THEOLOGISCHE REFLECTIES DOCTORATEN

Transcriptie

1 THEOLOGISCHE REFLECTIES DOCTORATEN Frederiek DEPOORTER, Secularizing Christianity? The Question of Transcendence after the Death of God. Doctoraatsproefschrift verdedigd op 22 mei God mag de wereld dan in zes dagen ex nihilo geschapen hebben, mijn proefschrift is niet uit het niets ontstaan en al helemaal niet in zes dagen. Om te begrijpen waarom mijn doctoraat is geworden wat het is, moet naar zijn ontstaansgeschiedenis gekeken worden. Die begon zowat vijf jaar geleden toen ik, na het voltooien van mijn licentiaatsverhandeling, op zoek was naar een onderwerp voor mijn onderzoeksscriptie van het vijfde jaar. Mijn promotor suggereerde mij een kijkje te nemen naar een recent verschenen boek van de Sloveense filosoof Slavoj Žižek. Ik was meteen betoverd en was ervan overtuigd een auteur ontdekt te hebben die een belangrijke bijdrage kon leveren aan een hedendaagse fundamentele theologie. Vanzelfsprekend vond Žižek ook zijn weg naar de projectaanvraag die ik schreef voor het FWO. Hij verscheen daarin zij aan zij met John Caputo, Richard Kearney, Gianni Vattimo en Merold Westphal als één van de hedendaagse, continentale filosofen die recent een wending naar de religie gemaakt hadden. Opzet van het project was deze denkers te vergelijken en evalueren vanuit een theologisch perspectief. Het uiteindelijke resultaat is iets helemaal anders geworden. Wie een kijkje neemt naar de inhoudstafel of de samenvatting van mijn thesis doorneemt zal dit al kunnen vaststellen: van de in de aanvraag vermelde namen spelen enkel Vattimo en Žižek een rol van betekenis in de definitieve tekst. Het feit dat ik vanaf het begin het meest aangesproken was door Žižek is hier uiteraard niet vreemd aan. Žižek combineert een interesse in het christendom met een uitgesproken linkse politieke opstelling. Dat sprak mij heel sterk Areopaag Zevende jaargang (2007) nr. 2 41

2 aan want ik worstelde en worstel trouwens nog steeds met de vraag naar de zinvolheid van politiek engagement en hoe dat engagement uit te houden. We leven in een postrevolutionaire tijd. Het moderne vertrouwen dat de geschiedenis onvermijdelijk de goede kant opgaat, is niet meer van onze tijd. We zijn ook niet meer zo zeker van het feit of we eigenlijk wel op eigen kracht een betere wereld tot stand kunnen brengen én of we dat wel mogen: heeft de geschiedenis ons niet geleerd dat wie probeert de hemel op aarde te realiseren de hel ontketent over zijn medemensen? Dit lijkt te suggereren dat de inzet voor een betere wereld nood heeft aan een referentiepunt buiten zichzelf, een transcendente werkelijkheid, waarzonder die inzet niet vol te houden is en verzandt in moedeloosheid en ontgoocheling. Dit brengt me bij de centrale focus van mijn proefschrift: de vraag naar transcendentie en het verlies ervan in de Westerse context. Hierbij moeten twee deelproblemen onderscheiden worden, met name de vraag hoe transcendentie in het Westen verloren is gegaan en hoe het christendom daarmee dient om te gaan. Ik ben er mij ten zeerste van bewust dat over elk van die twee problemen een apart doctoraat geschreven zou kunnen worden. Of sterker nog: dat elk van die twee problemen stof biedt voor een levenslang onderzoek. Toch was het zinvol om na te gaan wat voor elk van de deelproblemen mogelijk was binnen de tijdspanne die mij toegemeten was. Mijn historische interesse, die trouwens pas in de loop van mijn onderzoek belangrijk werd, wou ik niet opgeven, omdat ik er mij steeds meer van bewust werd dat theologen die zich beperken tot een studie van wat hedendaagse denkers met het christendom doen zich afsnijden van hun wortels. Toch wou ik mij ook niet beperken tot een louter historische studie omdat ik de vraag hoe het christendom dient te reageren op het verlies van transcendentie in het Westen minstens even belangrijk vond. Mijn proefschrift valt dan ook uiteen in twee grote delen. Het eerste deel is een historisch-systematische studie waarin de vraag gesteld wordt hoe transcendentie in het Westen verloren is gegaan. Hierbij wordt gefocust op de rol die het christendom in dit proces heeft gespeeld. Ik ben er mij van bewust dat tegen mijn geschiedenis van het Westers Godsbegrip ingebracht kan worden dat geen gebruik gemaakt wordt van primaire bronnen. Dat is waar, maar ik wil hier toch tegen in brengen dat dit ook niet het opzet was. Het eerste deel van mijn proefschrift wilde in de eerste plaats synthetisch te werk gaan en zorgvuldig geselecteerde secundaire bronnen samenbrengen tot een meer omvattend verhaal. Een ander punt van kritiek is dat een aantal aspecten meer uitwerking verdiend hadden. Dit is voornamelijk het geval voor de rol in het verlies van transcendentie in het Westen die in mijn proefschrift aan de opkomst van het protestantisme 42 Theologische Reflecties Doctoraten

3 wordt toegewezen. Ik ben dit aspect momenteel aan het verdiepen en in de toekomstige publicatie van mijn eerste deel zal dit aspect dan ook verder uitgewerkt zijn. Mijn historische studie heeft duidelijk gemaakt dat de geschiedenis van het Westerse Godsbegrip omschreven moet worden als de kroniek van een aangekondigde dood (om het met de woorden van de Colombiaanse schrijver Gabriel García Márquez te zeggen). Vanaf het ogenblik dat de eerste Presocratici stelden dat betrouwbare kennis verworven moet worden door gebruik te maken van de rede alleen, zonder te vertrouwen op goddelijke inspiratie, was het onvermijdelijk dat op zekere dag een totaal naturalistische en volledig immanente verklaring van de wereld God uit de wereld zou verdrijven. Het tweede deel van mijn doctoraat staat stil bij de vraag hoe het christendom moet reageren op het hedendaagse verlies van transcendentie. Ik ben hiervoor uitgegaan van de christologie van Gianni Vattimo, maar heb vastgesteld dat hij uitkomt bij een christelijke legitimering van het einde van het christendom. Bovendien blijft zijn begrip van het sacrale, datgene waar het christendom volgens hem komaf mee maakt, te vaag en te filosofisch. Niettemin waardeer ik Vattimo toch omdat hij de vraag stelt naar de uniciteit en specificiteit van het christendom. In de rest van Deel II heb ik getracht om een antwoord te formuleren op deze vraag naar de uniciteit van het christendom. In dit deel treedt ook een andere bekommernis op de voorgrond, namelijk die om een fundamentele theologie of christelijke apologetiek te ontwerpen die in staat is om het christelijk geloof te verantwoorden in het licht van de resultaten van de natuurwetenschappen. Voor dit alles ben ik in gesprek getreden met René Girard en Slavoj Žižek, twee auteurs die de specificiteit van het christendom verdedigen. Aanvankelijk wilde ik zowel een genealogie als een fenomenologie van het sacrale ontwerpen, respectievelijk met behulp van Girard en Žižek. De genealogie zou de vraag stellen naar het ontstaan van het sacrale en zou resulteren in een denkbeweging waarin, uitgaande van de wetenschappelijke inzichten over het ontstaan van de mens en het werk van Girard, de uniciteit van het christendom zou aangetoond worden. De fenomenologie zou de vraag stellen naar de wijze waarop het sacrale vandaag de dag in het leven van mensen verschijnt en zou resulteren in een denkbeweging waarin, uitgaande van Freuds driftenleer, met behulp van Žižek, de specificiteit van het christendom duidelijk gemaakt zou worden. Groeiende twijfels over het wetenschappelijk statuut van Freuds driftenleer hebben mij echter doen besluiten dat Žižeks werk geen goede basis was om mijn fenomenologie van het sacrale op te baseren. Zelfs als iemand mij niet volgt in mijn afwijzing van Žižeks driftenleer, dan nog blijft zijn Areopaag Zevende jaargang (2007) nr. 2 43

4 christologie problematisch omdat ze resulteert in een ontkenning van Gods transcendentie. Daarom heb ik in mijn proefschrift enkel de eerste denkbeweging (van evolutietheorie over Girard naar de uniciteit van het christendom) kunnen voltrekken. Deze denkbeweging maakt duidelijk dat de evangeliën een transcendentie van Liefde openbaren die werkelijk transcendent is en de gewelddadige transcendentie overstijgt die voortkomt uit onze natuurlijke toestand. Het christendom kan dan ook niet herleid worden tot een vorm van natuurlijke religiositeit. Het werk van Girard stelt dus in staat om de uniciteit van het christendom te beargumenteren. Dit betekent uiteraard niet dat hiermee het laatste woord over Girard gezegd is. Zoals ik in het besluit van het deel over Girard aangeef, moet zijn Bijbellezing nog verder onderbouwd worden. Ook dienen kritieken van zijn werk in rekening gebracht te worden. In dit verband moet echter opgemerkt worden dat Girards uitgangspunt, namelijk de mens als homo imitans, als imiterend wezen, niet enkel ondersteund wordt door recente ontwikkelingen binnen de evolutietheorie (zoals ik in mijn thesis uitgewerkt heb), maar ook door de neurobiologie en meer in het bijzonder het fenomeen van de spiegelneuronen. Een ander spoor voor verder onderzoek betreft mijn fascinatie met de natuurwetenschappen die ik in de loop van mijn onderzoek ben beginnen te begrijpen als effect van het sciëntisme dat onze cultuur beheerst. In dit verband stelt zich dan de vraag of en hoe we aan dit culturele sciëntisme kunnen ontsnappen. Frederiek DEPOORTERE Frederiek Depoortere (Roeselare, 1980) studeerde na zijn middelbare studies in het Instituut Onze-Lieve-Vrouw van Vreugde ( Broederschool ) te Roeselare Godsdienstwetenschappen (2002) en Godgeleerdheid (2003) aan de Faculteit Godgeleerdheid van de K.U.Leuven. Sinds 2003 is hij als Aspirant van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen verbonden aan de Onderzoeksgroep Theologie in een postmoderne context van de afdeling Systematische theologie van de Faculteit Godgeleerdheid. Frederiek is gehuwd met Eva Vromman en papa van Judith en Jakob. 44 Theologische Reflecties Doctoraten

5 Nog doctoraatsverdedigingen Marianne MOYAERT, Een zekere fragiliteit? Interreligieuze dialoog en de spanning tussen identiteit en openheid. Proefschrift aangeboden tot verkrijging van de graad van Doctor in de Godgeleerdheid (S.T.D.), op 25 april Marianne Moyaert (Leuven, 1979) volgde na haar middelbare studies aan het Heilig Hart Instituut Heverlee, de opleidingen Godsdienstwetenschappen (2001), Godgeleerdheid (2002) en de Academische lerarenopleiding (2003) aan de Faculteit Godgeleerdheid, K.U.Leuven. Sinds oktober 2003 is zij als aspirante bij het F.WO.- Vlaanderen verbonden aan de Onderzoekseenheid Pastoraaltheologie. Marianne is gehuwd met Michael De Blauwe en is moeder van Lucas (2003) en Norah (2004). Anne VANDENHOECK, De meertaligheid van de pastor in de gezondheidszorg. Resultaatgericht pastoraat in dialoog met het narratiefhermeneutisch model van C.V. Gerkin. Proefschrift aangeboden tot verkrijging van de graad van Doctor in de Godgeleerdheid (S.T.D.), op 4 mei Anne Vandenhoeck (Leuven, 1964) is licentiate Godsdienstwetenschappen (1986), houder van het Bijzonder getuigschrift voor de pastoraal van de gezondheidszorg (1987en licentiate in de Pastoraaltheologie (1992). Zij was gedurende veertien jaar werkzaam als ziekenhuispastor in verschillende Vlaamse en buitenlandse ziekenhuizen. Sinds 2003 is ze wetenschappelijk medewerker, supervisor en lid van de stuurgroep Praktische Theologie aan de afdeling Pastoraaltheologie van de Faculteit Godgeleerdheid van de K.U.Leuven. Areopaag Zevende jaargang (2007) nr. 2 45