Hybride kunsteducatie

Transcriptie

1 MARIE-THÉRÈSE VAN DE KAMP (UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM) Hybride kunsteducatie Leren over en door kunst is belangrijk voor elke leerling, omdat je door kunst-leerprocessen affectieve, sensomotorische, (meta)cognitieve, creatieve en sociale vaardigheden op een geïntegreerde hybride manier ontwikkelt. DEEL 2 WAT KAN CULTUURONDERWIJS BIJDRAGEN ZODAT DE LEERLINGEN VAN NU STRAKS COMPETENTE, CREATIEVE EN KRITISCH DENKENDE VOLWASSENEN WORDEN? In hybride kunsteducatie leer je vanuit nieuwsgierigheid en persoonlijke interesse ideeën genereren voor wat je zou kunnen maken, je leert betrokken en genuanceerd analyseren, je leert over belangrijke vraagstukken te reflecteren, je leert jezelf in te leven in de ander en het andere en leert zo een open houding aan te nemen, je leert je voorstellingsvermogen te ontwikkelen, je leert kennis over kunst en artistieke creativiteit te ontwikkelen, maar vooral ook: je leert al doende je creatieve vermogens te ontwikkelen en een product (of productie) te maken die echt helemaal vanuit jezelf komt. De Britse kunstenaar Antony Gormley 79 beschreef het als volgt: Ik hield van de kunstvakken omdat het onderwerp uit mijzelf voortkwam en niet uit een boek of een manier van toetsen. Creativiteit en nieuwsgierigheid zijn niet alleen belangrijk om goed te leren maar creativiteit is essentieel voor het leiden van een volwaardig leven. [ ] Bij de kunstvakken leer je je eigen nieuwsgierigheid te trainen, je leert daarbij vragen te stellen op een natuurlijke manier. In de kunstlessen ben je zelf verantwoordelijk voor de experimenten die je doet omdat jij er zélf voor gekozen hebt die te doen. Je ervaart zo wat het is om vanuit een bedoeling iets te creëren. Zo leer je de waarde te begrijpen van wat jouw unieke bijdrage kan zijn aan de wereld, als actieve maker [ ] Kunsteducatie is een essentieel onderdeel van toekomstbestendig onderwijs. In het afgelopen decennium is wereldwijd nagedacht over kennis en vaardigheden die leerlingen voor een goede toekomst en een goed leven nodig hebben. Belangrijke kennis en vaardigheden die via het onderwijs ontwikkeld moeten worden, zouden gericht moeten zijn op kwalificatie, socialisatie en persoonlijke vorming. 80 Dat houdt onder meer in dat je via onderwijs algemeen vormende kennis en vaardigheden zou moeten ontwikkelen, belangrijke kennis en vaardigheden voor een toekomstig beroep en waardevolle inzichten voor een volwaardig en zinvol bestaan kunt verwerven. In concrete voorbeelden van toekomstbestendig onderwijs wordt leren over kunst consequent opgenomen als een van de relevante domeinen van het curriculum (Partnership ; Ons Onderwijs ). Niet alleen omdat leren over en door kunst een algemeen vormend doel beoogt, zoals goed leren observeren en kunst- en cultuurhistorisch besef ontwikkelen. 79 Gormley, A. (2010). In R. Hickman, (2010). Why we make art and why it is taught. Bristol: Intellect. 80 Biesta, G. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Ethiek, politiek en democratie. Den Haag: Boom Lemma. 81 Partnership for 21st century learning Ons Onderwijs en eind advies: 75

2 Wat leer je van kunst? Wat kenmerkt kunst-leerprocessen? Kunst is een domein met een kenmerkende wijze van ervaren, denken en creëren, namelijk via beelden, muziek, dans of drama. 83 Kennisconstructie in het domein van de kunst is dus fundamenteel anders dan kennisconstructie in het logisch-mathematische of linguïstische domein. 84 Leren door en over kunst betekent dat je in een geïntegreerd proces van belichaamd leren nieuwe kennis construeert door emotionele en zintuiglijke ervaringen ( embodied cognition 85 ). Leerlingen leren door het kijken en luisteren naar kunst nauwkeurig en genuanceerd observeren, en zij leren daarbij zowel met gefocuste aandacht als vanuit verschillende perspectieven kijken en luisteren. 86 Leren over kunst stimuleert leerlingen hun voorstellingsvermogen te ontwikkelen, door eerdere ervaringen op nieuwe manieren te combineren en door mentale beelden te vormen van dingen die nog niet bestaan of die zij nog niet meegemaakt hebben. Observatievermogen, voorstellingsvermogen en inlevingsvermogen zijn de basis voor kunstzinnige verbeelding ( imaginative cognition 87 ) en zijn daarnaast ook van belang voor het ontwikkelen van essentiële sociaal-emotionele vaardigheden zoals empathie en compassie. Bovendien leren leerlingen via kunst hun creatieve vaardigheden ontwikkelen, zowel door aandachtig te kijken naar creativiteit in de kunst en zo te leren over originaliteit en artistieke creatieve processen, als door het zelf creëren via verbeelding in muziek, beelden, dans of drama. 76 Creativiteit, divergent denken en problem finding Creativiteit wordt in de wetenschap gedefinieerd als de interactie tussen vaardigheid, proces en omgeving waarin een individu of groep een waarneembaar product maakt dat zowel nieuw als nuttig of waardevol is, in een bepaalde sociale context. 88 Bij de kunstvakken is het creëren gericht op transformatie van een concept of gevoel in een kunstzinnige verbeelding. 89 Creëren is volgens actuele 83 Goodman, N. (1976). Languages of Art. Indianapolis, Indiana: Hackett publishing company. 84 Gardner, H. (1983). Frames of Mind. New York: Basics. 85 Immordino-Yang, M. H., & Damasio, A. (2007). We Feel, Therefore We Learn: The Relevance of Affective and Social Neuroscience to Education. Mind, brain, and education, 1(1), Winner, E., Goldstein, T., & Vincent-Lancrin, S. (2013), Art for Art s Sake? The impact of Arts education, Educational Research and Innovation. Parijs: OECD Publishing. 87 Efland, A. D. (2004). Art education as imaginative cognition. In E. W. Eisner (Ed.), Handbook of Research and Policy in Art Education (pp ). London: Routledge. 88 Plucker, J., Beghetto, R. A., & Dow, G. (2004). Why isn t creativity more important to educational psychologists? Potential, pitfalls, and future directions in creativity research. Educational Psychologist, 39, Boden, M. A. (2010). Creativity and Art. Three roads to surprise. Oxford: Oxford University Press. EEN KLEURRIJKE BASIS

3 CREËREN IS VOLGENS ACTUELE WETENSCHAPPELIJKE INZICHTEN EEN VAN DE MEEST COMPLEXE VORMEN VAN KENNIS EN CREATIVITEIT WORDT MEDE DAAROM DOOR VELEN BESCHOUWD ALS EEN VAN DE BELANGRIJKSTE VAARDIGHEDEN VOOR DE TOEKOMST wetenschappelijke inzichten een van de meest complexe vormen van kennis 90 en creativiteit wordt mede daarom door velen beschouwd als een van de belangrijkste vaardigheden voor de toekomst waarvoor meer aandacht op school zou moeten zijn. In kunstzinnige leerprocessen vormt een specifieke inspiratiebron dat kan een gevoel, een essentiële vraag, een actuele kwestie of een ervaring van een kunstwerk zijn de aanzet tot reflectie en analyse. Vervolgens worden veel verschillende soorten ideeën gegenereerd; dat is divergent denken. Dit divergente denken kan tot een originele onderzoeksvraag leiden, die in een creatief proces van exploreren in een bepaalde kunstdiscipline verder onderzocht wordt (problem finding 91 ). Dit creatieve proces leidt uiteindelijk naar een kunstzinnig product of kunstzinnige productie. Dit artistieke, creatieve leerproces is affectief, zintuiglijk en reflectief (voelen, kijken en denken), kunstzinnig-productief (creëren, maken) en theoretisch-reflectief (analyseren, evalueren). DEEL 2 WAT KAN CULTUURONDERWIJS BIJDRAGEN ZODAT DE LEERLINGEN VAN NU STRAKS COMPETENTE, CREATIEVE EN KRITISCH DENKENDE VOLWASSENEN WORDEN? Geen cultuuronderwijs, maar kunsteducatie Hybride kunsteducatie is ontwikkeld vanuit wetenschappelijke inzichten over domeinspecifieke leerprocessen in de kunst. Vandaar dus kunsteducatie en geen cultuuronderwijs. Cultuur is een problematisch begrip omdat het impliciet uitgaat van af te bakenen traditionele? culturen. De vraag is echter of en hoe we culturen in onze geglobaliseerde wereld kunnen afbakenen. Wie behoren nog wel of (net) niet meer tot een bepaalde cultuur en wie bepaalt dat? 92 Kunst druist in tegen cultuur, tegen culturele conventies door de transformatieve kracht van de artistieke creativiteit en de verbeelding. Kunst is er juist om ons te bevrijden van de dictatuur van de cultuur, zei Marlene Dumas 93, omdat kunst er is om ons eraan te herinneren dat alle wetten van wat mooi en waardevol is, door mensen gemaakt worden en dus altijd voor verandering vatbaar zijn. Cultuur is ook in de context van cultuuronderwijs een problematisch begrip, omdat het de essentiële affectieve, sensomotorische en creatieve vaardigheden van het leren door en over kunst ondergeschikt maakt aan cognitieve vaardigheden zoals analyse en reflectie. Cultuur gaat over verschillen tussen mensen, kunst gaat juist over wat mensen verbindt en via kunst leren leerlingen inlevingsvermogen, observatievermogen en voorstellingsvermogen ontwikkelen. De term kunst is daarnaast belangrijk voor de ontwikkeling van de vakdidactiek van de kunst, gebaseerd op (wetenschappelijke) inzichten over kunst-leerprocessen, waarin inzichten over onderwijsleerprocessen en creatieve leerprocessen in de kunst met elkaar 90 Anderson, L. W., Krathwohl, D. R., Airasian, P. W., Cruickshank, K. A., Mayer, R. E., Pintrich, P. R., Raths, J., & Wittrock, M. C. (2001). A revision of Bloom s taxonomy of educational objectives. Complete edition. NY, Longman Inc. en Ellamil, M., Dobson, C., Beeman, M., & Christoff, K. (2012). Evaluative and generative modes of thought during the creative process. Neuroimage, 59, Getzels, J. W., & Csikszentmihalyi, M. (1976). The creative vision: A longitudinal study of problem finding in art. Hoboken NY: John Wiley & Sons Inc. 92 Bhabha, H. K. (1994). The location of Culture. Abingdon. Oxon: Routledge Press. 93 Dumas, M. (2012). Speech bij in ontvangstname van de Johannes Vermeer prijs. 77

4 Foto: Aafje Gerritse 78 EEN KLEURRIJKE BASIS

5 verbonden worden. Uit de onderwijswetenschappen weten we dat veel leerprocessen domeinspecifieke kennis en vaardigheden vereisen. DEEL 2 WAT KAN CULTUURONDERWIJS BIJDRAGEN ZODAT DE LEERLINGEN VAN NU STRAKS COMPETENTE, CREATIEVE EN KRITISCH DENKENDE VOLWASSENEN WORDEN? Een hybride visie op kunsteducatie De waarde van deze kunst-leerprocessen voor de brede ontwikkeling van leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs, vormt de grondslag van hybride kunsteducatie. De specifieke kunstkennis en kunstvaardigheden van het leren over en door kunst zijn daarom de kernaspecten van de doorlopende leerlijn hybride kunsteducatie. 94 Hybride kunsteducatie is gebaseerd op het begrip hybriditeit ; dat is een transformatie van bestaande concepten uit verschillende soms ogenschijnlijk tegenstrijdige contexten tot een nieuwe vorm. In hybride kunsteducatie worden verbanden gelegd tussen de professionele kunst, de kunsttheorie, de kunst- en cultuurgeschiedenis, de psychologie (soorten leerprocessen affectief, sensomotorisch, cognitief, creatief, metacognitief en sociaal), de onderwijskunde, de pedagogiek en de vakdidactiek tot één samenhangend geheel. Hybriditeit is eveneens het doel van creativiteit: een transformatie tot een nieuwe vorm en creëren in de kunst is ook gericht op transformatie van concepten, ervaringen of gevoelens in beelden, muziek en/of performances en is dus in essentie hybride. Actuele wetenschappelijke inzichten over leren en instructie laten eveneens hybriditeit zien: Wanneer docenten leren denken over doceren, vanuit het perspectief van het leren door hun leerlingen en leerlingen leren denken over leren vanuit het perspectief van doceren, ontstaat de optimale situatie voor effectief leren, dan laten leerlingen het zelfregulerende vermogen zien, dat het meest gewenst is bij het leren, volgens Hattie. 95 Hybride kunsteducatie verbindt daarom leerlinggericht leren, waarin de nieuwsgierigheid en interesse van verschillende leerlingen het vertrekpunt zijn, met een goede vakinhoudelijke en vakdidactische ondersteuning door docenten van kunst-leerprocessen door differentiatie en scaffolding 96 en met aandacht voor metacognitie. 97 Dit zijn complexe ofwel hogere orde docentvaardigheden en dat betekent dat docenten kunsteducatie grondige inzichten dienen te hebben van kennisconstructie in die specifieke kunstleerprocessen complexe leerprocessen en complexe creatieve processen in een complex domein om de leerprocessen van individuele leerlingen optimaal te kunnen ondersteunen. Kunsteducatie met kwaliteit vergt daarom niet alleen een visie, een doorlopende leerlijn, maar vooral ook goed opgeleide, vakinhoudelijk en vakdidactisch bekwame docenten (professionals) die 94 Kamp, M.-T. van de (2013). Doorlopende leerlijn Hybride Kunsteducatie. Amsterdam/ Tilburg: Expertisecentrum Vakdidactiek Kunsttheorie - ILO Universiteit van Amsterdam, i.s.m. Theresialyceum. 95 Hattie, J. (2009). Visible Learning. A Synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. Abingdon, Oxon: Routledge Press. 96 Hogan, K. E., & Pressley, M. E. (1997). Scaffolding student learning: Instructional approaches and issues. Cambridge, MA: Brookline Books. 97 Kamp, M.-T. van de, Admiraal, W., van Drie, J., & Rijlaarsdam, G. (2015). Enhancing divergent thinking in visual arts education: Effects of explicit instruction of meta-cognition. British Journal of Educational Psychology, 85, DOI: /bjep

6 leerlingen werkelijk kunnen inspireren voor het leren kijken en luisteren naar kunst in verschillende contexten van tijd, plaats en functie en voor het leren creëren van nieuwe muziek, beelden, dans en drama. Imagine Een concreet voorbeeld van hybride kunsteducatie is het project Imagine van Fundament Foundation. Leerlingen kijken eerst naar manieren waarop internationale hedendaagse kunstenaars een visie op de toekomst van de wereld verbeelden in hun werk. Zij kijken ook naar de functies van hedendaagse kunst in de maatschappij (naar kunst kijken = receptief-sensomotorisch, affectief, cognitief). Subthema s van Imagine zijn gericht op kunst in de maatschappij. Daarbij kun je denken aan: Werelden, Imagine, Indrukwekkend?, Verschrikkelijk mooi. Op basis van een keuze voor een van de subthema s gaan leerlingen een onderwerp zoeken om daarover een werk te maken (een idee of gevoel bedenken = reflectie-cognitief, metacognitief, sociaal). In het project Imagine, valt het zelf maken onder het subthema Durven bedenken. Nadat zij een idee over of gevoel bij een onderwerp (subthema s Grenzeloze idealen en Kritiek ) hebben ontwikkeld, gaan zij dat idee of gevoel op verschillende manieren vormgeven (problem finding, divergent denken). Zij bedenken zo dus hun eigen manier om het idee of gevoel te verbeelden (kunst maken/doen = productie-creatief, sensomotorisch, affectief, cognitief, metacognitief, sociaal).in het project Imagine valt dat onder de subthema s De uitdaging en Samenwerken. Dit creatieve leerproces wordt eerst aangestuurd door de docent door instructie en voorbeelden (ook met betrekking tot het leerproces), daarna neemt de leerling/het groepje leerlingen het over en begeleidt de docent de leerlingen. 80 EEN KLEURRIJKE BASIS