EERLIJKE HANDEL. Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "EERLIJKE HANDEL. Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt"

Transcriptie

1 EERLIJKE HANDEL Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

2 COLOFON Tekst: Antoon Seelen, Olav Jansen Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Wikimedia, Wereldwinkels, BeFair, Max Havelaar, One World, Wordpress, Blogspot De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl. Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus HK Nijmegen tel cmo@fm.ru.nl De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2011 II

3 INHOUD Vooraf pag. 1 Eerlijke handel en de Millenniumdoelstellingen pag. 1 Inleiding pag. 2 Wereldwijde handel pag. 2 Wat is handel? pag. 4 Ruilhandel pag. 4 Handel en geld pag. 4 Lokale markten pag. 5 Wereldmarkt pag. 5 Globalisering pag. 6 De Wereldhandelsorganisatie (WTO, World Trade Organisation) pag. 7 Producenten en consumenten pag. 9 Arme producenten - rijke consumenten pag. 9 Kinderarbeid pag. 10 Loon naar werken pag. 11 Waar komt ons eten vandaan? pag. 11 Handel en milieu pag. 12 Hulp of handel pag. 13 Meten met twee maten pag. 13 Internationaal Monetair Fonds en Wereldbank pag. 15 Ontwikkelingshulp of eerlijke handel pag. 16 Max Havelaar pag. 17 Keurmerk pag. 18 Fair trade producten pag. 20 Koffie pag. 20 Thee pag. 21 Cacao pag. 22 Bananen pag. 23 Kleding pag. 24 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27 III

4 IV

5 VOORAF Eerlijke handel en de Millenniumdoelstellingen In september 2000 stellen 189 staatshoofden en regeringsleiders tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Millenniumverklaring op. Deze verklaring bevat acht doelstellingen voor een ontwikkelingsbeleid. In 2015 moeten deze gerealiseerd zijn. Het aantal mensen dat in extreme armoede leeft, moet in 2015 tenminste tot de helft zijn teruggebracht, vergeleken met In 2015 moeten alle kinderen in alle landen basisonderwijs volgen. Voor 2005 moeten net zoveel meisjes als jongens naar school gaan, zodat zij gelijke kansen krijgen. De sterftecijfers van kinderen onder de 5 jaar moeten in 2015 in elk ontwikkelingsland zijn teruggedrongen met tweederde ten opzichte van Het niveau van moedersterfte moet in 2015 in elk ontwikkelingsland zijn teruggedrongen met driekwart ten opzichte van Voor het jaar 2015 zal een halt worden toegeroepen aan de verspreiding van hiv/aids, malaria en andere ziekten. In 2015 moeten we bereikt hebben dat natuurlijke hulpbronnen (bodemschatten) niet uitgeput raken en dat het aantal mensen dat geen toegang heeft tot veilig drinkwater gehalveerd is. Voor 2020 moeten de levensomstandigheden van tenminste 100 miljoen bewoners van krottenwijken aanzienlijk zijn verbeterd. Er wordt een wereldwijd samenwerkingsverband voor ontwikkeling gesloten, met afspraken over goed bestuur, en de ontwikkeling van een open en eerlijk, voorspelbaar, handelsen financieel systeem, een oplossing van het schuldenvraagstuk en de overdracht van nieuwe technologieën. Elk millenniumdoel heeft een symbool Dit pakket gaat over een onderdeel van de laatste millenniumdoelstelling: eerlijke handel. Op papier zijn de millenniumdoelstellingen hele mooie doelstellingen. In de praktijk komt er tot nog toe niet zo veel van terecht. Veel rijke landen zijn niet erg bereid om iets van hun eigen welvaart af te staan aan ontwikkelingslanden. En veel westerse bedrijven zijn bang dat hun winst in gevaar komt als ze meer moeten gaan betalen voor grondstoffen. Toch kan juist het bevorderen van eerlijke handel een belangrijke bijdrage leveren aan het bereiken van die doelstellingen. Want door eerlijke handel kunnen meer mensen in de minst ontwikkelde landen een bestaan opbouwen en hun kinderen naar school sturen. 1

6 INLEIDING We kopen allemaal wel eens iets in de winkel of op de markt. Kleren, groenten en fruit, frisdrank, speelgoed, een nieuwe fiets of het allernieuwste mobieltje. Meestal staan we er niet bij stil waar de spullen die we kopen vandaan komen en door wie ze gemaakt zijn. Soms is dat heel eenvoudig na te gaan. Als je een zak aardappelen koopt is de kans groot dat ze afkomstig zijn van een Nederlandse boer. In ons land worden veel aardappelen verbouwd. Marsrepen worden ook in ons land gemaakt, maar een van de belangrijkste grondstoffen die er in zit, de chocola, komt uit een tropisch land. Textielfabriek in China Als je een paar sportschoenen koopt, wordt het al lastiger. Je koopt ze dan wel bij een winkel in Nederland, maar de kans dat ze ook in ons land gemaakt zijn, is bijzonder klein. De Nederlandse schoenenindustrie bestaat bijna niet meer. Het is te duur geworden om hier schoenen en andere spullen in elkaar te zetten. Veel zogenaamd maakwerk (het in elkaar zetten van producten) gebeurt in lagelonen-landen. Dat zijn landen waar mensen veel minder verdienen dan bij ons. Soms worden zelfs kinderen aan het werk gezet omdat die nog minder betaald krijgen. In ons land en in andere westerse landen worden vooral producten gemaakt waar veel kennis en opleiding voor nodig is en waar door de fabrikant veel aan verdiend wordt. Computerchips bijvoorbeeld of ziekenhuisapparatuur. Wereldwijde handel Veel producten maken tegenwoordig een hele reis voor ze in de winkel liggen. Soms is dat heel logisch. In Nederland groeien nu eenmaal geen bananen of sinaasappels. En kleren worden hier ook bijna niet meer gemaakt. Als jij een spijkerbroek koopt dan ben je dan ook een echte deelnemer aan de wereldwijde handel. Voordat jij je broek voor de eerste keer aantrekt, heeft hij al een complete wereldreis achter de rug. Tientallen mensen over de hele wereld zijn in de weer geweest om die hippe broek te maken. De katoen komt uit de Verenigde Staten of China. De ruwe katoen wordt geplukt en vervolgens in balen geperst en soms naar een ander land vervoerd waar er katoenen garens van gesponnen worden. 2

7 Balen katoen in Peru Textielfabriek in Peru Koffiebonen Vervolgens worden de garens geverfd. Dan gaat het naar bijvoorbeeld Brazilië waar de garens tot spijkerstof worden geweven. Van Brazilië gaat het dan weer naar Bangladesh of Lesotho waar de grote katoenen lappen in patronen worden geknipt en in elkaar genaaid tot broeken. De ritsen en knopen komen vaak weer uit een ander land. Die patronen worden eerst in Italië of de Verenigde Staten door modeontwerpers bedacht en getekend. Daarna worden de broeken gewassen en gestreken. Er wordt een labeltje aangehangen, ze worden ingepakt en in containers verscheept naar Nederland. Daar worden ze ingekocht door winkeliers en jeansshops tot ze tenslotte in de winkel komen te liggen. Je hebt waarschijnlijk een pittige prijs betaald voor je jeans. Een merkbroek van bijvoorbeeld Diesel kost al gauw 80,-. Misschien heb je je wel eens afgevraagd waar al dat geld naar toe gaat. Bij een spijkerbroek van 80,- is ongeveer de helft voor de winkel. De andere helft moet gedeeld worden door de katoenboer, de opkopers van de katoen, de katoenspinnerij en weverij, de vervoerders, de fabrikant van de broek en tenslotte de mensen die de broek in elkaar naaien. Zij verdienen het minst van iedereen aan de broek. Soms maar een paar euro. Van het geld wat ze daarmee verdienen kunnen ze vaak niet leven. Datzelfde geldt ook voor bijvoorbeeld koffie of chocola. Veel boeren die koffiebonen of cacaobonen telen, verdienen te weinig om er fatsoenlijk van te kunnen leven. Maar het eindproduct, een geurig pak gemalen koffie of een lekkere chocoladereep, ligt hier voor een fiks bedrag in de winkel. Voor een pak snelfilterkoffie betaal je in de supermarkt ongeveer 1,60. De koffieboer krijgt daarvan maar 8 eurocent. En van een chocoladereep van 1,00 gaat ook maar een paar cent naar de cacaobonenteler. Grote bedrijven willen vrijhandel, goedkope grondstoffen, goedkope productie en wereldwijde verkoop. Winst maken is het doel. Cacaobonen Er zijn steeds meer mensen die voor een eerlijke prijs voor producten zijn zodat de makers van de producten er fatsoenlijk van kunnen bestaan. Ze willen de handel eerlijker laten verlopen zodat de prijs niet betaald wordt door arbeiders, boeren of het milieu. 3

8 WAT IS HANDEL? Handel is eigenlijk niets anders dan het kopen en verkopen van producten en diensten. Als iemand een modeboetiek begint, dan koopt hij allerlei soorten kledingstukken, schoenen en accessoires (riemen, sjaaltjes enzovoorts) van verschillende producenten en verkoopt die weer aan allerlei klanten. De winkelier is de tussenpersoon, de schakel tussen de producent (degene die bijvoorbeeld spijkerbroeken maakt) en consument (de uiteindelijke koper). Als de producten die de winkel verkoopt niet erg in de smaak vallen, dan zal de winkelier niet veel verkopen. En als dezelfde kleren ergens anders veel goedkoper zijn, dan zal hij ook niet veel verkopen. Het is de kunst om zo goedkoop mogelijk in te kopen en zo duur mogelijk te verkopen. Ruilhandel Voor ons is het niet meer dan normaal om geld te hebben om iets te kopen. Maar er is een tijd geweest toen het hebben van geld helemaal niet zo vanzelfsprekend was. Je ruilde een mand vol aardappels tegen een lap stof om kleren van te maken. Of je ruilde een koe tegen een stevige tafel. In bijzondere omstandigheden gebeurt dat nog steeds. Bijvoorbeeld als er oorlog is. In de Tweede Wereldoorlog gebeurde dat ook in ons land. Wanhopige, hongerige stadsbewoners verpatsten sieraden of andere kostbaarheden voor een zak piepers of een half varken zodat ze wat te eten hadden. Handel en geld Maar het ruilen van goederen is niet erg praktisch. Het is een heel gesleep en soms krijg je zoveel spullen dat je die zelf weer moet ruilen. Daarom bedachten de mensen al heel snel een handig ruilmiddel waar ze overal mee terecht konden. In de oudheid was zout bijvoorbeeld een bekend ruilmiddel. Ons woord salaris is daarvan afgeleid (zout = sal in het Latijn). Zout was toen een luxeproduct. Ook schelpen vormden een tijdlang een universeel ruilmiddel, net als kralen en vee. We noemen dat ook wel goederengeld. Maar pas met de ontdekking van zilver en goud ontstaat het geld zoals wij dat kennen. In het begin vond de betaling nog plaats door middel van klompjes goud en zilver. Om de waarde te bepalen moesten de klompjes gewogen worden. Om het onhandige wegen te vermijden, ging men ertoe over klompjes van één bepaald standaardgewicht te vervaardigen. Daarna ging men platte schijfjes maken met een stempel erop en een waarde-aanduiding. Daarmee waren de munten geboren. 4

9 Met deze gouden en zilveren munten kon je op heel veel plaatsen spullen kopen. Nog weer later ging men bankbiljetten gebruiken. Die hebben zelf geen waarde (het is maar papier). Maar de bank beloofde elke bezitter van bankbiljetten de waarde ervan in goud of zilver uit te betalen. Zodoende hoefde je niet langer zware zakken met munten mee te sjouwen. Tegenwoordig hoef je in veel landen al helemaal geen geld meer bij je te hebben. Een plastic kaartje (bankpasje) is voldoende om te betalen. Lokale markten In de Middeleeuwen worden in ons land de eerste munten geslagen, gouden en zilveren daalders. De meeste handel is dan nog plaatselijk. Boeren en handwerkslieden verkopen hun waren op de plaatselijke markt. Maar de wereld wordt steeds groter. In de veertiende en vijftiende eeuw zijn er in ons land al allerlei goederen te koop uit België (stenen), Duitsland (stenen), Italië (marmer, olijfolie) en het Oostzeegebied (leer, wol). Met de ontdekking van andere werelddelen (Azië, Amerika) wordt de wereld nog veel groter en begint een tijdperk van wereldomspannende handelsreizen. Porselein uit China, peper en nootmuskaat uit Indonesië, goud en zilver uit Zuid-Amerika, je kon het allemaal in de belangrijke Nederlandse steden aantreffen. Bankbiljetten Wereldmarkt Met het verbeteren van de transportmogelijkheden, de aanleg van wegen en spoorwegen, kunnen goederen nog veel sneller en in grotere hoeveelheden vervoerd worden. En als in de twintigste eeuw het vliegtuig zijn opwachting maakt is het helemaal een fluitje van een cent om goederen van de ene kant van de wereld naar de andere te vervoeren. Daarom kun je nu in Nederland bananen uit Ecuador, koffie(bonen) uit Tanzania, sinaasappelen uit Marokko, kiwi s uit Nieuw-Zeeland, kersen uit Griekenland, appels uit Chili en wijn uit Zuid-Afrika kopen. We spreken dan ook van een wereldmarkt. Als je genoeg geld hebt, kun je producten van over de hele wereld kopen. En het zijn niet alleen levensmiddelen die van heinde en verre komen. Ook de schoenen en de kleren die we aanhebben zijn de halve aardbol over gegaan. Net als het speelgoed waarmee we spelen, de onderdelen waar onze computers uit bestaan en allerlei huishoudelijke apparaten. 5 Nagebouwd VOC-schip

10 Globalisering De wereldhandel heeft grote gevolgen voor het dagelijkse leven van miljoenen mensen. In de vorige eeuw had ons land bijvoorbeeld een bloeiende textielindustrie. Voor de Tweede Wereldoorlog werd bijna alle textiel (kleding, lakens en handdoeken) die in ons land verkocht werd ook in Nederland gemaakt. Na de oorlog stegen de lonen in ons land. En omdat in allerlei landen in Noord-Afrika en Azië de lonen veel lager waren dan in ons land werd het steeds goedkoper om daar kleren te laten maken. Het gevolg was dat veel textielfabrieken in ons land dichtgingen omdat hun producten te duur waren in vergelijking met kleren die uit andere landen geïmporteerd werden. Datzelfde gebeurt nu nog steeds overal in de wereld. Een paar jaar geleden besloten veel Vietnamese boeren om koffie te gaan telen. Het gevolg was dat er veel meer koffie op de wereld wordt geoogst dan opgedronken kan worden. Daardoor dalen de prijzen die boeren voor hun koffiebonen krijgen. Veel koffieboeren in Ethiopië en Kenia kunnen daardoor hun hoofd niet boven water houden. De grote koffiebranders zoals Douwe Egberts en Nestlé profiteerden ervan omdat zij een lage inkoopprijs konden bedingen. Een ander voorbeeld van hoe de wereldhandel de bestaanszekerheid van veel mensen bedreigt is de fabricage van tv-toestellen en cd-spelers. Veel van deze apparaten werden de afgelopen jaren in Taiwan en Zuid-Korea in elkaar gezet. Als het ergens anders op de wereld (bijvoorbeeld in China of Indonesië) goedkoper is om die apparaten in elkaar te schroeven, vertrekken Philips en Sony naar die landen. De fabrieken in Taiwan en Korea gaan dicht en mensen verliezen hun baan. Bedrijven die over de hele wereld zakendoen houden miljoenen mensen aan het werk. Soms hebben zij ze zelf in dienst en soms werken ze via tussenpersonen. Die bedrijven en hun tussenpersonen laten mensen werken voor zo laag mogelijke lonen en onder omstandigheden die soms ronduit ongezond en gevaarlijk zijn. Westerse bedrijven zijn zo machtig dat ze zich door geen enkel land de wet laten voorschrijven. En arme landen hebben zo n behoefte aan werk en inkomen dat ze tegemoetkomen aan de wensen van westerse bedrijven. De mogelijkheid om geld, goederen en fabrieken over de hele wereld te verplaatsen noemen we ook wel globalisering. Afstanden doen er niet meer toe. De wereld wordt steeds meer een dorp. 6

11 De Wereldhandelsorganisatie (WTO, World Trade Organisation) Sinds de Tweede Wereldoorlog is de internationale handel steeds vrijer geworden. Dat wil zeggen dat het steeds makkelijker is geworden om spullen van het ene land naar het andere land te brengen. Er zijn steeds minder regels die voorschrijven hoeveel je van iets mag in- en uitvoeren en hoeveel je daarvoor moet betalen. Logo van de GATT Logo van de WTO Logo van de UNCTAD Er zijn twee internationale instellingen die de handel tussen landen en bedrijven in goede banen proberen te leiden. In 1948 richtten 23 landen een handelsorganisatie op: de General Agreement on Tariffs and Trade (GATT), de algemene overeenkomst over handel en tarieven. Binnen de GATT werd onderhandeld over het afschaffen van allerlei bepalingen en belastingen die de handel in goederen beperken. De GATT hield zich alleen bezig met de handel in goederen. Voor de vrijmaking van de internationale handel hielden de lidstaten van de GATT meerdere onderhandelingsronden. Eerst gingen die alleen over verlaging en afschaffing van invoerrechten die landen op elkaars producten heffen. De laatste onderhandelingsronde van de GATT ging in 1986 van start en leidde tot de ondertekening van een handelsakkoord. Om dit akkoord uit te voeren werd op 1 januari 1995 een nieuwe organisatie opgericht in plaats van de GATT: de WTO, (World Trade Organization, de Wereldhandelsorganisatie). Daarnaast bestaat sinds 1964 de United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). Deze organisatie is door ontwikkelingslanden opgericht. Zij waren ontevreden met de uitkomsten van de GATTonderhandelingen; de GATT werd door de ontwikkelingslanden vooral gezien als een instrument om de belangen van de rijke landen te behartigen. De ontwikkelingslanden verlangden een speciale organisatie waar zij de problemen van arme landen konden bespreken. Zo kreeg de UNCTAD het karakter van een tegenbeweging van de ontwikkelingslanden, die hiermee de kans kregen zich af te zetten tegen de GATT, en daarnaast ook tegen het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank. De WTO is de belangrijkste organisatie op het gebied van de handel. Afspraken die door de WTO-landen worden gemaakt, zijn verplichtingen die de aangesloten landen moeten nakomen. De WTO ziet er op toe dat dit ook gebeurt en kan een land flinke boetes opleggen. Als een land meent dat een ander land zich niet aan de afspraken houdt, spreken we van een handelsconflict. Dan kan het land dat zich benadeeld voelt, een klacht indienen bij een geschillencommissie. Die gaat na of de klacht terecht is en helpt het conflict bij te leggen. Het oplossen van handelsconflicten is één van de belangrijkste taken van de WTO. 7

12 De internationale handel heeft steeds meer invloed op het dagelijks leven van steeds meer mensen. Wat je eet, hoeveel je betaalt voor een T-shirt of gympen, of je werk hebt of niet, dat wordt allemaal beïnvloed door de regels die door de WTO worden opgesteld. Alle belangrijke beslissingen worden genomen door de ministers van de landen die lid zijn van de WTO. Dat zijn er nu meer dan 150. Om lid te worden moeten landen aan allerlei voorwaarden voldoen. Het belangrijkste is dat ze hun markten openstellen voor de vrije in- en uitvoer van producten. Eens in de twee jaar komen de ministers van de lidstaten bij elkaar om besluiten te nemen. Deze vergaderingen vinden telkens ergens anders plaats. De WTO heeft haar hoofdkantoor in Genève (Zwitserland). Alle landen binnen de WTO hebben één stem. Je zou dus denken dat alle landen, dus ook de arme landen, evenveel te zeggen hebben. In de praktijk is dat niet zo. Veel arme landen hebben geen geld om iemand regelmatig naar Genève te sturen. Zij hebben veel te weinig deskundigen om opgewassen te zijn tegen de rijke landen. Die hebben talrijke advocaten en ambtenaren in dienst om hun belangen te behartigen. In de praktijk hebben vooral de rijke industrielanden het voor het zeggen. De WTO houdt zich niet alleen met goederenhandel bezig. Ook de handel in diensten (toerisme, verzekeringen) behoort tot het werkterrein. Ook heeft de WTO aandacht voor duurzame ontwikkeling. Ten slotte wil de WTO intellectueel eigendom van producten beschermen. De volgende zaken kunnen intellectueel eigendom zijn: producten waar copyrights op zit (muziek, boeken), en producten met merknamen die uit een bepaalde streek komen (Parma-ham bijvoorbeeld). Hoofdingang van de WTO te Genève Het gebouw van de WTO te Genève Parma-ham 8

13 PRODUCENTEN EN CONSUMENTEN Een boer die koffiebonen of maïs verbouwt, een naaister die broeken of T-shirts in elkaar naait, een bakker die brood bakt. Ze hebben één ding gemeen: ze produceren iets om te verkopen. Het zijn producenten. Zij verkopen hun spullen aan consumenten: mensen die naar de winkel gaan om een brood te kopen, een pak koffie of een spijkerbroek. Meestal gaat dat niet rechtstreeks. Er zitten vaak een heleboel handelaren tussen die allemaal geld verdienen aan dat ene product. Arme producenten rijke consumenten Als je in de supermarkt een liter volle melk koopt betaal je ongeveer 77 eurocent. De boer krijgt maar ongeveer 31 eurocent voor een liter melk. Het verschil gaat naar de melkfabriek en de supermarkt. Voor boeren in de Derde Wereld is het verschil nog veel groter. Voor een kilo bananen betaal je in de winkel ongeveer 2,00. De bananenteler krijgt daarvan maar een schijntje: 14 eurocent. De rest is voor de exporteur (11 cent), de schipper (26 cent), de bananenhandelaar (41 cent), belastingen (26 cent) en de winkelier en groothandel (82 cent). Degene die de bananen uiteindelijk plukt, is meestal nog veel slechter af. Voor sportschoenen geldt hetzelfde. Een arbeider die één paar Air Pegasusschoenen van Nike in elkaar helpt zetten, verdient daar 15 cent mee. De fabriek verkoopt het paar schoenen voor 15 euro aan Nike. Nike verkoopt de Air Pegasus aan een Nederlandse winkel voor 30 euro. Als consument betaal je uiteindelijk maar liefst 70 euro voor een paar van die felbegeerde schoenen! Nike produceert in 33 landen en verkoopt haar producten wereldwijd. Zij heeft mensen in dienst, maar besteedt veel werk uit aan andere bedrijven. Indirect verschaft zij werk aan mensen. Het is namelijk veel goedkoper om de productie uit te besteden aan fabrieken in Aziatische landen zoals China, Vietnam of Indonesië. De lonen zijn daar veel lager dan in het Westen, onafhankelijke vakbonden worden niet toegestaan en wetten die moeten zorgen voor goede arbeidsomstandigheden zijn veel minder streng. Kinderarbeid Veel bedrijven laten hun producten dáár maken waar dat het goedkoopste is. Er zijn ook bedrijven die daarvoor kinderen gebruiken. Die verdienen nog minder dan volwassenen en dus kunnen de producten nóg goedkoper gemaakt worden. 9

14 Kinderarbeid In ons land spreekt het vanzelf dat kinderen naar school gaan. Tot je zestiende jaar is dat zelfs verplicht. Als je jonger bent dan zestien jaar mag je niet werken. Je mag dan alleen een bijbaantje hebben of vakantiewerk doen. Maar niet overal is dat zo goed geregeld. In sommige landen is het heel gewoon dat hele jonge kinderen gevaarlijk en smerig werk doen. Maar liefst een op de zes kinderen in de wereld moet werken. Vooral in Azië, Afrika en Latijns-Amerika komt kinderarbeid op grote schaal voor. In totaal zijn er ongeveer 250 miljoen kindarbeiders. Zij werken in mijnen, steengroeven, in vuurwerkfabrieken, als tapijtknopers of bij de productie van cacao, koffie, rubber, sisal of thee. In sommige landen worden kinderen zelfs als soldaten ingezet. In India en Pakistan knopen kinderen van zes jaar oud urenlang tapijten. Zij kunnen beter fijne knoopjes leggen dan volwassenen. In Pakistan naaien duizenden kinderen met de hand leren lapjes aan elkaar om er voetballen van te maken. In Tanzania plukken kinderen de hele dag koffiebonen. In sommige Zuidoost-Aziatische landen werken honderdduizenden kinderen in de prostitutie. Om maar enkele voorbeelden van kinderarbeid te noemen. Twee voorbeelden van kinderarbeid Het huishoudboekje van Rani (uit: India Kinderkoerier) Rani Manogren is 10 jaar. Ze woont met haar vader, moeder en oma sinds kort in een sloppenwijk bij de plaats Tirupur in India. Ze is tot en met de derde klas naar de lagere school gegaan. Tot ze gingen verhuizen. Nu wil haar vader dat zij gaat werken, want het gezin moet leningen afbetalen. Rani's vader verdient niet genoeg in het dorp, waar ze wonen. Hij verdient met straatverkoop 1000 rupees per week (23 euro). Haar moeder verdient 600 rupees met werk in de bouw (14 euro). Dat alles is nog niet genoeg. Rani werkt nu vlakbij haar huis in een fabriek waar broeken gemaakt worden. Per week moet ze vijf dagen werken en nog een nacht tot uur 's morgens. Haar werk bestaat uit het ophalen en uitstallen van kleding. Voor dat werk krijgt ze 20 rupees per dag (0,5 euro). Er werken nog vijf meisjes in de fabriek. Van de opzichter mogen ze niet met elkaar praten tijdens het werk. Ze gaat tussen de middag thuis lunchen en na haar werk om 9 uur 's avonds krijgt ze in de fabriek thee. Haar vader wil dat ze ook naar school gaat. Ze volgt af en toe wat lessen. Maar van werken én leren samen word je erg moe. Rani heeft geen vrije tijd, want ze moet ook nog in het huishouden meehelpen. Zelf wil ze eigenlijk wel op school blijven. Ze hoopt dat ze er binnenkort weer heen kan gaan. Rani wil als ze later groot is onderwijzeres worden. Ze vindt iemand die lesgeeft een belangrijk persoon. Bovendien wil ze later meer geld verdienen dan dat ze in de fabriek verdient. 10

15 Loon naar werken Als een kledingfabrikant T-shirts of spijkerbroeken wil laten maken dan zal hij niet snel voor Nederland kiezen. De lonen die arbeiders in Nederland verdienen zijn zo hoog dat een T-shirtje onbetaalbaar wordt. In ons land moet je namelijk altijd minstens het minimumloon betalen. Minder betalen mag niet volgens de wet. Bovendien ben je verzekerd van een uitkering als je ziek wordt of niet meer kunt werken. Ook als je je baan weer kwijtraakt, heb je recht op een uitkering. Daarnaast ben je ook nog eens verzekerd tegen ziektekosten. In veel landen is dat niet het geval. Op de Filippijnen bijvoorbeeld bestaat geen minimumloon en als je ziek of arbeidsongeschikt raakt, ben je aangewezen op je familie. En als je wel een baan hebt, verdien je vaak niet genoeg om van te leven. En wetten die arbeiders een veilige werkomgeving en goede sociale voorzieningen garanderen zijn er niet. Een naaister als Amanda in Indonesië Hoe het er in de kledingindustrie in Indonesië aan toegaat vertelt Amanda: Ik ben Amanda. Ik ben 20 jaar. Ik werk in een kledingfabriek in Jakarta, Indonesië. Ik stik Levi s-jeans. Ik werk 75 uur per week, maar verdien nog steeds minder dan het minimumloon. Van het minimumloon in mijn land kun je trouwens niet leven. Ik kan amper eten kopen van wat ik verdien. We kunnen niet weigeren om over te werken, dan word je ontslagen. Eén keer zijn we gaan staken om betere lonen te eisen, en een toeslag voor reiskosten en eten. De directie weigerde toe te geven aan onze eisen en ze ontsloegen de mensen die ze er van verdachten dat ze de staking georganiseerd hadden. (uit: Schone Kleren Campagne) Veel arbeiders in derdewereldlanden moeten net als Amanda elke dag hard werken zonder dat ze daarvoor een fatsoenlijk loon krijgen. Waar komt ons eten vandaan? Het is nog niet zo heel lang geleden dat het grootste deel van ons dagelijkse voedsel uit de directe omgeving kwam. Groenten en fruit waren elk seizoen anders. 11

16 Aardbeien at je alleen in de zomer, appels en peren in de herfst, de winter en het voorjaar want die kon je ook bewaren. Vlees kwam van koeien en varkens die in de winter geslacht werden. Sinaasappels waren vijftig jaar geleden zeldzaam. Een kiwi was onbekend. Kersen, pruimen, appels en peren kwamen uit de Betuwe. Sperziebonen kon je alleen vers eten in de maanden augustus en september. En je kon ze alleen bewaren door ze in zout in te leggen of in te vriezen. Tegenwoordig kun je het hele jaar door allerlei soorten groenten en fruit kopen. En er komen steeds meer soorten bij. Nu kun je in januari sperzieboontjes uit Egypte kopen. Sinaasappels kun je het hele jaar door kopen. Ze komen uit Spanje, Marokko, Zuid-Afrika of Brazilië. Groene appels (Granny Smith) komen vaak uit Zuid-Afrika of Chili. Kersen komen niet meer uit de Betuwe omdat het plukken ervan veel te duur is geworden. De kersen die je nu koopt komen uit Turkije of Griekenland. De hele wereld ligt als het ware op de keukentafel. Handel en milieu Het gesleep met allerlei goederen en producten is lang niet altijd goed voor het milieu. Denk maar eens aan de herrie en luchtvervuiling die met al dat transport gepaard gaan. Maar ook bij de productie wordt niet altijd even zorgvuldig met het milieu omgesprongen. In landen als Ecuador en Costa Rica zijn grote stukken tropisch bos gekapt om plaats te maken voor bananenplantages. En om ervoor te zorgen dat allerlei ziekten en schimmels geen kans krijgen, worden flink wat chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt. In die landen is de wetgeving niet zo streng. Veel middelen die hier in het Westen verboden zijn omdat ze slecht voor het milieu zijn of omdat ze schadelijk voor de gezondheid zijn, mogen ergens anders nog wel gebruikt worden. Zodoende is het daar nóg goedkoper om bijvoorbeeld bananen of snijbloemen te telen. 12

17 HULP OF HANDEL Grondstoffen zijn stoffen die je uit de grond haalt of die in de grond groeien. Olie, steenkolen, ijzererts, aluminium, diamanten noemen we ook wel delfstoffen. In bijna alle gevallen kun je ze niet gebruiken zoals ze uit de grond gehaald worden. Ze moeten eerst verder bewerkt worden tot hoogwaardige producten: benzine, staal, aluminium, geslepen diamanten enzovoorts. Hetzelfde geldt voor veel landbouwproducten: koffiebessen, katoenpluizen, sojabonen, cacaobonen. Deze grondstoffen moeten ook eerst bewerkt worden tot gebrande en gemalen koffie, katoenen stoffen, sojaolie en chocola. Meten met twee maten Heel veel arme landen zijn voor hun inkomsten afhankelijk van de verkoop van grondstoffen aan rijke landen. Geld om zelf dure eindproducten te maken hebben ze meestal niet. Om bijvoorbeeld een olieraffinaderij te bouwen (waar ruwe olie omgezet wordt in benzine en andere producten) heb je miljarden euro s nodig. Een fabriek om koffiebonen te branden is een stuk goedkoper. Maar in de rijke landen zijn de invoerrechten op gemalen koffie veel hoger dan de invoerrechten op ruwe bonen. Veel ontwikkelingslanden vinden dat niet eerlijk. Zij willen een hogere prijs voor hun grondstoffen en minder belasting op kant-en-klare eindproducten. De rijke landen verzetten zich tot nog toe tegen dit soort maatregelen. Wel hebben zij de mond vol over vrijhandel en het afschaffen van invoerrechten. Maar ondertussen beschermen ze wel hun eigen markten. Tegelijkertijd dwingen ze veel derdewereldlanden om de beschermende maatregelen voor hún industrie af te schaffen. Rijke landen kunnen op die manier onbelemmerd hun industrieproducten en kant-enklare levensmiddelen naar arme landen exporteren. Veel derdewereldlanden en ook allerlei organisaties in de ontwikkelde wereld vinden dat er met twee maten gemeten wordt. De rijke landen verdedigen hun eigen handelsbelangen en eisen van de arme landen dat ze hun markten openstellen voor de producten uit de westerse landen. Veel arme landen in de Derde Wereld krijgen een of andere vorm van ontwikkelingshulp. Rijke landen, waaronder Nederland, geven elk jaar miljoenen euro s ontwikkelingshulp. Maar dat lijkt niet voldoende te helpen. 13

18 Veel landen, vooral in Afrika, blijven even arm als ze al waren. Regelmatig moet er extra hulp gegeven worden omdat er hongersnoden uitbreken of andere (natuur-) rampen gebeuren. Het is ook niet zo vreemd dat ontwikkelingshulp onvoldoende helpt. Want voor elke euro of dollar ontwikkelingshulp die van het rijke Noorden naar het arme Zuiden gaat, komen twee euro s of dollars van daar naar hier. Dat komt omdat westerse bedrijven veel te weinig betalen voor de producten uit die landen. Nog een reden is dat veel van die landen grote schulden hebben waar ze veel rente over moeten betalen. De ontwikkelingslanden hebben in de zeventiger jaren hoge schulden opgebouwd bij westerse banken en overheden. Alleen al de rentelast is een loden kogel aan hun been. Een cacaoland als Ghana staat een vijfde deel van zijn exportinkomsten direct weer af voor schuldbetalingen. De spelregels van de internationale handel werken vooral ten gunste van de rijke landen. De prijs die mensen voor die oneerlijke handel betalen is groot. Als arme landen in Afrika en Azië hun aandeel in de wereldhandel met één procent (een honderdste) zouden vergroten, dan kunnen miljoenen mensen de armoede ontstijgen. Rijke landen houden hun markten gesloten terwijl het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank arme landen onder druk zetten om hún markten in sneltreinvaart open te stellen, vaak met schadelijke gevolgen voor arme delen van de bevolking. Het meten met twee maten is het duidelijkste te zien op landbouwgebied. Boeren in de ontwikkelde landen krijgen tezamen wel een miljard euro subsidie per dag. Wat ze teveel produceren (graan, melk, vlees) wordt tegen een spotprijs in ontwikkelingslanden op de markt gedumpt. Plaatselijke boeren kunnen daar niet tegenop en gaan failliet. Jamaica stelde onder druk van de Wereldbank eind vorige eeuw zijn zuivelhandel open voor buitenlandse bedrijven. Sinds die tijd raakte de Jamaicaanse markt overspoeld met goedkoop buitenlands melkpoeder. Kleine melkveehouders zijn daardoor zwaar gedupeerd en duizenden boeren en boerinnen legden het bijltje erbij neer. 14

19 Hoe scheef de verhoudingen zijn, zie je aan de subsidie die boeren in Europa voor hun vee krijgen. Zo ontvangt een koe in de EU meer subsidie dan de helft van de wereldbevolking verdient. Internationaal Monetair Fonds en Wereldbank Het Internationale Monetaire Fonds (IMF) werd in 1944 opgericht om het internationale geldstelsel in goede banen te leiden. Het moest ervoor zorgen dat de verschillende muntsoorten in de wereld (de Amerikaanse dollar, het Britse pond, de Japanse yen en allerlei toen nog bestaande Europese muntsoorten) vaste wisselkoersen hadden. Als je guldens moest wisselen in dollars wist je van tevoren hoeveel dollars je kreeg. Tegenwoordig is dat niet meer zo en kunnen de wisselkoersen van dag tot dag veranderen. Wel is het nog steeds zo dat landen er naar moeten streven die veranderingen zo klein mogelijk te laten zijn. Logo van de Wereldbank Logo van het IMF Het IMF moet er ook op toezien dat landen hun eigen huishoudboekje op orde houden en hun schulden netjes afbetalen. Landen die in financiële problemen komen, kunnen bij het IMF aankloppen voor een lening. Daaraan zijn wel voorwaarden verbonden. Vaak wordt aan landen opgedragen om te bezuinigen op allerlei uitgaven op het gebied van gezondheidszorg en sociale uitkeringen. Op dit moment zijn bijna alle landen in de wereld lid. Maar er zijn vijf landen die het min of meer voor het zeggen hebben in het IMF: de VS, Japan, Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië. Zij hebben samen bijna 40 procent van de stemmen. Zij hebben zoveel macht omdat zij ook het meest bijdragen aan het kapitaal van het IMF. Als je dit vergelijkt met bijvoorbeeld veel Afrikaanse landen, dan zie je dat 21 Afrikaanse landen samen nog geen 2 procent van alle stemmen bezitten. De Wereldbank werd samen met het IMF in 1944 opgericht. De belangrijkste functie van de bank is het financieren van projecten die de economische ontwikkeling van de lidstaten bevorderen. De afgelopen vijftig jaar is de financiering van projecten in ontwikkelingslanden haar voornaamste activiteit. De Wereldbank leent geld dat met rente weer terugbetaald moet worden. Ook zij stelt allerlei eisen aan landen voordat ze met geld over de brug komt. 15

20 Ontwikkelingshulp of eerlijke handel Veel ontwikkelingslanden roepen al jaren dat zij meer kansen moeten krijgen om hun producten in de rijke landen te verkopen. Als zij meer kunnen verkopen tegen een hogere prijs is ontwikkelingshulp misschien helemaal niet meer nodig. Zij willen eerlijke handel. Maar wat is eerlijke handel? Een belangrijk onderdeel van eerlijke handel is een eerlijke prijs. Dat is een prijs die de productiekosten, inclusief sociale kosten (een ziektekostenverzekering bijvoorbeeld) en milieukosten volledig dekt. De prijs moet producenten een redelijke levensstandaard en iets extra s bieden voor investeringen in de toekomst. Voor sommige producten zoals koffie en cacao wordt de prijs vastgesteld op internationale grondstoffenbeurzen. Eerlijke handelsorganisaties betalen dan een minimumprijs die hoger is dan de prijs op de grondstoffenbeurs. Maar ook de spelregels zijn niet eerlijk. Rijke landen beperken het aandeel van arme landen in de wereldhandel. Dat doen zij door hoge belasting op de import te heffen. Het gevolg is dat veel arme landen alleen grondstoffen kunnen exporteren. Zij kunnen zich niet veroorloven om de grondstoffen zelf te verwerken en te bewerken. Zo kunnen zij er geen waarde aan toevoegen. Rijke landen dumpen zwaar gesubsidieerde producten in ontwikkelingslanden. Daardoor drukken ze de prijzen van locale goederen, en verwoesten de plaatselijke economie. Deze praktijken hebben arme boeren armer gemaakt of zelfs gedwongen hun boerenbedrijf helemaal op te geven. 16

FAIRTRADE. Een beter leven. Wat is Fairtrade

FAIRTRADE. Een beter leven. Wat is Fairtrade Wat is Fairtrade EERLIJKE HANDEL STAAT VOOROP KEURMERK INTERNATIONALE SAMENWERKING HANDEL GEMEENTE DUURZAAMHEID Een beter leven Veel boeren en arbeiders in arme landen (ook wel ontwikkelingslanden ) hebben

Nadere informatie

De wereld is een dorp hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

De wereld is een dorp hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 20 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63729 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Antwoordenvel Handel en Wandel, primair onderwijs

Antwoordenvel Handel en Wandel, primair onderwijs ntwoordenvel Handel en Wandel, primair onderwijs Vraag 1: Zoek op de kaart van Nijmegen op welke straten er nog meer een naam hebben met een kolonie erin. Vraag 2a: Gezegde of spreekwoord met peper Vraag

Nadere informatie

Spreekbeurtinformatie Millenniumdoelen

Spreekbeurtinformatie Millenniumdoelen Spreekbeurtinformatie Millenniumdoelen Informatie voor basisschoolleerlingen uit groep 5 t/m 8 Wat kun je hier vinden? 1. Jouw spreekbeurt over de Millenniumdoelen 2. Waarom zijn er Millenniumdoelen 3.

Nadere informatie

2. Wat is de hoofdvraag? Hoe zijn de arbeidsomstandigheden in de kleding- en schoenenindustrie in landen die aan Nederland leveren?

2. Wat is de hoofdvraag? Hoe zijn de arbeidsomstandigheden in de kleding- en schoenenindustrie in landen die aan Nederland leveren? Werkstuk door een scholier 1455 woorden 24 januari 2005 5,9 376 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1. Wat is je onderzoeksterrein? schone kleren 2. Wat is de hoofdvraag? Hoe zijn de arbeidsomstandigheden

Nadere informatie

FAIRTRADE. Een beter leven. Wat is Fairtrade

FAIRTRADE. Een beter leven. Wat is Fairtrade Wat is Fairtrade EERLIJKE HANDEL STAAT VOOROP KEURMERK INTERNATIONALE SAMENWERKING HANDEL GEMEENTE DUURZAAMHEID Een beter leven Met Fairtrade krijgen boeren en arbeiders in ontwikkelingslanden een eerlijke

Nadere informatie

speelkaart grondstoffen

speelkaart grondstoffen speelkaart grondstoffen grondstoffen 100% biokatoen uit India. Bij de teelt komen geen pesticiden en kunstmest kijken. De oogst gebeurt handmatig. De katoenboer laat zijn arbeiders in goede omstandigheden

Nadere informatie

Waarom heb ik voor dit onderwerp gekozen?

Waarom heb ik voor dit onderwerp gekozen? Chocolade Waarom heb ik voor dit onderwerp gekozen? Chocolade is heel erg lekker. Mijn zus kwam op het idee.en ik dacht goed idee. En toen heb ik het dus over chocolade gedaan. Waar komt chocolade vandaan?

Nadere informatie

Factsheet. Ooit gedacht dat je met een potje pindakaas de wereld kunt veranderen? Of met een banaan? Het kan. Dankzij fairtrade.

Factsheet. Ooit gedacht dat je met een potje pindakaas de wereld kunt veranderen? Of met een banaan? Het kan. Dankzij fairtrade. Elke dag π± Factsheet Initiatief fairbezig.nl Fairbezig.nl is een initiatief van Fair Trade Original, de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels en Stichting Max Havelaar met steun van de Nationale Postcode

Nadere informatie

Arm en Rijk. Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten

Arm en Rijk. Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten Arm en Rijk Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten 2.1 Rijk en arm in de Verenigde Staten De rijke Verenigde Staten Je kunt op verschillende manieren aantonen dat de VS een rijk land is. Het BNP

Nadere informatie

Koffie. Inhoud. 1.Waar komt koffie vandaan. 1. Waar komt koffie vandaan

Koffie. Inhoud. 1.Waar komt koffie vandaan. 1. Waar komt koffie vandaan Koffie Inhoud 1. Waar komt koffie vandaan 2. Hoe groeit koffie 3. Oogsten 4. Het mengen en branden 5. 10 uur koffietijd 6. Volksdrank 7. De verpakking 8. Cafeïne en cafeïnevrije koffie 9. Koffiemolens

Nadere informatie

Lesbrief Iedereen betaalt belasting

Lesbrief Iedereen betaalt belasting Lesbrief Iedereen betaalt belasting inleiding Iedereen betaalt belasting» waar komt het geld vandaan?» waar gaat het geld naar toe?» nederland, europa en de wereld» Iedereen betaalt belasting 1 Iedereen

Nadere informatie

Werkboekje. Natuur en milieu educatie. Groep 7. Naam: Fruit in de mix. Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna

Werkboekje. Natuur en milieu educatie. Groep 7. Naam: Fruit in de mix. Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna Werkboekje Natuur en milieu educatie Naam: Groep 7 Fruit in de mix Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna Werkblad 1 Waar komt ons fruit vandaan? Vul 1. Teken het klassikale woordenweb die

Nadere informatie

De kloof wordt breder. Boekverslag door H woorden 15 februari keer beoordeeld. Aardrijkskunde

De kloof wordt breder. Boekverslag door H woorden 15 februari keer beoordeeld. Aardrijkskunde Boekverslag door H. 1034 woorden 15 februari 2007 6.6 80 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoofdstuk 2 het Noorden tegenover het Zuiden 2 Noord- Zuidverhoudingen 2.1 De kloof wordt

Nadere informatie

5. De overheidsbril - Hoe is kinderarbeid in Nederland afgeschaft en wanneer wat waren de maatregelen van onze overheid?

5. De overheidsbril - Hoe is kinderarbeid in Nederland afgeschaft en wanneer wat waren de maatregelen van onze overheid? Boekverslag door S. 1702 woorden 8 maart 2004 6.3 168 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer 1: Inhoud. 2. inleiding. 3. normen en waarden bril -waar komt kinderarbeid voor en in welke soort ervan. 4. De

Nadere informatie

PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA

PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA 0 Lesschema 1 WAT IS PLANTAGELANDBOUW? 1.1 Bestudeer de afbeeldingen en satellietbeelden van plantages 1.2 Input, proces en output 2 WAAR DOET MEN AAN PLANTAGELANDBOUW?

Nadere informatie

Stap 5) Filmpje, quiz en recepten Bekijk hoe bananen worden verbouwd, test je bananenkennis en maak een lekker bananenrecept!

Stap 5) Filmpje, quiz en recepten Bekijk hoe bananen worden verbouwd, test je bananenkennis en maak een lekker bananenrecept! SPREEKBEURT OF WERKSTUK Bananen Hier vind je alle informatie die je nodig hebt voor een spreekbeurt over bananen, waar ze vandaan komen en waarom ze gezond zijn. Het is handig om je spreekbeurt onder te

Nadere informatie

De bananenteelt. Kleinschalige boeren. Grote plantages

De bananenteelt. Kleinschalige boeren. Grote plantages De bananenteelt Geen product ter wereld wordt meer verhandeld dan bananen. Jaarlijks produceren tropische landen als Colombia, Dominicaanse Republiek en Peru meer dan 100 miljoen ton bananen. Bananen worden

Nadere informatie

Antwoorden Economie Handel

Antwoorden Economie Handel Antwoorden Economie Handel Antwoorden door een scholier 973 woorden 14 april 2004 4,8 61 keer beoordeeld Vak Economie Begrippen: Open Economie: Bijvoorbeeld: Nederland exporteert veel goederen en diensten

Nadere informatie

De Afrikaanse boer wordt met uitsterven bedreigd.

De Afrikaanse boer wordt met uitsterven bedreigd. De Afrikaanse boer wordt met uitsterven bedreigd. Afrikaanse boeren en boerinnen met uitsterven bedreigd? Je zal maar boer of boerin wezen in Afrika. Je hebt je veld ingezaaid, misschien wat extra meststoffen

Nadere informatie

Paradoxaal genoeg hebben juist veel landarbeiders geen toegang tot betaalbaar groenten en fruit

Paradoxaal genoeg hebben juist veel landarbeiders geen toegang tot betaalbaar groenten en fruit DAAR PLUKKEN DE BOEREN DE VRUCHTEN VAN HET SUCCES VAN GRUPO HUALTACO Groenten en fruit zijn niet alleen gezond voor ons lichaam, maar ook voor de wereldeconomie. De groente- en fruitsector is een van de

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8

Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting door V. 1226 woorden 30 oktober 2016 7,1 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Par. 1.2 Er zijn 2 manieren om

Nadere informatie

de kortste weg naar eerlijke bedrijfskleding 1

de kortste weg naar eerlijke bedrijfskleding 1 De kortste weg naar eerlijke bedrijfskleding de kortste weg naar eerlijke bedrijfskleding 1 waarom deze campagne? zit er een luchtje aan uw bedrijfskleding? Met deze campagne willen wij u de werknemers

Nadere informatie

Change the world shopping

Change the world shopping Change the world shopping V.U./E.R.: Erik Devogelaere, Hoogstraat 35 E, 3360 Bierbeek, België - Belgique Op een plezierige manier de wereld veranderen Kies voor eerlijke kwaliteitsproducten Het hoeft

Nadere informatie

Hoe wordt een t-shirt gemaakt?

Hoe wordt een t-shirt gemaakt? Hoe wordt een t-shirt gemaakt? Ben jij op zoek naar een leuk onderwerp voor je spreekbeurt? Wij hebben een spreekbeurtpakket voor je gemaakt waarmee je de kinderen uit jouw klas precies kunt vertellen

Nadere informatie

De wereld is een dorp hv123

De wereld is een dorp hv123 banner Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 23 november 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/63729 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs

Nadere informatie

Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de ontwikkelingen van de handelsstromen. Verder in dit werkstuk

Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de ontwikkelingen van de handelsstromen. Verder in dit werkstuk Werkstuk door een scholier 1433 woorden 1 november 2017 7 6 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Inleiding; Wat zijn handelsstromen? Wat zijn kolonies? Chronologisch

Nadere informatie

Nigeria. 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria

Nigeria. 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria Nigeria 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria Marèl Smit & Anne Jekel H3T3 1.Bevolking en welvaart in Nigeria Nigeria

Nadere informatie

Internationale wegen vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Internationale wegen vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 19 September 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73828 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

U geniet van goede en eerlijke producten. U hebt oog voor mens en milieu bij Langerak de Jong

U geniet van goede en eerlijke producten. U hebt oog voor mens en milieu bij Langerak de Jong U geniet van goede en eerlijke producten U hebt oog voor mens en milieu bij Langerak de Jong Voor mens en milieu Steeds meer organisaties willen in de bedrijfsvoering een balans vinden tussen planet, people

Nadere informatie

Sectorwerkstuk Aardrijkskunde Kleding- en schoenenindustrie

Sectorwerkstuk Aardrijkskunde Kleding- en schoenenindustrie Sectorwerkstuk Aardrijkskunde Kleding- en scho Sectorwerkstuk door een scholier 2750 woorden 27 juni 2006 6,6 216 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding Ik heb gekozen voor het onderwerp de kleding

Nadere informatie

Streekproducten en eten uit de buurt

Streekproducten en eten uit de buurt Spreekbeurt of werkstuk Streekproducten en eten uit de buurt Inhoud Stap 1. Ga zelf op onderzoek uit Stap 2. Streekproducten of gewoon producten uit de buurt Stap 3. Waarom zijn streekproducten zo bijzonder?

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8

Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8 Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m 1.4 + 1.7, 1.8 Samenvatting door K. 958 woorden 9 november 2013 6,5 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Samenvatting aardrijkskunde paragraaf

Nadere informatie

Ik ben minister van landbouw in Kenia Ik ben de koe van de familie Osomo uit Kenia

Ik ben minister van landbouw in Kenia Ik ben de koe van de familie Osomo uit Kenia Ik ben minister van landbouw in Kenia Steeds meer bedrijven uit Europa en Azië willen in ons land hun bedrijf zetten. Hier is immers veel grond, er zijn minder regels dan in hun land en de lonen van onze

Nadere informatie

Ontwikkelingssamenwerking vmbo-kgt34

Ontwikkelingssamenwerking vmbo-kgt34 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 24 August 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/73827 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein

Nadere informatie

De kritische consument

De kritische consument De kritische consument Inleiding Om producten te kunnen maken heb je grondstoffen nodig. Mensen werken met deze grondstoffen en maken er producten van die we consumeren. Een ondernemer is tevreden als

Nadere informatie

Koffie. Inhoud. 1.Waarom ik heb gekozen voor dit onderwerp. 2.Geschiedenis van de koffie. 1. Waarom ik dit onderwerp heb gekozen

Koffie. Inhoud. 1.Waarom ik heb gekozen voor dit onderwerp. 2.Geschiedenis van de koffie. 1. Waarom ik dit onderwerp heb gekozen Koffie Inhoud 1. Waarom ik dit onderwerp heb gekozen 2. Geschiedenis van koffie 3. De koffieplant 4. Verbouwen van koffie 5. De koffieplantage 6. De koffiebranderij 7. Koffiesoorten 8. Cafeine 9. Manieren

Nadere informatie

Samenvatting Economie H1, paragraaf 1 t/m 7, de Samenleving

Samenvatting Economie H1, paragraaf 1 t/m 7, de Samenleving Samenvatting Economie H1, paragraaf 1 t/m 7, de Samenleving Samenvatting door Jiske 1820 woorden 26 juni 2016 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Economie LWEO 1.1 Hoe belangrijk is de wereld voor Nederland?

Nadere informatie

Wat denken de jongens? Trek een lijn naar het denk-wolkje. Het is niet eerlijk, ik ben arm en hij is rijk. Ik wil graag vrienden blijven

Wat denken de jongens? Trek een lijn naar het denk-wolkje. Het is niet eerlijk, ik ben arm en hij is rijk. Ik wil graag vrienden blijven Lees het verhaal Een onmogelijke vriendschap. Zie jij de blanke jongen? Hij heet Olivier. Olivier komt uit Nederland. Olivier woont op Sumatra. Zijn vader is de baas van een plantage. Olivier en zijn familie

Nadere informatie

Koffie Werkstuk van Hugo Thijssen Groep 6 2009 1

Koffie Werkstuk van Hugo Thijssen Groep 6 2009 1 Koffie Werkstuk van Hugo Thijssen Groep 6 2009 1 Inhoudsopgave Bladzijde 2 Inleiding Blz. 3 Hoofdstuk 1 : Van koffieplant tot koffieboon Blz. 4 Hoofdstuk 2 : Koffie branden en melangeren Blz. 5 Hoofdstuk

Nadere informatie

UNICEF en kinderarbeid

UNICEF en kinderarbeid UNICEF en kinderarbeid Informatie voor een spreekbeurt of werkstuk Spreekbeurtinformatie kinderarbeid 1. Trésor uit Ivoorkust 2. Van de plantages terug de klas in 3. Feiten en cijfers over kinderarbeid

Nadere informatie

Eindexamen vmbo gl/tl economie 2011 - II

Eindexamen vmbo gl/tl economie 2011 - II Beoordelingsmodel Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt 1 scorepunt toegekend. MINpunten 1 maximumscore 1 2 / 6 x 100 % = 33,3% 2 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste reden: Klantenbinding:

Nadere informatie

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van

Nadere informatie

PROTOS onderschrijft volop de Millenniumdoelstellingen!

PROTOS onderschrijft volop de Millenniumdoelstellingen! PROTOS onderschrijft volop de Millenniumdoelstellingen! De doelstellingen van PROTOS zijn de armsten onder ons te voorzien van rechtvaardig, duurzaam en participatief drinkwater, water voor landbouw, en

Nadere informatie

MULTATULI. Saïdjah en Adinda

MULTATULI. Saïdjah en Adinda MULTATULI Saïdjah en Adinda 3 4 Rangkas - Betoeng. District Lebak. Rivier achter het huis van Multatuli. 5 6 Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen. Voorwoord In de 17e en 18e eeuw is Nederland een

Nadere informatie

Snoep. Inleiding. drop

Snoep. Inleiding. drop Snoep Inleiding Er zijn van allerlei soorten snoep zoals: winegums, drop, zure bommen, salmiak snoepjes, kauwgum, chocolade, suiker snoep, suikervrij snoep, honing staafjes, lolly's, zuurtjes, pepermunt,

Nadere informatie

1,6 miljoen. Fairtrade in het Zuiden 87,7% 12,3% leden. kleinschalige boeren. arbeiders. kleinschalige boeren en arbeiders binnen Fairtrade.

1,6 miljoen. Fairtrade in het Zuiden 87,7% 12,3% leden. kleinschalige boeren. arbeiders. kleinschalige boeren en arbeiders binnen Fairtrade. Jaarcijfers Fairtrade in het Zuiden arbeiders en Dit zijn cijfers die verzameld zijn in op basis van auditrapporten van FLO Cert. Ze zijn verwerkt door Fairtrade International in en gepubliceerd begin

Nadere informatie

Van boon tot koffie.

Van boon tot koffie. Van boon tot koffie. Legende. Rond 300 V.Ch. Ontdekte geitenhoeder Kaldi dat zijn geiten, na het eten van bessen van een bepaalde struik, opvallend energiek waren. Een monnik ving dit op en maakte een

Nadere informatie

Chocolade. De geschiedenis. De cacaoboom. Ik houd mijn spreekbeurt over chocolade. In zuid Amerika groeit de cacaoboom.

Chocolade. De geschiedenis. De cacaoboom. Ik houd mijn spreekbeurt over chocolade. In zuid Amerika groeit de cacaoboom. Chocolade Ik houd mijn spreekbeurt over chocolade. De geschiedenis In zuid Amerika groeit de cacaoboom. Daar wordt al sinds de 17e eeuw door verschillende volken de cacaoboom gekweekt. De Inca's, Maya's

Nadere informatie

7,3. Werkstuk door een scholier 2076 woorden 22 oktober keer beoordeeld. Aardrijkskunde

7,3. Werkstuk door een scholier 2076 woorden 22 oktober keer beoordeeld. Aardrijkskunde Werkstuk door een scholier 2076 woorden 22 oktober 2002 7,3 324 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kinderarbeid in India India is een land met meer dan 1 miljard inwoners. Van die 1 miljard inwoners is

Nadere informatie

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010.

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Buitenlandse handel Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Link naar editie 2008/2009 van de Europese Schoolagenda: www.ec.europa.eu/consumers/empowerment/cons_education_en.htm#diary

Nadere informatie

De biologische veehouderij

De biologische veehouderij oerwafels meergranenbolletjes Biologisch boeren meergranen olijfolie De biologische veehouderij Wij vinden het belangrijk dat onze klanten verantwoorde producten kunnen kopen. Bij de inkoop van onze producten

Nadere informatie

Werkstuk door Jos 2325 woorden 15 maart keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Wat is kinderarbeid?

Werkstuk door Jos 2325 woorden 15 maart keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Wat is kinderarbeid? Werkstuk door Jos 2325 woorden 15 maart 2018 6 1 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Wat is kinderarbeid? De definitie van kinderarbeid is, kinderen die werken. Niet al het werk van kinderen wordt als kinderarbeid

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-BB 2004

Examenopgaven VMBO-BB 2004 Examenopgaven VMBO-BB 2004 tijdvak 2 dinsdag 22 juni 11.30 13.00 uur ECONOMIE CSE BB Naam kandidaat Kandidaatnummer Beantwoord alle vragen in dit opgavenboekje. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit

Nadere informatie

Inhoud. 1. Geschiedenis 2. Cacaoteelt 3. De fabriek Callebaut 4. Soorten 5. Chocolade en temperen 6. Mallen en figuren 7. Weetjes

Inhoud. 1. Geschiedenis 2. Cacaoteelt 3. De fabriek Callebaut 4. Soorten 5. Chocolade en temperen 6. Mallen en figuren 7. Weetjes Chocolade Inhoud 1. Geschiedenis 2. Cacaoteelt 3. De fabriek Callebaut 4. Soorten 5. Chocolade en temperen 6. Mallen en figuren 7. Weetjes Gemaakt door: Jeanine Datum: Maart 2009 Weetjes 1. De grootste

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL-COMPEX 2005

Examen VMBO-GL en TL-COMPEX 2005 Examen VMBO-GL en TL-COMPEX 2005 tijdvak 1 dinsdag 31 mei totale examentijd 2 uur ECONOMIE CSE GL EN TL Vragen 1 tot en met 23 In dit deel van het examen staan de vragen waarbij de computer niet wordt

Nadere informatie

Chocomelk. van eerlijke handel, biologische landbouw en lokale boeren! www.oww.be. Handel, uit respect.

Chocomelk. van eerlijke handel, biologische landbouw en lokale boeren! www.oww.be. Handel, uit respect. Chocomelk van eerlijke handel, biologische landbouw en lokale boeren! > Handel, uit respect. We slaan de brug tussen boeren uit Noord & Zuid! www.oww.be > Kiezen Kiezen voor nóg meer duurzaamheid Oxfam

Nadere informatie

Alles over microkrediet Informatie voor een spreekbeurt of klassenproject op de basisschool

Alles over microkrediet Informatie voor een spreekbeurt of klassenproject op de basisschool Alles over microkrediet Informatie voor een spreekbeurt of klassenproject op de basisschool Microkrediet voor Moeders, januari 2015 1 Inhoudsopgave Vragen & antwoorden... 3 Wat is microkrediet?... 3 Waarom

Nadere informatie

Uitzicht op de heuvels 10 km van Kabaya Uitzicht op de heuvels ten noorden van Kabaya. Ongeveer 7 km van het dorp.

Uitzicht op de heuvels 10 km van Kabaya Uitzicht op de heuvels ten noorden van Kabaya. Ongeveer 7 km van het dorp. Verblijf van Tautvydas Rindzevicius in Kabaya/RWANDA in het kader van het bezoek aan wezen en kwetsbare kinderen gesponsord door de Jyambere stichting. Inleiding Tijdens de periode van juli-augustus 2015,

Nadere informatie

Werkstuk door een scholier 2324 woorden 7 november keer beoordeeld. Maatschappijleer

Werkstuk door een scholier 2324 woorden 7 november keer beoordeeld. Maatschappijleer Werkstuk door een scholier 2324 woorden 7 november 2010 6 136 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Inhoudsopgave Pagina 1 Voorblad Pagina 2 Inhoudsopgave Pagina 3 Inleiding, Deelvraag 1, Deelvraag 2 Pagina

Nadere informatie

Unicef. Bram van t Hoff De Flambouw Groep 8 17 Januari 2012

Unicef. Bram van t Hoff De Flambouw Groep 8 17 Januari 2012 Unicef Bram van t Hoff De Flambouw Groep 8 17 Januari 2012 Inleiding Ik hou mijn spreekbeurt over Unicef omdat ik het een mooi onderwerp vind en het kinderen helpt die in nood zijn en niet naar school

Nadere informatie

VOOR EEN EERLIJKE TOEKOMST

VOOR EEN EERLIJKE TOEKOMST ALDI RT D KIEST VOOR FAIRT R RADE VOOR EEN EERLIJKE TOEKOMST filterkoffie honing rietsuiker pure chocolade ALDI START T SAMENWERKING MET F EN ER KOMEN NOG MEER FAIRTRADE PRODUCTEN... EEN GOED ALDI KIEST

Nadere informatie

een wereld apart Vanuit aardrijkskundige (= geografische) invalshoek

een wereld apart Vanuit aardrijkskundige (= geografische) invalshoek een wereld apart Vanuit aardrijkskundige (= geografische) invalshoek Wat is aardrijkskunde op zoek naar een verklaring voor de ruimtelijke verschijnselen aan het aardoppervlak. Beschrijvende vragen: bodem

Nadere informatie

Waarom zijn bananen krom?

Waarom zijn bananen krom? Alles wat kinderen willen weten over... eten! Mary-Jo de Leeuw Waarom zijn bananen krom? Maak eens waar je over doen lezen WIST JE DAT... Je voor het bereiden van 1 kilo kaas ongeveer 10 liter melk nodig

Nadere informatie

Vegetarisch Smikkelen van Omgevings Producten. 17 april 2014

Vegetarisch Smikkelen van Omgevings Producten. 17 april 2014 Vegetarisch Smikkelen van Omgevings Producten 17 april 2014 de Wereldmaaltijd genoeg voor iedereen de berekening van de Wereldmaaltijd is als volgt uitgevoerd de wereldproduktie van tarwe in 2007 was 612530

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 5. Trefwoordenlijst 73. Inhoud

Inhoud. Voorwoord 5. Trefwoordenlijst 73. Inhoud Inhoud Voorwoord 5 1 Handel in duurzame producten 9 1.1 Duurzame of traditionele productie? 9 1.2 Logo s en keurmerken 11 1.3 Kosten van duurzame teelt 16 1.4 Relatie prijs - kwaliteit - afzet 17 1.5 Een

Nadere informatie

EerlijkWinkelen criteria 2016

EerlijkWinkelen criteria 2016 EerlijkWinkelen criteria 2016 Winkels kunnen op de EerlijkWinkelen site en app als ze aantoonbaar een substantieel aandeel eerlijke producten verkopen. In de beschrijving van de winkel moet aangegeven

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inhoudsopgave...1. 1 De geschiedenis van de thee...2. 2 Indeling...3. 2.1 Naar het land of de streek van herkomst...

Inhoudsopgave. Inhoudsopgave...1. 1 De geschiedenis van de thee...2. 2 Indeling...3. 2.1 Naar het land of de streek van herkomst... Inhoudsopgave Inhoudsopgave...1 1 De geschiedenis van de thee...2 2 Indeling...3 2.1 Naar het land of de streek van herkomst...3 2.2 Naar de grootte van het blad en de volgorde op de stengel...3 2.2.1

Nadere informatie

Paragraaf 4: Kansen voor Afrika. Waarom blijft de ontwikkeling van Afrika achter bij die van andere gebieden in de wereld?

Paragraaf 4: Kansen voor Afrika. Waarom blijft de ontwikkeling van Afrika achter bij die van andere gebieden in de wereld? Paragraaf 4: Kansen voor Afrika. Waarom blijft de ontwikkeling van Afrika achter bij die van andere gebieden in de wereld? Opdracht 1: Bestudeer de tekst op blz 20 en maak daarvan hier onder een samenvatting.

Nadere informatie

Veel veld voor vlees, weinig veld voor groenten

Veel veld voor vlees, weinig veld voor groenten Voeding > 3 e graad > lesmateriaal > kniptekst Sociaal vlees? Voor de leerkracht: Knip op voorhand de tekst in stukken op de lijnen. Houd de stukken tekst per titel samen. Veel veld voor vlees, weinig

Nadere informatie

Werkstuk Maatschappijleer Kinderarbeid

Werkstuk Maatschappijleer Kinderarbeid Werkstuk Maatschappijleer Kinderarbeid Werkstuk door een scholier 2638 woorden 23 juni 2004 6,5 272 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Inleiding. Dit werkstuk gaat over kinderarbeid. Ik heb dit onderwerp

Nadere informatie

De voorraad De aanhanger Het industrieterrein

De voorraad De aanhanger Het industrieterrein 1.1 de industrie De fabriekshal Aantreffen Allergrootst De voorraad De aanhanger Het industrieterrein Afleveren Overnemen De delfstof Industrieterrein Een industrieterrein is een plaats waar veel fabrieken

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Waar komen al die spullen vandaan?

Werkstuk Aardrijkskunde Waar komen al die spullen vandaan? Werkstuk Aardrijkskunde Waar komen al die spullen vandaan? Werkstuk door J. 609 woorden 6 december 2016 6,7 23 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Waar komen die spullen vandaan? Inleiding

Nadere informatie

ECONOMIE. Begrippenlijst H8 VMBO-T2. PINCODE 5 e editie vmbo-kgt onderbouw. Bewerkt door D.R. Hendriks. Sint Ursula Scholengemeenschap, Horn

ECONOMIE. Begrippenlijst H8 VMBO-T2. PINCODE 5 e editie vmbo-kgt onderbouw. Bewerkt door D.R. Hendriks. Sint Ursula Scholengemeenschap, Horn ECONOMIE VMBO-T2 Begrippenlijst H8 PINCODE 5 e editie vmbo-kgt onderbouw Bewerkt door D.R. Hendriks Sint Ursula Scholengemeenschap, Horn Versie 1 2013-2014 Hoofdstuk 8 Eerlijke handel? Paragraaf 8.1 Waar

Nadere informatie

Vertegenwoordigers van de WTO Europese Unie voor tegen een beetje voor Landbouw: Exportsubsidies afschaffen

Vertegenwoordigers van de WTO Europese Unie voor tegen een beetje voor Landbouw: Exportsubsidies afschaffen Rol als voorzitter Elke werkgroep heeft een voorzitter. Als voorzitter ben je partijdig voor de EU en VS en laat je de inbreng/mening van de ontwikkelingslanden niet zo erg mee tellen. Jouw voorbereiding

Nadere informatie

A B Het staat in ieders geheugen gegrift. De beelden van de instorting van Textielfabriek Rana Plaza in Bangladesh lieten niemand onberoerd. Meer dan 1100 mensen overleefden de ramp niet en de wereld stond

Nadere informatie

Voorbereiding post 2. Met de mens mee Groep 1-2-3

Voorbereiding post 2. Met de mens mee Groep 1-2-3 Voorbereiding post 2 Met de mens mee Groep 1-2-3 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 2: Met de mens mee, voor groep 1, 2 en 3. Inhoud: Algemeen Verhaal Spel Werkvel

Nadere informatie

Leiden is een typische studentenstad en heeft dus veel kamerbewoners.

Leiden is een typische studentenstad en heeft dus veel kamerbewoners. EC 01. EEN KAMER HUREN IN LEIDEN. Leiden is een typische studentenstad en heeft dus veel kamerbewoners. Vermoedelijk blijft het aanbod van kamers achter bij de vraag, waardoor er gemakkelijk prijsopdrijving

Nadere informatie

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten

Nadere informatie

Biologische & Fairtrade koffie

Biologische & Fairtrade koffie Alles wat er met de koffieboon gebeurt, van het begin bij het telen tot en met het koffiezetten, beïnvloedt de smaak. Onze reden om te kiezen voor - biologisch geteelde - koffiebonen. Wat goed is voor

Nadere informatie

Goede tijden, slechte tijden. Soms zit het mee, soms zit het tegen

Goede tijden, slechte tijden. Soms zit het mee, soms zit het tegen Slides en video s op www.jooplengkeek.nl Goede tijden, slechte tijden Soms zit het mee, soms zit het tegen 1 De toegevoegde waarde De toegevoegde waarde is de verkoopprijs van een product min de ingekochte

Nadere informatie

INLEIDING Iedereen waterdrager!

INLEIDING Iedereen waterdrager! INLEIDING We gebruiken dagelijks water : tanden poetsen, wassen, drinken, koken, kleren wassen, toilet doorspoelen Het volstaat om de kraan open te draaien om proper en drinkbaar water te hebben. Maar

Nadere informatie

UNICEF Kinderrechten SPORT EN VRIJE TIJD GELIJKE BEHANDELING VOEDING FAMILIE GEZONDHEIDSZORG ONDERWIJS SCHOON WATER

UNICEF Kinderrechten SPORT EN VRIJE TIJD GELIJKE BEHANDELING VOEDING FAMILIE GEZONDHEIDSZORG ONDERWIJS SCHOON WATER UNICEF Kinderrechten INFORMATIE EEN EIGEN MENING SPORT EN VRIJE TIJD FAMILIE GELIJKE BEHANDELING Patricia Willocq VOEDING GEZONDHEIDSZORG ONDERWIJS SCHOON WATER Informatie voor een spreekbeurt of werkstuk

Nadere informatie

Ik ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent.

Ik ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent Zo! Goedemorgen of goedemiddag, wat is t? Ik moet zo de koeien weer melken, dus... Excuus, dat ik wat stink. Ik heb het zo

Nadere informatie

Antwoorden. 1 helder. 3 goed fout. 4 eigen antwoord. 5 Het was een heldere dag. We liepen over. 2 noordelijk. kopieerblad Woordenschat 7.

Antwoorden. 1 helder. 3 goed fout. 4 eigen antwoord. 5 Het was een heldere dag. We liepen over. 2 noordelijk. kopieerblad Woordenschat 7. kopieerblad Woordenschat 7.2 1 Voelt de zon overal even warm aan? 1 helder als er buiten veel licht is en er geen wolken zijn de vlakte een grondgebied dat groot en plat is weerkaatsen licht of geluid

Nadere informatie

Geld. Ontstaan van geld

Geld. Ontstaan van geld Geld Ontstaan van geld Onze voorouders hadden geen geld. Als ze iets nodig hadden, ruilden ze dat. Dit heet ruilhandel. De bakker ruilde brood bij de slager voor vlees enz. Op een dag wilde iemand weten

Nadere informatie

Lesbrief DUURZAAM WERKEN OPDRACHT 1 - WERKEN IN DE HAVEN

Lesbrief DUURZAAM WERKEN OPDRACHT 1 - WERKEN IN DE HAVEN Lesbrief Primair onderwijs - BOVENBOUW DUURZAAM WERKEN De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Veel mensen werken in de haven. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip

Nadere informatie

Oplossing: a) Chiquita b) APP Bosa c) Oxfam

Oplossing: a) Chiquita b) APP Bosa c) Oxfam Wanneer worden de bananen geoogst? a) Wanneer ze nog groen zien b) Wanneer ze geel zijn c) Wanneer ze op de grond vallen In welk klimaat worden bananen het best geteeld? a) Warm altijd nat klimaat b) Warm

Nadere informatie

De prijs van betaalbare bananen www.fairtradegemeenten.nl

De prijs van betaalbare bananen www.fairtradegemeenten.nl Yellowpaper De prijs van betaalbare bananen www.fairtradegemeenten.nl Yellowpaper De prijs van betaalbare bananen Inhoudsopgave Inleiding...3 Bananen in Nederland...3 De bananenteelt...5 Fairtrade bananen...7

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 5. Inhoud

Inhoud. Voorwoord 5. Inhoud Inhoud Voorwoord 5 1 Handel in duurzame producten 11 1.1 Duurzame of traditionele productie? 11 1.2 Logo s en keurmerken 13 1.3 Kosten van duurzame teelt 18 1.4 Relatie prijs - kwaliteit - afzet 19 1.5

Nadere informatie

Cacaospel. Na afloop krijgen de deelnemers het eerste icoon van het cacaoproces.

Cacaospel. Na afloop krijgen de deelnemers het eerste icoon van het cacaoproces. Cacaospel Stap 1. Cacaoboom Cacao komt van een cacaoboom. De boom groeit in een tropisch klimaat, waar het heet en vochtig is. Bijvoorbeeld in Ghana en andere landen in Afrika en Zuid-Amerika. Aan de boom

Nadere informatie

Wat weet jij over biologisch en over de bodem?

Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant

Nadere informatie

Kruid Europa Dit kruid is een tweejarige, winterharde, kruidachtige plant uit de schermbloemenfamilie. Dit betekent dat hij 2 jaar lang leeft voor hij

Kruid Europa Dit kruid is een tweejarige, winterharde, kruidachtige plant uit de schermbloemenfamilie. Dit betekent dat hij 2 jaar lang leeft voor hij Kruid Europa Dit kruid is een tweejarige, winterharde, kruidachtige plant uit de schermbloemenfamilie. Dit betekent dat hij 2 jaar lang leeft voor hij dood gaat. De plant groeit op rijke, vochtige en diep

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting door een scholier 1991 woorden 5 maart 2007 7 120 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Aardrijkskunde pw. Hst. 2 2, 3.1 en 4 2.1 De

Nadere informatie

6,2. Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari keer beoordeeld. 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land:

6,2. Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari keer beoordeeld. 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land: Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari 2003 6,2 191 keer beoordeeld Vak Economie 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land: 1. BNP uitgedrukt in US Dollars per inwoners. 2. Geboortecijfer

Nadere informatie

Les 1 woordenschat 2F. de markt de uitvinding favoriet waarde hechten aan waar voor je geld krijgen de consumptie de trend de claim

Les 1 woordenschat 2F. de markt de uitvinding favoriet waarde hechten aan waar voor je geld krijgen de consumptie de trend de claim Fris innoveert Woorden van deze les de markt de uitvinding favoriet waarde hechten aan waar voor je geld krijgen de consumptie de trend de claim de omzet innoveren Wat weet je al? Lees het woord. Kun jij

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Fair Trade I k doe mijn spreekbeurt over Frair Trade. Er werd op school gezegd dat er een Fair Trade spreekbeurtpakket was en dat sprak me wel aan omdat ik er best veel van hoorde dus leek het me leuk

Nadere informatie

WWW.HOPE-XXL.COM. Mede mogelijk gemaakt door de Iona Stichting en Vos/Abb

WWW.HOPE-XXL.COM. Mede mogelijk gemaakt door de Iona Stichting en Vos/Abb De meeste mensen in Nederland hebben het goed voor elkaar. We hebben genoeg eten, we hoeven niet bang te zijn voor oorlog en we zijn dan ook tevreden met ons leven. Maar dat is niet overal op de wereld

Nadere informatie

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.

Nadere informatie