management booming Nigeria, in Afrika special in samenwerking met Shell

Transcriptie

1 management Nigeria, booming in Afrika special in samenwerking met Shell september 2012

2 Inhoud colofon september 2012 Duurzame economische groei met behulp van kleine en opstartende bedrijven Al 10 jaar past de Shell Foundation bedrijfsmatig denken en handelen toe in haar aanpak van armoede- en milieuproblematiek. We hebben, met behulp van zorgvuldig gekozen pioniers, duurzame oplossingen gecreëerd met een potentiële impact op miljoenen mensen en hun levensomstandigheden. Ons nieuwe rapport Enterprise Solutions to Scale gaat in op onze belangrijkste ervaringen van een decennium werken aan de ontwikkelingsproblematiek door middel van een bedrijfsmatige aanpak. Download een exemplaar op: Onze partner GroFin ondersteunt Afrikaanse ondernemers zoals Charles Githuka Ngugi met financiering en begeleiding bij het opbouwen van zijn onderneming. Hij is de eigenaar van een diervoeder bedrijf in Kenia, en hij heeft behoefte aan die ondersteuning om zijn bedrijf te laten groeien. Het Midden- en Kleinbedrijf in ontwikkelde landen draagt substantieel meer bij aan het BNP dan in Afrika. Marco Bakker aad goudappel Kelechi Amadi-Obi Marco Bakker IUCN voorwoord de groei van Nigeria is spectaculair, maar niet vrij van problemen. 6 feiten & cijfers de niet-olie economie groeit met negen procent. Zie voor de handelsstromen ook pagina peter berdowski Nigeria is voor Boskalis een belangrijke, maar gecompliceerde markt. 14 geschiedenis Wie actief wil zijn in West-Afrika, moet zich erin verdiepen. 18 yann arthus-bertrand lagos vanuit de hemel. Zie ook pagina 30 en rondetafeldiscussie Ngo s Cordaid en SDN zoeken naar een dialoog met Shell. 27 nga in nld hoe vergaat het hoogopgeleide Nigerianen in Nederland? Zie ook pagina 35, 41 en banken en duurzaamheid de bancaire sector van Afrika neemt het voortouw. 32 een regio in opkomst Nollywood soaps zijn wereldwijd een hit. 36 cees t hart FrieslandCampina houdt zich bewust buiten de politieke strijd. MANAGEMENT SCOPE A meeting of minds, is een uitgave van Scope Business Media, Amstelzijde 85a, 1184 TZ Amstelveen. DIRECTEUR/UITGEVER Walter Vesters HOOFDREDACTIE Quinty Danko EINDREDACTIE Nicole Gommers REDACTIECOÖRDINATIE Chantal Doezie VORMGEVING Thielenpeters BEELD COVER Aad Goudappel MEDEWERKERS Marco Bakker, Ewald Breunesse (Shell), Aad Goudappel, Paul Groothengel, Irene Schoemakers, Shootmedia, Kick Smeets, Hans Pieter van Stein Callenfels, Léon Tops (Shell), Marike van Zanten ADMINISTRATIE EN REDACTIE Postbus 23, 1190 AA Ouderkerk aan de Amstel, T Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Shell Foundation is een onafhankelijke stichting in de UK: No julia marton-lefèvre Een onafhankelijk panel moet de milieuproblemen in de Nigerdelta onderzoeken.

3 voor woord FUELLING ECONOMIES, EMPOWERING LIVES In 2011, FMO participated in a record number of energy deals in Africa not only a milestone for us, but also a clear signal that African energy transactions are gaining momentum. FMO invests in (renewable) energy projects that stimulate economies, clear the way for low-carbon systems and safeguard energy supplies. By accepting a relatively high share of the risk involved, we give other financiers the space and confidence to invest. In this way we mobilize resources that wouldn t otherwise be available. Nigeria, booming in Afrika De Nigeriaanse bevolking groeit jaarlijks met zo n twee procent en de economie met zeven procent. Exclusief olie was de stijging zelfs nog twee procent hoger. De groei van Nigeria is spectaculair te noemen, maar niet vrij van problemen. Deze special laat zien dat Nigeria booming is, en ook een aantal supporters heeft die geloven in Afrika. De problemen blijven zeker niet onbesproken, immers iedereen die in Nigeria werkt herkent en erkent het bestaan ervan. Wij hebben gestreefd naar informatie die vooral vanuit Nigeria komt, van de Nigerianen zelf en van Nederlanders die in Nigeria werken of er anderszins nauw mee verbonden zijn. Interviews met Nigerianen die in Nederland werken geven eveneens inzicht in de opvattingen van hoogopgeleiden over hun land van oorsprong. Wij laten mensen aan het woord met vele opvattingen over de verschillende facetten van de Nigeriaanse samenleving en haar toekomst. Vertegenwoordigers van ondernemingen, wetenschap en niet-gouvernementele organisaties geven openhartig hun meningen. Naast opinie zijn ook de feiten opgenomen: geografische, demografische en economische. Management Scope en Shell stapten samen in het avontuur om deze special te maken. Hoe kun je het zo objectief mogelijk houden en hoe check je de feiten? Dat waren belangrijke vragen voor de redactie en de uitgever. Voor Shell was het van belang duidelijk te maken waarom het in Nigeria werkt en dat wil blijven doen. Mutiu Sunmonu, landendirecteur Shell Nigeria, verwoordt dat heel mooi verderop in deze special: Wij hebben een sociale verantwoordelijkheid. Niet alleen ten opzichte van de lokale bevolking, ook ten opzichte van onze zesduizend medewerkers van wie er ongeveer Nigeriaan zijn. Nigeria, er wordt veel over gesproken en geschreven. Het land kent een roerige geschiedenis, onder meer als Britse kolonie waar Nigeria zijn naam aan overhield: Niger Area, van de rivier de Niger. De problemen van Nigeria worden in de westerse landen breed uitgemeten: corruptie, schending van mensenrechten, milieuverontreinigingen en interne strijd van groeperingen inderdaad, het is er allemaal. Maar er is ook een andere zijde, die van de vooruitgang. Snelle groei gaat meestal gepaard met veel turbulentie, een delicate balans tussen kansen en risico s. Dit rechtvaardigt dan ook het optimisme over Nigeria dat door de geїnterviewden, en niet in de laatste plaats de Nigerianen zelf, wordt uitgesproken. Wilt u reageren op artikelen uit deze special ga dan naar Quinty Danko is hoofdredacteur Management Scope. Dick Benschop is president-directeur Shell Nederland. september

4 Nigeria: feiten & cijfers Tekst Paul Groothengel Infographics Shootmedia Nigeria is zeer afhankelijk van de olie-export Diversificatie in de export van producten leidt tot een betere risicospreiding. Het World Economic Forum heeft hiervoor een maatstaf, de Concentration Index. Deze geeft aan hoe groot het percentage is van de drie grootste productgroepen die een land exporteert. Deze Index laat duidelijk zien hoezeer Nigeria in zijn export afhankelijk is van olie, al wordt het langzaam minder (tussen 2003 en 2009 groeide de niet-olie economie met gemiddeld negen procent per jaar). De Concentration Index Top-5 van Afrikaanse landen: 1. Nigeria 2. Botswana 3. Zambia 90% 64% + 49,3% BNP, van 268 miljard dollar in 2011 naar 400 miljard dollar in 2016 Meest problematische factoren om zaken te doen in Nigeria (wereldwijd onderzoek onder CEO s en topmanagers, in percentages respondenten dat ja zegt) + 6,7% BBP + 9% niet-olie economie 18% Goede cijfers De Nigeriaanse economie laat al jaren mooie groeicijfers zien. De gemiddelde groei van het Bruto Binnenlands Product over de afgelopen vijf jaar was 6,7 procent. De export van olie is het fundament onder deze groei, maar de niet-olie economie groeit zelfs iets harder: met negen procent per jaar, tussen 2003 en Volgens het IMF groeit het Nigeriaanse BNP van 268 miljard dollar in 2011 naar 400 miljard dollar in 2016, een plus van bijna vijftig procent. Nigeria exporteert bijna twee keer zoveel als het importeert, wat zorgt voor een groot handelsoverschot. Toegang tot financiering Gemengde bevolking Religie speelt een cruciale rol in (de geschiedenis van) dit land. De ene helft bestaat uit moslims, die met name in het noorden wonen, de andere helft bestaat voornamelijk uit christenen, die in het zuiden wonen. In het centrale deel van Nigeria is de bevolking, in religieus opzicht, gemengd. Protestants Andere christelijke religies 14,7% 15,2% 19,5% 19,6% 14,3% Katholiek 13,1% Andere religies 1,3% 1,4% 12 noordelijke staten waar de sharia van kracht is 50,7% 50,2% Vrouw Man Moslim Snelle bevolkingsaanwas De bevolking van Nigeria groeit razendsnel. Telde het land in ,1 miljoen inwoners, tien jaar later staat de teller op 152,2 miljoen. Een stad als Lagos staat met bijna negen miljoen inwoners op plaats dertien in de mondiale top van grote steden, een ranglijst die wordt aangevoerd door Shanghai, Bombay en Buenos Aires. Nigeria ,2 miljoen Nigeria ,1 miljoen Lagos 9 miljoen Rijk aan grondstoffen Nigeria staat bekend als olieland. Maar naast olie beschikt het land over een grote hoeveelheid andere natuurlijke bronnen, zoals steenkool, bauxiet, aardgas, goud, tin, ijzer, leisteen, niobum, lood en zink. De mijnbouw van deze grondstoffen kwam nooit echt van de grond. Nu komt de winning en exploitatie van sommige grondstoffen langzaam op gang. 4. Ghana 5. Senegal 62% 40% 33% Bronnen: Africa Competitiveness Report 2011, World Economic Forum, Wereldbank en de Africa Development Bank. Laag opleidingsniveau Diefstal/ kleine criminaliteit 7% 4% 8% Bureaucratie 11% 13% Onvoldoende infrastructuur Corruptie Oppervlakte vierkante kilometer (Nederland past er ruim twintig keer in) Lagos Hoofdstad Abuja (sinds 1991, daarvoor Lagos) Olieproductie 2,4 miljoen vaten per dag Abuja Staatshoofd en regeringsleider Goodluck Ebele Jonathan Munteenheid De Naira Hoge kindersterfte, lage levensverwachting 71% van de bevolking in Nigeria leeft onder de armoedegrens volgens het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties Een op de vijf kinderen sterft voor het twaalfde levensjaar 12 miljoen kinderen gaan niet naar school bijna 2 miljoen aidswezen telt het land 47 jaar is de gemiddelde levensverwachting van de Nigeriaanse bevolking 6. management scope september

5 Inter view HOGESCHOOL VOOR TOPMANAGERS Nigeria is voor Boskalis al decennia een belangrijke, maar ook zeer gecompliceerde markt. Topman Peter Berdowski: De omstandigheden zijn zeer grillig, maar je moet proberen overal de humor van te blijven inzien. Interview Dick Benschop Tekst Paul Groothengel Fotografie Marco Bakker et het fraaie uitzicht dat Peter Berdowski heeft vanuit zijn werkkamer in het hoofdkantoor in Papendrecht begint ieder interview. En dat is ook terecht, want de topman van Boskalis kijkt direct op de Beneden-Merwede, waar schepen af en aan varen. En waar iets verderop IHC Merwede zetelt, de huisleverancier van sleephopperzuigers, snijkopzuigers en andere vaartuigen die Boskalis al meer dan honderd jaar inzet. Berdowski kijkt dagelijks uit op de bakermat van de Nederlandse baggersector. Zijn achternaam blijft, met dank aan een Poolse vader, goed hangen. Hij kreeg binnen het bedrijf al snel de bijnaam The Big Berdowski, vrij naar de rolprent The Big Lebowski. De vergelijking gaat verder totaal mank, want waar Jeff The Dude Bridges in de filmkomedie al snel ten onder gaat aan wonderlijke afpersers, heeft Peter Berdowski Boskalis tot grote bloei gebracht. Na het recordjaar 2010 de winst bedroeg 310 miljoen euro en Berdowski wist (eindelijk) Smit Internationale in te lijven waren de resultaten in het afgelopen 8. management scope september

6 Interview Interview jaar iets minder (winst 254 miljoen). Natuurlijk heeft ook Boskalis last van de crisis, maar het concern profiteert structureel van een goede spreiding in activiteiten en markten. We kennen Boskalis van oudsher als baggeraar, maar naast baggeren doet deze maritieme dienstverlener inmiddels veel meer: de aanleg en het onderhoud van havens en vaarwegen, de creatie van land in water, bescherming van kusten en rivieroevers, et cetera. Daarbij wordt offshore-dienstverlening voor de olie- en gasindustrie steeds belangrijker. En met de overname van sleep- en bergingsbedrijf Smit is Boskalis nu ook actief in havensleepdiensten, en reddingsen bergingswerk. Met ruim elfhonderd schepen en werktuigen is Boskalis actief in 75 landen. De belangrijkste regio s voor Boskalis zijn het Midden-Oosten, Australië, Brazilië, de Noordzee, Zuidoost-Azië en West-Afrika. In die laatste regio is Nigeria een belangrijke thuishaven voor Boskalis. Interviewer Dick Benschop, president-directeur Shell Nederland, wil van Berdowski eerst weten wanneer Boskalis is gestart met de activiteiten in Nigeria. Zestig jaar geleden. We begonnen vanuit de locatie Port Harcourt, later ook vanuit Warri. Dat zijn nog steeds belangrijke steunpunten voor onze operaties in de Nigerdelta. Daar hebben we onze magazijnen met reserveonderdelen en andere spullen. Het werken in Nigeria was en is complex, want je bent bijna volledig zelfvoorzienend. Gaat er Peter Berdowski (54) is sinds zes jaar ceo van Boskalis. Na zijn studie chemie en zijn promotie startte hij zijn loopbaan bij Shell als chemisch onderzoeker. Na verschillende functies bij Shell stapte Berdowski in 1983 over naar consultantbureau Krekel van der Woerd Wouterse. Daar nam hij in 1997 afscheid als managing director. Hij werd toen bestuurslid van Boskalis, waar hij in 2006 topman werd. Daarnaast is hij commissaris bij onder meer de Van Gansewinkel Groep en TBI Holdings. iets stuk, dan moet je het altijd zelf kunnen repareren, daar kun je geen lokaal bedrijf voor inschakelen. In het begin was de verhouding bijna koloniaal, werkten de witneuzen samen met de zwarten. Vroeger was de verhouding tussen Nederlanders en Nigerianen ongeveer één op drie, nu is ons bedrijf volledig geïntegreerd met de lokale bevolking. We hebben zo n 450 Nigerianen vast op de loonlijst, hooguit een stuk of tien Nederlanders geven leiding. Sommige Nigeriaanse collega s zijn al veertig jaar bij ons in dienst. Jullie volgen de ontwikkelingen waarbij olie- en gaswinning steeds meer offshore plaatsvindt. Inderdaad, dat is een historische ontwikkeling. We hebben vijftig jaar lang gewerkt in het moerasgebied van de Nigerdelta. Boorputten faciliteren, havens erom heen bouwen, dat werk. Sinds eind jaren negentig is de offshore in Nigeria tot ontwikkeling gekomen, nadat er behoorlijke olie- en gasvoorraden voor de Nigeriaanse kust zijn gevonden. Ons werkveld is daarmee langzamerhand verschoven naar de kustlijn en daarbuiten. We werken mee aan de ontwikkeling van LNG-winning, aan de bouw van havens, aan kustbescherming, et cetera. De omstandigheden in de offshore zijn zowel in technologisch als maatschappelijk opzicht nog steeds heel uitdagend, maar van een heel andere orde dan in de delta. We nemen vergaande maatregelen tegen kidnapping Hebben jullie in tijden van politieke onrust wel eens overwogen om te vertrekken? Niet echt. Als je actief bent in dit land, weet je dat de omstandigheden grillig kunnen zijn. En daarmee je omzetontwikkeling. We hebben verliesjaren gekend. Je past je daar als organisatie op aan, bijvoorbeeld door het werknemersbestand in te krimpen. De druk van buitenaf is in mindere tijden soms groot. Dan zegt men: wat moet je daar nog? Nigeria is toch alleen maar ellende? Wij hebben altijd gezegd te zullen blijven, want wij geloven heilig in de potentie van dit land. En Boskalis fungeert in dit gebied in wezen als een vrijwel geheel Nigeriaans bedrijf, als je kijkt naar onze werknemers. We zijn dus gebleven, maar door de periodes van onrust, met name in de periode , kwamen we soms wel zonder werk te zitten. Simpelweg omdat onze klanten zich dan terugtrokken. Voor ons is veiligheid een cruciale afweging: wij sturen onze mensen niet richting onveilige situaties. We nemen dan ook vergaande beveiligingsmaatregelen; je kunt in een land als Nigeria nou eenmaal te maken krijgen met zaken als kidnapping en andere vormen van criminaliteit. Wat betekenen deze omstandigheden voor uw managers ter plaatse? Ik zeg altijd: Nigeria is de hogeschool voor topmanagers. Je moet stabiel zijn, goed in je vel zitten. De managers die Nigeria goed weten te runnen, hebben het helemaal in hun vingers om waar ook ter wereld goed te presteren. Nigeria vergt het meest basale ondernemerschap, in alle mogelijke facetten. Het land staat niet voor niets hoog in de corruptieindex; veel Nigerianen zijn erop uit je te belazeren. Dat zit in de cultuur van het land. Nigeria is inderdaad een zeer ondernemend land, in al zijn facetten. Bij Shell hadden we een tijdlang één kidnap per week. Hoe gaat u om met die dreiging? Bij ons staat het aantal kidnappingen gelukkig pas op twee, maar we gaan zeer serieus om met die dreiging. Expats mogen niet meer alleen rondrijden. Tegelijk vind ik en dat klinkt wellicht raar dat je ook moet proberen om overal de humor van te blijven inzien. Je moet niet alleen maar denken dat de omstandigheden zwaar en moeilijk zijn. Wat dat betreft kunnen we veel leren van de Nigerianen, die blijven altijd erg optimistisch en vrolijk. Je kunt enorm met ze lachen, bovendien zijn ze heel vriendelijk en belangstellend. Wat ik aan Nigeria zo lastig vind, is dat je bijna alles wat je doet conflicten oproept. Of het nou gaat om een contract of een gesprek met een ngo, er staat altijd wel iemand anders op die verongelijkt zegt: Je had met míj moeten praten. Hoe ervaart u dat? Wat je ook doet, het gaat in Nigeria altijd om geld. Iedereen wil wat voor zichzelf. Eerst proberen ze het aardig, dan onaardig, en dan komen de dreigementen. Zo legden wij voor Shell een oliepijpleiding aan, die door een aantal communities zeg maar dorpen gaat. Wij sturen dan ons team van onderhandelaars volledig bestaande uit Nigerianen langs die communities. Bij ieder dorp wrijven ze zich dan in de handen en denken: wij gaan even de lokale belasting ophalen. Ze willen toezeggingen. Niet alleen in financieel opzicht, maar ze willen ook meewerken. Dat vinden wij meestal prima, maar dan moet je enorm oppassen: als het project een grens van een community passeert, kunnen deze locals zomaar worden doodgeschoten, want hun buren pikken dat dan niet. Wij geloven heilig in de potentie van dit land En sabotage, hebben jullie daar last van in Nigeria? Kijk, je weet dat een handelssysteem in Nigeria altijd lekt, dat er spullen ongewenst wegvloeien. Als je dat helemaal dichtknijpt, functioneert het systeem niet. Een zekere mate van lekkage is onvermijdelijk. Natuurlijk wil je dat minimaliseren, maar er is een marge van waaruit ook de bredere gemeenschap wordt bediend. Zie het als een vorm van lokale belastingheffing. Binnen grenzen leer je dat te accepteren, en dat weten zij ook. Wij moeten in Nigeria kunnen blijven werken, zij moeten kunnen blijven leven. Er bestaat een grijs gebied waar je buiten moet blijven, want anders keert het systeem zich tegen je. 10. management scope september

7 - advertentie - Interview Over ons imago in Nigeria maak ik me geen zorgen Maar hoe bescherm je je eigen mensen, gegeven dat grijze gebied, tegen de mogelijkheid van corruptie? Door heel duidelijke stelregels te hebben. Dit doen we wel, dat doen we niet. En dat lukt ook? Je weet dat als je in Nigeria op dit punt gaat schuiven en toegeven, dat er dan geen houden meer aan is. Duidelijke stelregels zijn een vorm van zelfbescherming. Als we iedereen laten weten wat we wel en niet doen, dan weet men ook dat wij consequent zijn en blijven. Doe je dat niet, dan word je heel makkelijk chantabel. Het is voor ons een groot voordeel dat de Nigerianen Boskalis al zestig jaar kennen, met alle ups en downs. Men weet van ons waar we de grenzen trekken. Is Boskalis ook actief in andere West-Afrikaanse landen? We zitten in nog eens elf andere landen, zoals Angola, Kameroen en Gabon. Vooral omdat ook daar olie- en gaswinning plaatsvindt. Daarbij fungeert Nigeria als een belangrijk steunpunt, omdat onze operatie daar meer continu is dan in de andere landen. We werken ook steeds meer in de veelbelovende Oost- Afrikaanse regio. Mozambique heeft enorme gasvoorraden, daar hebben we al het nodige gedaan aan havenontwikkeling. Verder zijn Kenia en Tanzania interessante groeimarkten. Voor ons is van belang dat het Afrikaanse continent rijk is aan grondstoffen, zoals nikkel, kobalt en ijzererts. Zodra ergens een mijn opengaat, verzorgen wij de infrastructuur daaromheen. De gedolven grondstoffen moeten immers afgevoerd worden, bijvoorbeeld via havens. Ondersteunen jullie de lokale Nigeriaanse gemeenschap via sociale investeringsprojecten? Ja, we doen een aantal projecten, waarbij we ons lokale management de ruimte geven om het initiatief te nemen. We hebben onlangs een malariapreventieproject gedaan, samen met de ngo Family Care Association, in de staat Ondo, waar de gemeenschap te kampen heeft met malaria. Er zijn onder meer tweeduizend muskietennetten uitgedeeld, we hebben preventieve malariamedicatie voor zwangere vrouwen ter beschikking gesteld en geld gestoken in het opleiden van lokale gezondheidswerkers voor malariapreventie en -bestrijding. Wat ik een erg goede formule vind: samen met klanten, waaronder Shell, introduceren we een safety bonus. Als medewerkers van beide partijen een goed track record opbouwen wat betreft veiligheid op een bepaald project, leggen de klant en wij ieder een bedrag opzij. Die pot kan oplopen tot dollar. Aan het eind van het project mogen de werknemers die pot gebruiken om hun leefomgeving te verbeteren. Dan wordt er bijvoorbeeld een school opgeknapt, of krijgt een school voldoende computers. Dat zijn prachtige initiatieven. Doen jullie deze maatschappelijke investeringen mede met het oog op een goed imago? Nee, daar moet je niet al te nadrukkelijk over communiceren. Zoiets hoort standaard bij je maatschappelijke verantwoordelijkheid, het is geen greenwashing. Over ons imago in Nigeria maak ik me geen zorgen, we staan hier te boek als een goede en betrouwbare werkgever. Bij dit soort investeringen bedenk ik me wel altijd dat de mensen in de Nigerdelta een sterk gevoel van achterstelling hebben, als ze zien dat westerse bedrijven in hun land zo actief zijn en daar veel geld mee verdienen. Hoe ziet u Nigeria in pakweg 2020? Ik zie een aantal gevaren. Er zijn grote tegenstellingen tussen het islamitische Noorden versus het christelijke Zuiden; ik hoop dat dat niet gaat escaleren. Daarnaast is het snelgroeiende bevolkingscijfer een punt van grote zorg. Er zijn nu zo n 150 miljoen Nigerianen, waarvan veertig miljoen in de Nigerdelta; volgens een rapport zijn dat er in 2100 zevenhonderd miljoen. Het land verdient veel geld uit de olie- en gasindustrie, maar als men die rijkdom moet uitsmeren over zóveel mensen, blijft er niks over. Het zou mooi zijn als de overheid weer zou investeren in de agrarische sector; die bloeide vroeger volop, maar is stilgevallen dankzij de olie-inkomsten. Veel draait om de opbouw van een evenwichtige infrastructuur, denk aan betere wegen en betere scholing. Hoe dan ook, het potentieel van dit land is enorm groot. Nigeria is en blijft een belangrijke markt voor Boskalis. Dick Benschop is president-directeur Shell Nederland. NABC - Netherlands-African Business Council Connecting your business with Africa s opportunities Zakendoen in Afrika biedt enorm veel kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Maar Afrika is groot (54 landen) en het is niet gemak kelijk om er voet aan de grond te krijgen. NABC is een netwerkorganisatie van meer dan 320 Nederlandse bedrijven die zaken doen in Afrika en door hun activiteiten duurzame ontwikkeling in Afrikaanse landen bevorderen. Door onderdeel uit te maken van het NABC bedrijvennetwerk, kunnen Nederlandse bedrijven kennis en ervaring met elkaar uitwisselen. Hierdoor hoeft het wiel niet telkens opnieuw te worden uitgevonden, kunnen elkaars nuttige contacten de zaken sneller doen verlopen en kan er vaak al in Nederland worden gekeken naar het vormen van partnerschappen om gezamenlijk markten te veroveren. NABC wil graag op een onafhankelijke manier de belangen van het bedrijfsleven dienen en daarom vragen wij van de aangesloten bedrijven een jaarlijkse bijdrage van 695,- ; met dit bedrag verzekert u zich als bedrijf van toegang tot een uniek netwerk, zowel in Nederland als in vrijwel alle Afrikaanse landen. NABC heeft een professionele staff van hoogopgeleide mensen met Afrika-ervaring. Uw succes in Afrika is onze drijfveer! Ons motto is trade instead of aid : wij zijn van mening dat een sterke ontwikkeling van de private sector belangrijk is voor de ontwikkeling van Afrika. Ondernemerschap en commerciële samenwerking bevorderen structurele groei en zorgen voor werkgelegenheid en hogere inkomens. Daarnaast streeft NABC naar uitwisseling van kennis en expertise en daarmee tot duurzame economische banden tussen Nederland en Afrika. Nederlandse bedrijven hebben het Afrikaanse continent veel te bieden en Afrika biedt een vaak nieuwe markt met een enorm groeipotentieel. NABC in het kort - Toonaangevend netwerk van Nederlandse bedrijven die zaken doen in Afrika, opgericht in Facilitator van handel en investeringen (partner search, marktonderzoek, handelsmissies, events, etc.) tussen Nederland en Afrika - Gesprekspartner voor Nederlandse en Afrikaanse overheden met betrekking tot private sectorontwikkeling en handels- en investeringsbevordering - Onafhankelijke en objectieve not for profit organisatie voor en door Nederlandse bedrijven Netherlands-African Business Council Prinses Beatrixlaan BM Den Haag Postbus AB Den Haag T +31 (0) F +31 (0) info@nabc.nl Matchmaking in Lagos - Anniversary Trade Mission management scope

8 analyse Een kleine geschiedenis van Afrika De repercussies van de woelige geschiedenis van West-Afrika zijn nog steeds voelbaar. West-Afrika gaat een turbulente toekomst tegemoet, vol mogelijkheden, maar ook vol risico s. Om die toekomst beter te begrijpen eerst een schets van het verleden. Tekst Ton Dietz Illustratie Aad Goudappel Als het gaat om de geschiedenis van Afrika worden altijd twee jaartallen genoemd: 1884 als begin van de koloniale tijd en 1960 als het einde ervan. In 1884 werd tijdens de Conferentie van Berlijn de opdeling van Afrika over een paar Europese machten vastgelegd. In 1960 werd een hele groep Afrikaanse landen onafhankelijk. De laatste tijd maken geschiedkundigen steeds meer bezwaar tegen deze indeling. In deze korte impressie zal ik ingaan op West-Afrika, waarbij ik dat gebied voor dit doel zo definieer dat ook de landen om de Golf van Guinee daarbij worden gerekend. Jaartallenfetisjisme Een eerste bezwaar tegen bovengenoemde indeling van de Afrikaanse geschiedenis is het jaartallenfetisjisme. De conferentie van Berlijn van 1884/85 was belangrijk. Vijftien toenmalige Europese machten en de Verenigde Staten kwamen overeen dat delen van Afrika zouden toebehoren aan bepaalde koloniale machten. Voor West-Afrika gold dat de aanspraken van Frankrijk op een groot gebied werden bevestigd: Senegal, Guinee, Ivoorkust, Benin/Dahomey, vrijwel het hele westelijke Sahelgebied (nu Mauritanië, Mali, Niger en Burkina Faso/ in 1884 werd Afrika verdeeld onder Europese grootmachten Opper Volta) en Gabon. De Britten bevestigden hun aanspraken op het gebied langs de Gambiarivier, op Ghana/ Goudkust en op Nigeria. Bovendien werden ze de beschermers van een gebied waar zich in de negentiende eeuw voormalige slaven hadden gevestigd: Sierra Leone. De naam van de hoofdstad, Freetown, is een verwijzing naar dat begin. Het buurland Liberia werd, onder druk van de Verenigde Staten, het enige politiek onafhankelijke land van West-Afrika. Daar was in 1847 een republiek uitgeroepen door voormalige slaven uit de Verenigde Staten en er was een grondwet aangenomen die sterk leek op de Amerikaanse. Duitsland, in die tijd een aanstormende Europese grootmacht, kreeg de gelegenheid om een koloniaal bewind te vestigen in wat nu Togo (en delen van Ghana) en Kameroen (en delen van Nigeria) is geworden. Verder werden oude claims van Portugal bevestigd op wat nu Guinee Bissau en Kaapverdië heet, en op een paar eilanden in de Golf van Guinee. Tenslotte kreeg Spanje zeggenschap over een stukje tropisch regenwoud en een paar overige eilanden in de Golf van Guinee, samen nu het land Equatoriaal Guinea. Inderdaad: die Conferentie van Berlijn was belangrijk. Maar de eigenlijke kolonisatie door Europese machten was al lang daarvoor begonnen, met hier en daar aan de kust een stevige invloed. Aan de andere kant wilde 1884 nog helemaal niet zeggen 14. management scope september

9 analyse De euforie over de economische groei in Afrika moet worden getemperd dat al dat gebied nu effectief koloniaal gebied was. Dat was eigenlijk pas rond 1910 het geval. Voor twee Europese landen was de Conferentie van Berlijn trouwens slecht nieuws: in de periode tot 1884 hadden ook Nederland en Denemarken een aanzienlijke handelsinvloed (en waren ze belangrijk in de slavenhandel, tot die halverwege de negentiende eeuw langzamerhand illegaal werd verklaard). Nederland had lange tijd zelfs een goede positie aan het hof van de vorsten van het Ashanti-rijk, in het huidige Ghana. En wie het eiland Gorée bezoekt, voor de kust van Senegal, ziet daar in een klein museum allerlei bewijzen van de invloed die Nederland ook daar heeft gehad, inclusief een foto van Jacobus Capitein die in Leiden in 1847 zijn doctorsdissertatie schreef waarin hij duidelijk probeerde te maken dat slavernij niet strijdig was met het christelijke geloof, een boodschap die er toen inging als Gods woord in een ouderling. Deze Jacobus Capitein was als slaaf buitgemaakt in Goudkust en geadopteerd door een koopman van de toenmalige West-Indische Compagnie, die ervoor zorgde dat hij door kon studeren. Capitein is waarschijnlijk de eerste zwarte predikant geweest en de eerste Afrikaan met een doctorstitel. Ook het veelgebruikte jaartal voor het aflopen van de koloniale periode, 1960, moet met de nodige voorzichtigheid worden gebruikt. Ghana werd al in 1957 onafhankelijk en had al vanaf 1951 zelfbestuur. En de Portugese gebieden in West-Afrika werden pas in 1975 politiek zelfstandig. Wereldoorlogen In plaats van 1884 en 1960 worden de laatste tijd steeds meer andere breukjaren gebruikt om omslagen in de Afrikaanse geschiedenis te begrijpen. Na de Eerste Wereldoorlog kon er door de koloniale Europese machten pas goed worden verdiend aan Afrika en tussen 1920 en 1930 werden er op allerlei plekken koloniale economieën opgebouwd, waarvan de patronen in het wereldhandelsverkeer van vandaag nog steeds zichtbaar zijn. Senegal ging zich concentreren op aardnoten, de Goudkust op goud en cacao, Nigeria op oliepalm en aardolie. Zo ontstonden allerlei economisch zeer eenzijdige gebieden, met een vaak exclusieve handelsoriëntatie op de moederlanden. Uit die tijd stamt ook een infrastructuur van havens en (spoor)wegen die bestaande, oudere handelspatronen voor een belangrijk deel wegvaagde: de oude trans-sahara handel en de vele interetnische handelscontacten tussen Afrikaanse gebieden zelf. Overigens was het verslagen Duitsland zijn koloniën kwijtgeraakt: Togo en Kameroen werden Franse protectoraatsgebieden onder de autoriteit van de Volkenbond. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er ook zo n golf investeringen op gang en kwamen de eerste ontwikkelingsprogramma s tot stand, waarbij niet op de eerste plaats koloniaal gewin centraal stond, maar een betere welvaart voor de lokale bevolking en een grotere participatie van die bevolking in het (koloniale) bestuur. De latere Senegalese president Senghor was zelfs een tijd lid van het Franse parlement. Het is onjuist te veronderstellen dat het tijdperk van de ontwikkelingssamenwerking pas in de jaren zestig begon. Allerlei aanzetten daarvoor waren al zichtbaar in de jaren vijftig. Het is ook zo dat het denken in termen van koloniale handelsmonopolies uit de jaren dertig grotendeels voorbij was in de jaren vijftig: onder druk van de nieuwe wereldverhoudingen nam de invloed van de Verenigde Staten sterk toe, en ook landen als Nederland werden actiever als handelspartner, als investeerder en bij de culturele beïnvloeding van de West-Afrikaanse bevolking. Nederlandse missionarissen en zendelingen werden actief op diverse plaatsen in dit gebied. Leeuwenstatus Een laatste belangrijk omslagpunt is de periode rond De val van de Muur en het afbrokkelen van het socialisme leidde ook in Afrika tot een golf van democratisering. Een paar Afrikaanse landen die hadden geëxperimenteerd met een socialistische aanpak (Mali met vroege steun van China Guinee, de Volksrepubliek Benin) werden plotseling ideologische weduwnaars. In allerlei landen in West-Afrika werd een eind gemaakt aan de éénpartijstaat en in sommige landen (Ivoorkust, Sierra Leone, Liberia) braken zeer gewelddadige burgeroorlogen uit voordat ook daar een nieuw politiek en economisch begin kon worden gemaakt. De jaren negentig lieten ook een andere belangrijke verandering zien. De hogere grondstoffenprijzen en de grote toename van de economische contacten met Azië en gaandeweg ook Latijns- Amerika, maakten een einde aan twee decennia waarin de meeste Afrikaanse economieën er slecht aan toe waren en de armoede toenam, tegelijk met een enorme bevolkingsexplosie. Daarbij is wel van belang onderscheid te maken tussen de West-Afrikaanse landen die op weg zijn naar de leeuwenstatus en de landen die nog achterblijven. De euforie van de laatste jaren als het gaat over de grote economische groei in Afrika moet worden getemperd door realiteitszin: het gaat niet overal goed en het is ook de vraag of de snelle groei in een aantal landen wel tot brede armoedevermindering en echte economische transformatie leidt. CONTINUE GROEI De recente cijfers van African Economic Outlook voor de laatste tien jaar la- ten zien dat het enige West-Afrikaanse land met een continue jaarlijkse economische groei van meer dan vijf procent Nigeria is (al is dat natuurlijk wel een hele grote speler) en dat ook Ghana, Gambia, Equatoriaal Guinea, São Tomé & Principe, Sierra Leone en Kaapverdië het heel goed hebben gedaan. Maar landen als Togo, Guinee Bissau, Ivoorkust, Benin en Kameroen blijven daar nog ver bij achter. Het hoofdargument van de tegenstanders van die simpele historische indeling in prekoloniaal-koloniaal-postkoloniaal is echter nog fundamenteler dan de bedenkingen die in het voorgaande zijn geschetst. Het is een erg eurocentrische indeling. Het legt de nadruk op een periode in de Afrikaanse geschiedenis die in veel gebieden niet veel langer heeft geduurd dan vijftig jaar. Het veronachtzaamt de lange historische lijnen, terwijl Afrika vóór 1900 toch ook al een hele lange geschiedenis had. En het heeft te weinig oog voor het feit dat de diepe geschiedenis, de vorming van Afrikaanse culturen en herinneringen van de eeuwen vóór de koloniale tijd nog steeds doorwerken. Een belangrijk voorbeeld van hoe die herinneringen van ver voor de koloniale tijd doorwerken, is de grote diversiteit in hiërarchische en niet-hiërarchische samenlevingen. Dat Shell zoveel moeite heeft om oplossingen te vinden voor haar legitimiteit in de Nigerdelta, komt maar voor een deel door de corruptie in het huidige Nigeria. Het heeft volgens politiek antropologen ook veel te maken met het feit dat de volkeren in de Nigerdelta een traditie van anarchie hebben. Als je denkt iets geregeld te hebben met een chief, dan komt de volgende dag iemand anders met weer een extra claim. Er zijn delen van West-Afrika waar een lange traditie bestaat van staatsachtige structuren met een behoorlijke omvang. Dat begon al in het eerste millennium, waar zich ten noordwesten van de bovenloop van de rivier de Niger een rijk ontwikkelde dat we kennen als het Ghana Rijk (dat lag dus niet in het huidige Ghana). Later voegden zich daar de Mali- en Songhairijken bij, met een grote invloed van de de explosie van communicatie past bij de afrikaanse cultuur trans-sahara handel en dus gaandeweg ook grote invloed van de Islam. In onze late middeleeuwen hadden zich ook in het noordelijke savannedeel van Nigeria allerlei rijken gevormd. Maar in grote delen van het gebied van de tropische bossen leefden de meeste mensen in hele kleine verbanden. SLAVENHANDEL In het overgangsgebied ontwrichtten de slavenjachten vanuit de deels Islamitische noordelijke rijken het leven al aanzienlijk en daar kwam vanaf de zestiende eeuw ook de slavenjacht bij van Europese handelaren. De huidige bevolkingsverdeling in delen van West-Afrika laat nog steeds gevolgen ervan zien. Er zijn in Noord-Ghana, Noord-Togo, Noord-Benin en Noord- Kameroen rotsachtige heuvelgebieden met een extreem hoge bevolkingsdichtheid. Daar trokken vanuit het zuiden en het noorden mensen naartoe die op de vlucht waren geslagen voor de slavenhandelaren. Tussen die rotsen konden ze zich met pijl en boog (en gif) verdedigen tegen de ruiters die hen kwamen belagen. Die gebieden herbergen een grote diversiteit aan groepen en talen en er is nooit iets van interne staatsvorming ontstaan: het is ieder dorp voor zich. In de vlakke gebieden ten zuiden en ten noorden daarvan vormden zich wel georganiseerde rijken, zoals in de meer recente tijd de Ashanti, Oyo en Haussarijken (o.a. Sokoto) en de Bambara-staten. Wie actief wil zijn in West-Afrika doet er goed aan zich te verdiepen in die diepe geschiedenis. Daar is ook nog heel veel in te ontdekken, nu Afrikaanse geleerden zelf hun geschiedenis aan het dekoloniseren zijn. Ongeduld West-Afrika gaat een turbulente toekomst tegemoet, vol mogelijkheden en vol risico s. Wat zeker is, is een verdere zeer snelle bevolkingsgroei. Er wordt voor Nigeria al gesproken van een half miljard inwoners. Enorme steden, zoals we die in Azië al kennen, horen daarbij. En een grotendeels zeer jonge bevolking, die de arbeidsmarkt op komt stormen en die veel beter op de hoogte is van wat er in de wereld gebeurt (en wat er te koop is) dan hun ouders en grootouders ooit waren. Die wereld bestaat niet alleen meer uit Europa en de VS, maar is echt mondiaal met heel veel aandacht voor Azië en Brazilië. De communicatie-explosie lijkt bij de orale cultuur die Afrika altijd heeft gehad heel goed aan te sluiten. Al die jongeren, met heel veel dromen en verwachtingen, staan voor een uitbarsting van creativiteit en daadkracht. Maar ook voor ongeduld. Als de leidende elites (politiek, economisch en religieus) niet meegaan in die verwachtingen, zal de spanning om te snijden zijn. Voor Europa is het de uitdaging om de kansen verder te versterken en de risico s te beheersen. Dan moet Europa wel goed op de hoogte blijven bij wat er in Afrika allemaal speelt! Ton Dietz is directeur van het Afrika-Studiecentrum in Leiden, hoogleraar Ontwikkeling in Afrika aan de Universiteit Leiden en hoogleraar sociale geografie aan de Universiteit van Amsterdam. 16. management scope september