m.v. cultuur; artistieke projecten en activiteiten; cultureel ondernemerschap; op cultuur gebaseerde innovatie). 8

9 Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten De ontwikkeling, het gebruik en de toegang tot creatieve inhoud ondersteunen (thematische doelstelling 2) De rol van cultuur in milieuvriendelijke samenlevingen mainstreamen (thematische doelstelling 6) De ondersteuning voor culturele infrastructuur verruimen (thematische doelstelling 6) Het onderkennen van de rol van cultuur in werkgelegenheid, sociale innovatie en inclusieve groei en voor adequate ondersteuning zorgen (thematische doelstellingen 8,9 en10) Een expliciete verwijzing opnemen naar de ondersteuning van de ontwikkeling, het gebruik en de toegang tot inhoud als een investeringsprioriteit onder de thematische doelstelling 2, zowel in de Verordening houdende gemeenschappelijke bepalingen, als in de EFRO-verordening en in het GSK. Ondersteuning voor op cultuur gebaseerde artistieke projecten en initiatieven die een bijdrage leveren aan een groenere samenleving moeten opgenomen worden bij de kernacties van thematische doelstelling 6 in het GSK. Ondersteuning voor de ontwikkeling, vernieuwing en promotie van culturele infrastructuren opnemen als een belangrijke investeringsprioriteit in het kader van de thematische doelstelling 6 (milieu) in de EFRO-verordening en in het GSK. De ondersteuning voor artistieke acties opnemen bij de belangrijkste investeringsprioriteiten van thematische doelstelling 8 (banen) in het kader van de ESF-verordening en in het GSK. Kernacties binnen het GSK moeten ondersteuning omvatten voor werkgelegenheid in de culturele, artistieke en creatieve sectoren en voor het gebruik van culturele en creatieve vaardigheden in de niet-creatieve sectoren om de aanpassing van werknemers en ondernemingen aan verandering te faciliteren. Steun voor sociale inclusie d.m.v. op cultuur gebaseerde initiatieven integreren in de investeringsprioriteiten van thematische doelstelling 9 (sociale inclusie) in zowel de ESFverordening als in het GSK. Kernacties binnen het GSK moeten steun voor culturele en artistieke projecten omvatten die cultuur, de interculturele dialoog en sociale integratie toegankelijker maken. Ondersteuning voor culturele bekwaamheden en vaardigheden die een bijdrage leveren aan niet-technologische en sociale innovatie opnemen bij de investeringsacties in het kader van thematische doelstelling 10 (onderwijs) van het GSK. De institutionele capaciteit versterken van publieke belanghebbenden op het gebied van cultuur (thematische doelstelling 11) Een verwijzing toevoegen naar culturele belanghebbenden als het gaat om belanghebbenden van wie de capaciteit vergroot moet worden (capaciteitsopbouw). Zo'n verwijzing moet bij de kernacties voor de thematische doelstelling 11 in het GSK komen. 9

10 Beleidsondersteunende afdeling B : structuur- en cohesiebeleid De rol van cultuur ondersteunen bij de modernisering van openbare diensten (thematische doelstelling 11) Een percentage van de 5% van het EFRO die toegewezen is voor stedelijke ontwikkeling reserveren voor cultuur De culturele belanghebbenden op alle niveaus laten participeren Waarborgen dat er rekening gehouden wordt met kwalitatieve effecten Bekendheid geven aan het potentieel dat in culturele investeringen schuilt om zoveel mogelijk voordeel te halen uit Structuurfondsen Bij de kernacties van thematische doelstelling 11 (openbaar bestuur) in het GSK, ook ondersteuning opnemen voor de modernisering van openbare diensten d.m.v. cultuur en creativiteit op alle beleidsterreinen. In de EFRO-verordening een vereiste opnemen voor de lidstaten om van de 5% van het EFRO die bedoeld is voor stedelijke ontwikkeling een percentage te reserveren voor cultuurgerelateerde interventies. In de Europese gedragscode voor partnerschappen een expliciete verwijzing opnemen naar culturele belanghebbenden (met inbegrip van culturele belanghebbenden op regionaal en lokaal niveau) als het gaat om partijen die betrokken moeten worden bij de onderhandeling over en de uitvoering van Structuurfondsen en operationele programma's. De Verordening houdende gemeenschappelijke bepalingen, het gemeenschappelijke strategisch kader en de SF-verordening moeten verwijzen naar het belang van kwalitatieve effecten en indicatoren of andere instrumenten ontwikkelen om zulke effecten te meten. Om te waarborgen dat binnen EU-instellingen, lidstaten en regio's begrepen wordt dat cultuur van belang is voor lokale ontwikkeling en dat cultuur genoemd wordt in de documenten voor het cohesiebeleid, moeten er op EU-niveau concrete initiatieven genomen te worden, zoals het ontwikkelen van platforms over Structuurfondsen en cultuur, in samenwerking met Europese netwerken zoals de Europese Alliantie voor creatieve industrieën, de "Eurocities"-groep, of Culture Action Europe en het Comité van de Regio's; het benoemen van een ambassadeur, in elk Europees land, die belast is met de promotie van activiteiten in het kader van structuurfondsen en cultuur; het ontplooien van een tussentijds Europees initiatief speciaal voor dit doel (zoals een voorlichtingscampagne of een evenement), waarbij lokale en regionale politieke leiders bijeenkomen die hun steun betuigen voor culturele investeringen; doelgerichte evenementen op de Open Days 2 om voorlichting te geven over het belang van Structuurfondsen voor cultuur. 2 European Week of Cities and Regions

11 Het gebruik van structuurfondsen voor culturele projecten Tabel 3: Aanbevelingen voor het niveau van lidstaten/regio's en voor lokaal niveau Aanbeveling In de praktijk Het partnerschapsbegi nsel en de betrokkenheid van culturele operatoren versterken Gedetailleerde bepalingen opnemen in een territoriaal pact die ervoor moeten zorgen dat culturele belanghebbenden participeren in de voorbereiding, uitvoering, controle en evaluatie van de operationele programma's. Binnen operationele programma's op nationaal en regionaal niveau middelen reserveren voor cultuur Middelen reserveren voor de CCS in slimme specialisatiestrate gieën Innovatieve financiële instrumenten creëren voor de culturele en creatieve sectoren Een percentage van de begroting voor Structuurfondsen toewijzen aan acties voor capaciteitsopbouw Opleiding voor controle, evaluatie en indicatoren opnemen in de acties voor capaciteitsopbouw In nationale en regionale operationele programma's een prioritaire as of een kernactie voor investering opnemen op het gebied van cultuur. Lidstaten en regio's moeten de CCS opnemen in RIS3, waarbij rekening dient te worden gehouden met de "Guide on Strategies for Smart Specialisation (2012)" en, zoals ook in deze handleiding voor onderzoeks- en innovatiestrategieën voor slimme specialisatie voorgesteld wordt, het regionaal vermogen van de CCS inventariseren, alle culturele, bestuurs- en politieke operatoren bij het besluitvormingsproces betrekken en een strategische en inclusieve aanpak van investering en het gebruik van financiële middelen voor deze sector toepassen. Bij de acties van de operationele programma eveneens acties opnemen die de ontwikkeling van innovatieve financiële instrumenten voor de CCS bevorderen. Een gedeelte van de begroting voor partnerschapscontracten en operationele programma's toewijzen om opleidings- en ondersteuningsacties te ontwikkelen voor de culturele sector teneinde de structuurfondsen toegankelijker te maken. Ook moeten er in elke regio acties voor capaciteitsopbouw georganiseerd worden voor beleidsambtenaren voor cultuur en voor beheersautoriteiten. Een budget reserveren voor speciale trainingssessies die gericht zijn op controle- en evaluatiekwesties op cultureel gebied (bijv. erfgoed, kunst en cultuur en de creatieve sector/professionals). 11