(Junior) historici en GIS-specialisten betrokken bij het onderzoek en opstellen van de rapportage:

Transcriptie

1

2 Inhoudsopgave Lijst van bijlagen... 2 Leeswijzer Het onderzoek Achtergrond Projectdoel Het onderzoeksgebied Informatie van opdrachtgever Inventarisatie van het bronnenmateriaal Literatuurstudie Geraadpleegde archieven Gemeentearchief Nederlands Instituut voor Militaire Historie Overige Nederlandse archieven Buitenlandse archieven Luchtfoto interpretatie Naoorlogse ruimingen en opsporingsacties Getuigenverklaringen Uitgebreide analyse bronnenmateriaal Analyse van de inventarisatiefase Conclusie van de analyse Risicoanalyse ProRailwerkzaamheden Geplande werkzaamheden Locatiespecifieke omstandigheden Afbakening opsporingsgebied Risicoanalyse en advies Conclusie T&A en kwaliteit...66 T&A Survey BV 1

3 Lijst van bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3a Bijlage 3b Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Bijlage 7 Bijlage 8 Bijlage 9 Overzichtskaart onderzoeksgebied en (on)verdachte gebieden Literatuurlijst en archiefoverzicht Overzichtslijst bombardementen en vliegtuigcrashes Lijst EODD-vondsten Overzichtskaart probleeminventarisatie Algemene evaluatie van de risico s van explosieven Wetgeving voor explosievenonderzoek BRL-OCE richtlijnen horizontale afbakening verdacht gebied Distributielijst DVD met GIS- en andere digitale bestanden (Junior) historici en GIS-specialisten betrokken bij het onderzoek en opstellen van de rapportage: Drs. T. van de Wetering - Specialist historisch vooronderzoek Drs. J. Palma - Specialist historisch vooronderzoek Drs. B. Groenendaal - Specialist historisch vooronderzoek Drs. H. Molenaar - Specialist historisch vooronderzoek S. van Houdt, MA - Junior specialist historisch vooronderzoek M. van der Willigen - Junior specialist historisch vooronderzoek B. Vrouwe, Msc. - Junior specialist historisch vooronderzoek en GIS-specialist B. Zwemmer, Bsc. - GIS-specialist en junior specialist historisch vooronderzoek Ir. R. Assendorp - GIS-specialist en junior specialist historisch vooronderzoek T&A Survey BV 2

4 Leeswijzer Doel van voorliggend historisch vooronderzoek is om te bepalen of een gebied in horizontaal vlak verdacht of onverdacht is op de aanwezigheid van explosieven uit de Tweede Wereldoorlog. Een gebied is onverdacht totdat er feitelijke aanleiding toe bestaat om explosieven te vermoeden. Indien een gebied verdacht is, wordt er ook een uitspraak gedaan over de verticale afbakening van het gebied, alsmede het soort aan te treffen explosieven. In een verdacht gebied bestaat dus een verhoogd risico op de aanwezigheid van explosieven op basis van feiten. In een onverdacht gebied bestaat een dergelijk risico niet. Er kan echter nooit uitgesloten worden dat er wel een explosief aanwezig is. Dit betreft dan echter een geaccepteerd achtergrondrisico. Dit is historisch vooronderzoek is opgesteld op basis van de geldende wetgeving in 2010 (BRL OCE 2007), de richtlijnen van de branchevereniging VEO zoals vastgesteld in 2010, de aanvullende eisen van Prorail en de bekende en beschikbare gegevens in Een uitermate groot en gedetailleerd onderzoek is uitgevoerd (BRL++), zodat zoveel mogelijk informatie is achterhaald. Desalniettemin kan het beschikbaar komen van nieuwe informatie of het van toepassing worden van nieuwe richtlijnen altijd aanleiding zijn om te bekijken of het noodzakelijk is de conclusie van het historisch vooronderzoek te herzien. In hoofdstuk 2 staat het onderzoeksgebied beschreven, alsmede de bekende bodemopbouw (via Dinoloket of algemene bodemkaart) voor de verdachte gebieden. In hoofdstuk 3 staat per archief beschreven welke feiten er achterhaald zijn die betrekking hebben op het onderzoeksgebied of direct daarbuiten (minimaal 100 meter). Feiten die betrekking of invloed hebben op het onderzoeksgebied zijn voorzien van een markeringsnummer. Dit nummer staat voorzien van een symbooltje of tekstblok (indien niet nauwkeurig te plaatsen) ook vermeld op de overzichtskaart in bijlage 4. In hoofdstuk 3 worden er nog geen feiten aan elkaar gekoppeld. Het betreft alleen het verzamelen van informatie. Van het onderzoeksgebied zijn vlakdekkend luchtfoto s van het einde van de oorlog bekeken. Relevante foto s zijn aangeschaft. Deze zijn in bijlage 4 als kader terug te vinden, voorzien van een naam die te relateren is aan de bij het rapport geleverde luchtfoto s. Indien er aanleiding toe bestond door aangetroffen feiten vanuit andere archieven, zijn er aanvullend luchtfoto s bekeken van eerdere of latere data. In hoofdstuk 4 vindt de analyse van de gegevens plaats en met name in paragraaf 4.2. Daar vindt afbakening plaats op basis van het combineren van feiten en de beschikbare informatie over de ondergrond. Met betrekking tot de verticale afbakening en naoorlogse werkzaamheden staan specifieke opmerkingen over hoe om te gaan met de beperking van beschikbare informatie ten tijde van deze bureaustudie. De verdachte gebieden hebben een uniek nummer en deze staan met dit dezelfde nummer vermeld in de overzichtskaart in bijlage 1. Bijlage 1 is ook als GIS bestand bij de rapportage geleverd. In hoofdstuk 5 staat in algemene bewoordingen een Projectgebonden Risico analyse beschreven. Indien meer gegevens over de werkzaamheden beschikbaar zijn, alsmede over de bodemgesteldheid en/of naoorlogse werkzaamheden, dient overwogen te worden om een meer gedetailleerdere Projectgebonden Risico Analyse op te stellen. In hoofdstuk 6 wordt de conclusie van het historisch vooronderzoek weergegeven. T&A Survey BV 3

5 Praktijkgericht gebruiken rapportage Indien er werkzaamheden in een gebied plaatsvinden, kan via bijlage 1 (pdf versie of GIS versie) bekeken worden of het gebied verdacht is. Dit is herkenbaar aan een rode of roze arcering, waarbij roze staat voor een gebied waarvan bekend is dat de bovenlaag naoorlogs geroerd is. Dit kan betekenen dat er geen aanvullende maatregelen of onderzoeken noodzakelijk zijn, indien er werkzaamheden plaatsvinden in deze naoorlogs geroerde laag. Indien er sprake is van een verdacht gebied kan in hoofdstuk 4.2 worden teruggevonden, tot welke diepte en op welk soort explosieven het gebied verdacht is. Aan de hand van de vermelde markeringsnummers kunnen desgewenst vervolgens de achterliggende feiten worden achterhaald, waarop het gebied verdacht is verklaard. Deze achterliggende feiten zijn weer te herleiden tot de individuele archiefstukken. Een onverdacht gebied is herkenbaar met een groene arcering. In dat geval kunnen de werkzaamheden zonder extra maatregelen worden uitgevoerd. Leeswijzer voor deskundigen Naast deze leeswijzer in het rapport, bestaat er ook een Leeswijzer voor deskundigen historisch vooronderzoek Prorail die aanwezig is bij de procesleiders NGCE binnen Prorail. Hierin staat meer gedetailleerdere informatie over de wijze van onderzoek en onderbouwing van keuzes die gemaakt zijn tijdens het onderzoek. Daarnaast is er specifieke informatie over de wijze van verticale afbakening en projectgebonden risico analyse in opgenomen. T&A Survey BV 4

6 1 Het onderzoek ProRail te Utrecht ( opdrachtgever ) heeft T&A Survey ( T&A ) op 7 december 2010 opdracht verstrekt het onderzoek uit te voeren voor het project Niet geplofte Conventionele Explosieven (NGCE); Opstellen Probleeminventarisatie en analyse voor perceel 4 regio Randstad Zuid. 1.1 Achtergrond ProRail werkt aan het landsdekkend in kaart brengen van aanwijzingen op het aantreffen van niet gesprongen conventionele explosieven. ProRail heeft voor een aantal locaties reeds onderzoeken liggen, maar wenst te beschikken over een landdekkende probleeminventarisatie en probleemanalyse conform BRL-OCE met kenmerk 0VEO- VOO N, waarbij gebruik gemaakt wordt van de onderzoeksrapporten van derden. Voor onderhavig onderzoek heeft ProRail hun beheergebieden in Nederland in 9 percelen verdeeld en aanbesteed als project Niet geplofte Conventionele Explosieven (NGCE); Opstellen Probleeminventarisatie en analyse. Onderhavig rapport betreft deelgebied spoortracé Leiden Woerden van perceel 4, regio Randstad Zuid. Het mogelijk voorkomen van explosieven in de ondergrond houdt over het algemeen in Nederland verband met oorlogshandelingen gedurende de Tweede Wereldoorlog ( WOII ). Voorbeelden hiervan zijn bombardementen (zowel geallieerde als Duitse), gevechten (meidagen 1940, bevrijding ), verdedigingswerken (mijnenvelden) en dumpingen (verborgen voor vijand, achterlaten van munitie bij overgave of terugtrekking). Aangezien eventueel aanwezige NGCE een risico vormen voor de uit te voeren werkzaamheden, is het van belang dat de kans op het aantreffen van explosieven in het onderzoeksgebied onderzocht wordt. 1.2 Projectdoel Doel van deze bureau studie is het vaststellen van de risico s aangaande de aanwezigheid van explosieven in de ondergrond binnen het onderzoeksgebied door middel van een vooronderzoek conform BRL-OCE (inclusief normtekst met kenmerk 0VEO-VOO N) en de eisen uit het Programma van Eisen van ProRail (verder PvE ). De resultaten van deze onderzoeken zullen uiteindelijk via het documentair informatiesysteem EDMS en de GIS-viewer van/voor RailMaps worden ontsloten. Een volledig vooronderzoek bestaat overeenkomstig de Beoordelingsrichtlijnen Opsporen Conventionele Explosieven (BRL-OCE) uit twee fasen: 1. Inventarisatie van bronnenmateriaal (hoofdstuk 3) 2. Analyseren van bronnenmateriaal (hoofdstuk 4) De inventarisatie van het bronnenmateriaal betreft het verzamelen van historisch feitenmateriaal. Op basis van de probleeminventarisatie, wordt de probleemanalyse uitgevoerd. De volledige probleemanalyse omvat de vaststelling van het soort, aantal en de verschijningsvorm van aanwezige explosieven, het vaststellen en afbakenen van het verdachte gebied en (zonodig) het opsporingsgebied alsmede het opstellen van een risico analyse gerelateerd aan de door ProRail gedefinieerde risicomatrix en standaardwerkzaamheden. T&A Survey BV 5

7 2 Het onderzoeksgebied Geografische ligging en grootte Het onderzoeksgebied van onderhavige rapportage betreft spoortracé Leiden Woerden Tot het onderzoeksgebied behoren alle ProRail eigendommen en beheergebieden in het scopegebied tot op 100 meter afstand buiten de buitenste grens hiervan. Dit is in het noorden begrensd bij kilometer 31.0 in de richting Leiden Lammenschans en bij kilometer in de richting Woerden. Voorts valt ook het spooremplacement Alphen aan den Rijn binnen het onderzoeksgebied. Zie bijlage 1 voor een overzichtskaart van het onderzoeksgebied. De onderzoekslocatie ligt in de gemeentes Leiden, Zoeterwoude, Rijnwoude, Alphen aan den Rijn, Bodegraven en Woerden. Bodemopbouw Via Dinoloket zijn boringen geraadpleegd. Met behulp van deze boringen kunnen de volgende uitspraken over de bodemopbouw worden gedaan. Gebied Leiden: boring B30F0771: tot 3,5 meter minus maaiveld (m mv) klei en vervolgens tot 4,5 m mv zand. Gebied park Klein Cronestein: boring B30H2677: tot 2,6 m-mv klei en vervolgens tot 6,8 m mv zand. Gebied omgeving A4: boring B30H2450: tot 6,0 m-mv afwisselend klei- en veenlagen. Gebied Zoeterwoude-Rijndijk: boring B30H2041: tot 3,4 m-mv uit klei, dan tot 5,0 m- mv veen. Gebied Hazerswoude: boring B31C0147: tot 9,5 m-mv klei, dan tot 9,85 m mv veen en vervolgens tot 20,0 m mv zand. Gebied Alphen a/d Rijn: boring B31C0045 bestaat tot 9,25 m-mv uit klei, dan tot 10,25 m mv uit veen en vervolgens tot 31,25 m mv uit zand. Gebied Hooge Burch: boring B31C1266: tot 8,1 m-mv afwisselend klei- en veenlagen en vervolgens tot 14,8 m mv zand. Gebied Bodegraven: boring B31D0819: tot 8,1 m-mv afwisselend klei- en veenlagen en vervolgens tot 8,2 m mv zand. Gebied Nieuwerbrug: boring B31D0017: tot 4,1 m-mv uit klei, dan tot 6,75 m mv veen en vervolgens tot 11,0 m mv zand. Via Dinoloket zijn sonderingen geraadpleegd. Met behulp van deze sonderingen is de 10 MPa-laag (noodzakelijk voor de verticale afbakening van gebieden die verdacht zijn op afwerpmunitie) bepaald. Gebied Leiden: hier is geen sondering aangetroffen met informatie over de 10 MPa-laag. Gebied park Klein Cronestein: sondering S30H02562: 10 MPa-laag op circa 8.0 m-mv. Gebied omgeving A4: sondering S30H00301: 10 MPa-laag op circa 14.0 m-mv. Gebied Zoeterwoude-Rijndijk: sondering S30H02534: 10 MPa-laag op circa 14,5 m-mv. Gebied Hazerswoude: sondering S31C00412: 10 MPa-laag op circa 14 m-mv. Gebied Alphen a/d Rijn: sondering S31C00896: 10 MPa-laag op circa 10,0 m-mv. Gebied Hooge Burch: sondering S31C00021: 10 MPa-laag op circa 10,0 m-mv. Gebied Bodegraven: sondering S31D00005: 10 MPa-laag op circa 10,0 m-mv. Gebied Nieuwerbrug: hier is geen sondering aangetroffen met informatie over de 10 MPa-laag. T&A Survey BV 6

8 2.1 Informatie van opdrachtgever Opdrachtgever heeft T&A de onderstaande middelen ter beschikking gesteld. Deze zijn conform het Programma van Eisen ( PvE ) en Plan van Aanpak ( PvA ) verwerkt in de rapportage en het kaartmateriaal. Digitale ondergrond bestaande uit: - ProRail Basis beheerkaart - ProRail gebieden in eigendom - ProRail gebieden in beheer - Topografische kaart rondom de ProRail eigendommen - Alle sporen en stations die in de digitale map spoorlijn respectievelijk stations voorkomen, behoren tot het onderzoeksgebied. Deze digitale bestanden staan op de meegezonden USB De opzet voor de onderzoekstypekaart en de onderzoeksresultatenkaart, zoals gedefinieerd in bijlage B van het Programma van Eisen ( PvE ) NGCE onderzoeken door derden. Onderzoekscontouren zijn deels als GIS file (shapefile) beschikbaar en de rapportages als PDF De bombardementenkaart uit RailMaps (gebaseerd op onderzoek Zwanenburg) De ProRail Specificatie informatieaanlevering (bijlage B van PvE) De veiligheidsmatrix, met de limitatieve opsomming van gekwantificeerde risico s Kaart scopegebied (bijlage D van aanbesteding) T&A Survey BV 7

9 3 Inventarisatie van het bronnenmateriaal Met behulp van de geraadpleegde literatuur en archiefstukken is een overzicht opgesteld van oorlogshandelingen tijdens WOII in de omgeving van het onderzoeksgebied. Elke oorlogshandeling is voorzien van een markeringsnummer en weergegeven in de inventarisatiekaart in bijlage 4 (inclusief markeringsnummer). Zie bijlage 2 voor een overzicht van de geraadpleegde literatuur en de afzonderlijke archiefstukken. 3.1 Literatuurstudie Het onderstaande overzicht van de gebeurtenissen in het onderzoeksgebied is opgemaakt aan hand van literatuur uit het archief van T&A, de Koninklijke Bibliotheek en het gemeentearchief. Zie bijlage 3a voor een overzicht van de luchtaanvallen en vliegtuigcrashes tijdens WOII. Meidagen 1940 Zonder datum, mei 1940 Treinbeschieting in de buurt van de Gemeneweg bij Hazerswoude Rijndijk (indicatief markeringsnummer 1). De vliegtuigen vlogen een rondje en kwamen terug voor meer beschietingen en bommen. Het gemeentehuis werd geraakt. Er werd door een ooggetuige niets gezien, alleen maar rook. Er werden voortdurend harde knallen gehoord. Het gemeentehuis bleek bomvrij. De bommen waren net naast het huis gevallen en in de Rijn. In de tuin was een bomtrechter. 1 Markeringsnummer 1. Meidagen Nederlandse soldaten maakten bij Zoeterwoude in de richting van Utrecht een verdedigingslinie. Ze plaatsten kanonnen op een bepaalde afstand met de loop naar het oosten. Zo stond er een stuk geschut bij de Leiderdorpsche brug, de laan van de Goede Herder, de Rijnegommerbrug, de Weipoort, het Lege Rak bij Oosthoek en zo verder. Om de 10 meter kwam een schuttersput in de berm. Ook op de Ruigekade waren militairen met oorlogstuig. Het leger bouwde op de Hogemaadsche- en Achthovenerweg schuttersputten. 2 Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. 10 mei 1940 Rond twaalf uur viel in Bodegraven een eerste bom, welke naast de nieuwe verkeersweg ontplofte. Nieuwsgierigen waagden zich op het grote viaduct en op de Goudse weg om te kijken wat er was voorgevallen. In de middag werden weer vliegtuigen gesignaleerd in de richting van de Rijksweg, waarbij doffe slagen en dreunen van ramen werden waargenomen. Bewoners aan de Parallelweg waren getroffen. 3 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 11 mei 1940 De Luchtwachtdienst in Koudekerk aan den Rijn nam bombardementen waar. 4 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 1 Verhoef en Vertegaal (2010). 2 Pieterse-Zwetsloot (2002). 3 Karssen (1985). 4 Mey (2010). T&A Survey BV 8

10 12 mei 1940 Op 12 mei 1940 werd in de middag om circa uur boven de Hoge Rijndijk een Engels toestel achtervolgd door een paar Duitse vliegtuigen. De vliegtuigen begonnen boven Oosthoek met mitrailleurs te vuren. Ineens veranderde een Duits vliegtuig van richting en viel aangeschoten naar beneden. Bewoners uit Oosthoek veronderstelden dat het vliegtuig ergens in de Groenendijk terecht was gekomen en gingen er op de fiets achteraan. Bij de Gemeneweg zagen ze het wrak liggen. Aan het landingsgestel was een koe over 3 stukken land meegesleurd. Het dier was totaal in stukken gescheurd. 5 Markeringsnummer mei 1940 De Luchtwachtdienst in Koudekerk aan den Rijn gaf een neergeschoten vliegtuig op, een Junker 88A-1. Het betrof het vliegtuig dat op 12 mei 1940 neerstortte in Hazerswoude- Rijndijk, welke tegen de spoordijk in een weiland in de omgeving van de Gemeneweg en de Westvaart insloeg. 6 Markeringsnummer mei 1940 In de middag werd een ravage aangericht als gevolg van een aanval op de Rijksstraatweg onder de gemeente Bodegraven, grenzend aan de Zwammerdamsche Vinkenbuurt. Zelfs aan de overzijde van de Rijn moesten speciaal de boerderijen van de Wed. van Zwieten en Domburg het ontgelden. Rijen bomtrechters liggen er als een kring omheen en bovendien werd ook de eerste door een bom getroffen. 7 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 Op 14 mei 1940 voerden vliegtuigen van de Duitse Luftwaffe in Alphen aan den Rijn een aanval uit op het laatste gedeelte van de Steekterweg-Kortsteekterweg nabij de gemeentegrens met Zwammerdam. Het doel was een colonne militaire voertuigen. De politie trof rond de boerderijen van de families G. Domburg en N. Doelman nog een aantal niet ontplofte vliegtuigbommen aan. Drie dagen later werd hetzelfde geconstateerd op het land van de veehouder H. Sloothaak, de kantonnier Van de Werd en de familie H. Wortman. Het zou tot in de wintermaanden duren alvorens de bezettingsautoriteiten tot opruiming van het eigen wapentuig zouden overgaan. 8 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 Koudekerk aan den Rijn werd gebombardeerd. 9 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. Locaties in Koudekerk die op deze datum zijn aangevallen vallen buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 Om circa uur kwamen vier Duitse Heinkel bommenwerpers boven Leiderdorp/Zoeterwoude/Koudekerk en Hazerswoude Rijndijk. Ze cirkelden laag over om de omgeving goed te verkennen. De familie De Jong, wonende op de boerderij Middelweg, Achthovenerweg 62 in Leiderdorp waren bij het luchtalarm naar hun schuilplaats gevlucht. Tegenover de boerderij aan de andere kant van de weg was glasschade ontstaan als het gevolg van de gevallen bommen bij buurman Streng, Achthovenerweg 60. Ook de familie De Jong had glasschade opgelopen. Locatie valt 5 Pieterse-Zwetsloot (2002). 6 Mey (2010). 7 Karssen (1985). 8 Historische Vereniging voor Alphen aan den Rijn en Omstreken (1995) en Saricon (2010). 9 Vereniging Oud Leiden (1946). T&A Survey BV 9

11 buiten het onderzoeksgebied. De Duitse troepen bombardeerden verschillende witte boerderijen gelegen in de nabijheid van de drie kerken: de Nederlands hervormde kerk en de Gereformeerde kerk in Koudekerk aan den Rijn en de St. Bernarduskerk in de Groenendijk. Hieronder ook de witgepleisterde boerderij aan de Achthovenerweg 60. In de Groenendijk viel een voltreffer op bakkerij Pennings en het Parochiehuis een voltreffer. Tijdens de bombardementen viel er ook een bom midden op de Achthovenerweg, ter hoogte van de boerderij Hoogkraan van Klaas Koot in Leiderdorp. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Op de grens van Zoeterwoude HR vielen eveneens een paar bommen: één kwam terecht op de betontas van de gasbetonfabriek, waardoor deze geheel uit elkaar viel, de ander op de hoek van het Laantje van de overzetter Rietveld. De bom smoorde in de bagger. Er vielen 12 bommen en ook waren er beschietingen. 10 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 Op 14 mei 1940 vond een bombardement plaats op Koudekerk. Bommen vielen op een boerderij precies tegenover de brug over de Oude Rijn, waarbij een geweldige zwarte rook- en modderkolom omhoog steeg. Het was de boerderij van de familie Kastelijn en bevond zich daar waar nu Het Anker staat. Uiteindelijk vielen acht bommen heel dichtbij de boerderij. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. In de Zonneveldstraat kreeg een huis een voltreffer. Een brisantbom kwam terecht voorbij het huis van de buren Menkel van het klooster gelegen naast de St. Lidwinaschool. Een andere brisantbom viel vlak vóór het Gesticht aan de kant van de Rijn. Toen het bombardement en de beschieting was afgelopen bleek het dat in de nabijheid van het gesticht zes bommen waren gevallen. In het Gesticht was het een ruïne. Getuigen hadden bommen zien vallen in de buurt van de Zwaantjeskerk. Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. Op de Steekterweg bij Zwammerdam werd iemand dodelijk getroffen door een granaatscherf. Over het totaal aantal bommen dat is gevallen, verschilde de mening aanzienlijk. 11 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 Om uur vond een bombardement met brisantbommen van vier Heinkels plaats op Koudekerk en Hazerswoude. Langs de Rijn werden ook Alphen en Zwammerdam geraakt door het bombardement. 12 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. Locaties in Zwammerdam, Koudekerk en Hazerswoude die op deze datum zijn aangevallen vallen buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 De bruggen over de Rijn van Zwammerdam tot Koudekerk waren het mikpunt van een tiental Duitse bommen. Ook de Hoorn en Gouwsluis tot in Zwammerdam waren in de strijd verwikkeld. 13 Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. 14 mei 1940 In Alphen aan den Rijn vond een luchtaanval plaats, met 16 doden tot gevolg. 14 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. Locatie in Alphen die op deze datum is aangevallen valt buiten het onderzoeksgebied. 10 Pieterse-Zwetsloot (2002). 11 Verhoef en Vertegaal (2010). 12 Saricon (2010). 13 Saricon (2010). 14 Saricon (2010). T&A Survey BV 10

12 De bezettingsjaren juni 1940 begin september 1944 Zonder datum Een getuige meldde dat bij de aanvallen op het spoor ook eens een bom in het land van Rien de Rijnsburger was gevallen, achter het spoor. Hij viel half op het land, half in de sloot. Er ontstond een enorme krater met een diameter van een meter of acht. Locatie is op basis van beschikbare gegevens niet exact te bepalen. Indicatief markeringsnummer 3. Van het huis van de familie Kraan naast de Nieuwe Groenendijkse molen vielen door vernaderde luchtdruk de pannen van het dak. 15 Markeringsnummer 3. Zonder datum Gedurende de oorlog zijn elf bommen terechtgekomen in het land van Van Haastert. Vier achter en zeven voor het spoor. Op een dag was er een bom van ongeveer een meter lang in de dijk naast het spoor terechtgekomen, daar waar het fietspad liep. De bom werd uitgegraven en onschadelijk gemaakt. Bij aanvallen op het spoor viel er ook een bom in het land van Rien de Rijnsburger achter het spoor. Hij viel half in het land, half in de sloot. Er ontstond een krater met een diameter van een meter of acht. Bij het spoor werd een keer een bom van 250 pond uitgegraven. 16 Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet exact te bepalen. Indicatief markeringsnummer 3. Zonder datum Getuigen meldden dat regelmatig de treinen werden beschoten op de lijn Utrecht-Leiden. Ook de spoorlijn Alphen-Boskoop werd weleens beschoten, hoewel minder veelvuldig als op de lijn Alphen-Leiden. 17 Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen. Eind 1942 Bommen waren gevallen bij boer Koot aan de Lage Zij bij Hazerswoude / Koudekerk / Zoeterwoude. 18 Boer Koot is vermoedelijk de boerdij op de Achthovenerweg 48 bij Zoeterwoude, de Lage Zij wordt ook de noordkant van de Rijn bij Zoeterwoude genoemd. Locactie valt buiten het onderzoeksgebied. 6 maart 1943 Een treintoestel bij de Nieuwe Groenendijkse molen werd beschoten door Engelse jagers. 19 Markeringsnummer mei 1943 In de Noordzijdepolder bij Bodegraven stortten twee Amerikaanse bommenwerpers neer. Wrakstukken waren vlak voorbij het kerkhof Vredehof neergekomen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 2 juni 1944 Een getuige meldde dat om twee uur in de nacht een bom viel in het land van buurman Menken. Het had een krater van negen bij vier meter achtergelaten. De boerderijen van Van Schie en Menken stonden dwars op die van Kerkvliet. De ruiten aan de zuidzijde waren gesneuveld. 20 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 15 Verhoef en Vertegaal (2010). 16 Saricon (2010). 17 Verhoef en Vertegaal (2010). 18 Saricon (2010). 19 Saricon (2010). 20 Verhoef en Vertegaal (2010). T&A Survey BV 11

13 De bevrijding september 1944 mei 1945 Zonder datum In Bodegraven vielen enkele bommen, waarbij de spoorlijn doelwit was. Meestal vielen de bommen naast de spoorweg. Een bom verdwaalde eens in de Prinsenstraat (markeringsnummer 8) en de Oude Rijn heeft diverse voltreffers gehad. Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen. In 1983 werd een bom in de zustertuin bekend. Markeringsnummer 9. Bij de Paardenburg (Markeringsnummer 10), naast de spoorlijn (markeringsnummer 11) en midden in het land van Oud Bodegraven waren ten gevolge van bombardementen diverse bomkraters ontstaan (locatie valt buiten het onderzoeksgebied). 21 Zonder datum, einde oorlog Theodorus Vlasveld werkte met zijn zoon voor een Rijnsburgse tuinder aan de Weipoortse Vliet. Op een keer kwam een geallieerde bommenwerper heel laag overgevlogen. Vanuit hun vluchtplaats zagen ze een grote bom naar beneden gieren. Het was de bedoeling geweest dat deze op de Weipoortse Vlietbrug of spoorlijn zou vallen, maar miste zijn doel en kwam ongeveer op 50 meter afstand van de tuin terecht. De bom maakte een flinke trechter. 22 Indicatief markeringsnummer 4. Zonder datum Geallieerde bommenwerpers deden meerdere malen een aanval op de Meerburgerspoorbrug in Zoeterwoude. De brug is echter altijd intact gebleven. De bommen vielen altijd voor of achter de spoorlijn, in het land of in de Meerburgerwetering. 23 Markeringsnummer 13. Zonder datum Een getuige maakte melding dat een bom in de Kruiskade was gevallen, bij Hazerswoude-Rijndijk. Zij woonde vlak bij het spoor, en maakt regelmatig beschietingen en bombardementen mee. s Nachts was er eens een bom gevallen dicht bij de twee huisjes aan het spoor waar de families Burggraaf en Den Houdijker woonden. 24 Indicatief markeringsnummer september 1944 De trein van Leiden naar Alphen werd onder Hazerswoude door Engelse vliegtuigen onder vuur genomen en kon niet verder rijden. De personentrein 3371 Leiden-Woerden werd in Hazerswoude-Koudekerk beschoten. De locomotief was defect. 25 Indicatief markeringsnummer september 1944 Een personentrein werd beschoten tussen Hazerswoude-Koudekerk en Alphen. De locomotief was defect en de trein stond in brand. 26 Indicatief markeringsnummer september 1944 Er vond een beschieting plaats op een trein die het station van Bodegraven binnenreed. 27 Markeringsnummer september 1944 Er vond een luchtaanval plaats op een trein bij Hazerswoude-Koudekerk. De locomotief was beschadigd. 28 Markeringsnummer Karssen (1985). 22 Pieterse-Zwetsloot (2002). 23 Pieterse-Zwetsloot (2002). 24 Verhoef en Vertegaal (2010). 25 Saricon (2010). 26 Saricon (2010). 27 Karssen (1985). 28 Saricon (2010). T&A Survey BV 12

14 6 december 1944 Twee huizen in de Kerkstraat in Bodegraven werden getroffen door een bombardement. Door de voltreffer werden de muren weggeslagen, waarbij het dak naar beneden kwam. 29 Markeringsnummer december 1944 / 11 december 1944 De gemeente Leiden werd in de nacht van 10 op 11 december 1944 door een zwaar luchtbombardement getroffen. De geallieerden waren te weten gekomen, dat op het emplacement nabij het station alsmede het stationnetje aan de Herensingel het zogenaamde V-2 wapen werd gelost en vandaar verder naar de startbanen te Wassenaar werd getransporteerd. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. De doelen waren gemist, maar vele woningen en gebouwen in de Alexanderstraat, de Nassaustraat en omgeving, de Stationsweg, de Steenstraat, de Haverzaklaan (locaties vallen buiten het onderzoeksgebied) en Rijn en Schiekade nabij de Ambachtsschool waren vernield (markeringsnummer 19). Over alles wat gebeurde hebben de Duitse troepen de grootste geheimzinnigheid gehad. In een opgenomen eigentijds krantenbericht met betrekking tot het bombardement meldt dat ook het Museum voor Volkenkunde en het Natuurwetenschappelijk Museum door bomtreffers ernstig werden beschadigd (locatie valt buiten het onderzoeksgebied) december 1944 Een tweede aanval was om uur met 16 Typhoons, welke 10x 1000 lbs en 18x 500 lbs afwierpen. De bommen vielen ver van het spoor. Ten zuidoosten van de spoorlijn in de stationswijk werden op de Rijn en Schiekade huisnummers 10, 11 en 12 vernield. 31 Markeringsnummer december 1944 / 13 december 1944 Vanaf 12/ probeerde de RAF de spoorbrug in de lijn Leiden - Utrecht over het Rijn-Schiekanaal te vernielen. Dat lukte pas na vele pogingen. 32 Markeringsnummer januari 1945 Op 10 januari 1945 spatte een vliegende bom (V2) met een geweldige knal uit elkaar in het weiland van de familie V.d. Lely te Koudekerk aan den Rijn. 33 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 14 januari 1945 Een dagboekfragment meldde dat er in deze week een mislukte V1 bij Koudekerk was neergekomen, waarbij in Koudekerk veel schade werd aangericht. 34 Indicatief markeringsnummer januari 1945 Een getuigenverslag [frater A.M. van den Elsen] meldt dat om uur, uur en om uur V2 s werden afgeschoten. Om uur kwamen er acht lichte bommenwerpers rondcirkelen, welke in een duikvlucht 18 bommen afwierpen. Deze waren bedoeld voor de spoorbrug, twee zagen we er voor vallen, twee erachter. Het beschreven bombardement werd uitgevoerd door tien Typhoons van nummer 197 Squadron die als doel de spoorbrug over de Kanaalweg over het Rijn- en Schiekanaal hadden gekregen. De meeste bommen kwamen ten noorden van het doel neer en vele missers werden waargenomen. 35 Markeringsnummer Karssen (1985). 30 Verwey (2008). 31 Huurman (2010). 32 Huurman (2001). 33 Pieterse-Zwetsloot (2002). 34 Goudriaan (1995). 35 Nieuwendijk (2008). T&A Survey BV 13

15 23 januari 1945 Op 23 januari 1945 werden 16 brisantbommen afgeworpen op de spoorbrug aan de Kanaalweg, waardoor veel glasschade werd veroorzaakt. 36 Markeringsnummer januari 1945 Een bomaanval op de spoorbrug aan de Kanaalweg mislukte. Er werden 16 brisantbommen afgeworpen. Deze veroorzaakten veel glasschade in de omgeving van de Melchior Treublaan en Franchimontlaan. 37 Markeringsnummer januari 1945 / 3 februari 1945 / 6 februari 1945 Herhaaldelijk bombardeerde de Britse luchtmacht de spoorbrug over de Nieuwe Vaart in Leiden, zoals op 23 januari (markeringsnummer 22), 3 februari (markeringsnummer 23) en 6 februari 1945 (markeringsnummer 24). De twee eerstgenoemde bombardementen mislukten. Bij het derde bombardement waren twee leden van de Ondergrondse bezig explosieven aan te brengen op de brug, toen vier bommenwerpers laag kwamen overvliegen. De spoorbrug en de spoorlijn gingen door de springstof en de bommen totaal aan flarden. Bovendien viel een bom op de Vlietweg, waardoor een dijkbreuk ontstond en het water van de Nieuwe Vliet de Roomburgerpolder instroomde. In de Melchior Treublaan, Franchimontlaan en de Roomburgerweg vielen ook een paar bommen. Op meerder plaatsen aan de Hoge Rijndijk was veel schade, voornamelijk gesprongen ruiten. Woningen in de gehele Melchior Treublaan en de Stieltjesstraat waren nagenoeg onbewoonbaar. 38 Markeringsnummer 22. Markeringsnummer 23. Markeringsnummer februari 1945 Op 3 februari 1945 werd een aantal brisantbommen op de spoorbrug aan de Kanaalweg afgeworpen. 39 Markeringsnummer februari 1945 Rond had een aanval plaats op de spoorbrug over de Nieuwe Vaart. Er werden vallende bommen waargenomen, hevig mitrailleurvuur en afweervuur. De brug bleek met brisantbommen te zijn gebombardeerd, waarbij veel schade werd veroorzaakt aan huizen aan de Roomburgerweg en de Hoge Rijndijk. Op 4 februari werd waargenomen dat de trein nog over de spoorbrug reed, in de middag was er weer een aanval op de spoorbrug. 40 Markeringsnummer februari 1945 Een getuigenverslag [J.H. Kasten] meldt: De hele dag jagers boven Leiden. In de middag (16.30 uur) weer een aanval op de spoorbrug over de Nieuwe Vaart. Bommen zagen wij vallen. Hevig mitrailleur- en afweervuur. Een ander verslag [frater E.M. van den Elsen] stelde vier geweldige slagen te hebben waargenomen. De brug was het mikpunt en zoals de vorige keer precies ernaast. Er zijn grote bomkraters. Het Nederlands verzet melde dat om [ ] circa uur te Leiden op circa 120 meter ten zuiden van de Wilhelminabrug over het Rijn Schiekanaal, voor verkeer in de richting Woerden- Utrecht via Hoge Rijndijk, twee bommen geworpen, met als resultaat trechters van 8 à 10 meter doorsnede [ ]. De brug was niet beschadigd. Het betrof een Spitfire van nummer 266 Squadron. 41 Markeringsnummer Vereniging Oud Leiden (1946). 37 Goudriaan (1995). 38 Pieterse-Zwetsloot (2002) en Saricon (2010). 39 Vereniging Oud Leiden (1946). 40 Goudriaan (1997). 41 Nieuwendijk (2008). T&A Survey BV 14

16 3 februari 1945 Een dagboekfragment van Kasten meldde deze dag dat in de middag rond uur weer een aanval op de spoorburg over de Nieuwe Vaart plaatsvond. De brug werd opnieuw met brisantbommen gebombardeerd. Er was veel schade aan huizen in de omgeving van de Roomburgerweg en de Hoge Rijndijk. Op 4 februari noteerde Kasten dat er nog treinen over de brug reden, dus dat deze nog niet was geraakt. 42 Markeringsnummer februari 1945 Een dagboekfragment van Kasten noteerde dat in de middag om uur weer een aanval op de spoorbrug over de Nieuwe Vaart plaatsvond. 43 Markeringsnummer februari 1945 Frater A.M. van den Elsen meldt in zijn dagboek twee kleine aanvalletjes op de spoorbrug. Het waren lichte bommen. Het was rond uur dat twee Typhoons vier bommen op een spoorbrug over een Wetering ten oosten van de Ommedijkseweg in Zoeterwoude afwierpen. Deze bommen misten op 20 tot 40 meter hun doel (de spoorlijn Leiden - Woerden). Markeringsnummer 36. Op hetzelfde moment bombardeerde een Typhoon met twee bommen de spoorbrug Rijn- en Schiekanaal; deze misten hun doel op 100 tot 130 meter. 44 Markeringsnummer 37 6 februari 1945 Als gevolg van een bombardement op 6 februari 1945 werden woningen aan de Melchior Treublaan en de Stieltjesstraat praktisch onbewoonbaar als gevolg van een luchtaanval, terwijl uitgestrekte landerijen grenzende aan de Nieuwe Vaart door het stukslaan van een gedeelte van de dijk onder water kwam te staan. Markeringsnummer 24. Tegelijkertijd, op dezelfde dag trachtten enige vliegtuigen hun bommenlast uit te werpen op de spoorwegbrug nabij de Vink. Deze aanval mislukte weer en richtte grote schade aan in de omgeving van de brug onder andere aan de woningen en fabrieksgebouwen aan de Hoge Morsweg. 45 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 6 februari 1945 Geallieerde vliegtuigen bombardeerden de spoorbruggen over de Nieuwe Vaart en bij de Vink. In de ochtend vlogen 22 bommenwerpers over. Om uur had een hevig bombardement plaats op de spoorbruggen over de Nieuwe Vaart en bij de Vink. De aanvallen herhaalden om en Markeringsnummer 24. Over dezelfde aanval werd waargenomen dat het ongeveer acht tweemotorige bommenwerpers betrof die in duikvlucht de brug aanvielen. De bommen explodeerden op de brug, op de wal en in het water. De luchtaanvallen op de brug slaagden, maar wel ten koste van talloze woningen aan onder andere de Hoge Rijndijk, de Melchior Treublaan en de Franchimontlaan. De gehele Melchior Treublaan en woningen in de Stieltjesstraat worden nagenoeg onbewoonbaar. Markeringsnummer 24. Het bombardement op de spoorbrug bij De Vink mislukt, maar veroorzaakt grote schade aan woningen en fabrieksgebouwen aan de Hoge Morsweg. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Het station en de spoorbaan in Voorschoten zijn eveneens doel van de R.A.F. Geallieerde vliegtuigen beschieten ook Woubrugge, wat op 24 april nogmaals gebeurt. 46 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 42 Goudriaan (1995). 43 Goudriaan (1995). 44 Nieuwendijk (2008). 45 Verwey (2008). 46 Goudriaan (1997). T&A Survey BV 15

17 6 februari 1945 Het Nederlands verzet rapporteerde dat in de morgen om uur acht bommen werden afgeworpen nabij de spoorbrug over de Rijn bij De Vink te Voorschoten. De bommen troffen geen doel, maar vielen binnen 150 meter westelijk van de spoorlijn. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Ook noteerden zij in een later rapport dat bij het bombardement op de spoorbrug in de lijn Leiden Woerden over het Rijn- Schiekanaal bij Leiden een voltreffer op de spoorlijn terecht gekomen was, circa 6 à 8 meter voorbij de brug aan de oostelijke zijde van het Kanaal. Het gat, geslagen door een bom, bedraagt 3 à 5 meter. De rails zijn volkomen weggeslagen. Ook is een bom geslagen aan de westelijke kant van de brug, deze heeft waarschijnlijk de machinekamer van de brug geraakt. Op 7 februari heeft men drie bommen welke bij het bombardement van 6 februari 1945 op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal niet waren ontploft laten springen. Hierbij is het tweede brugwachtershuisje gesneuveld. Markeringsnummer 24. Het waren Typhoons van nummer 257 Squadron die de aanval uitvoerden, welke het doel hadden het vernietigen van een spoorbrug in Leiden. Vier meldden de spoorbrug nabij De Vink bij de Hoge Morsweg/Haagweg aangevallen te hebben. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. De andere twee bombardeerden de spoorbrug over het Rijn- en Schiekanaal. Markeringsnummer Maart 1945 Bij de bombardementen van maart 1945 in Alphen aan den Rijn meldden getuigen dat bij bombardementen de bommenlast ter hoogte van de Martha-Stichting en de Oude Rijn los werden gelaten. Aan de Zaalbergstraat 58 stond een boom, welke door de kracht van een bomexplosie ontworteld raakte en boven op het dak terechtkwam. 48 Markeringsnummer 26. Maart 1945 Belangrijk doelwit van de geallieerde bombardementen was de spoorbrug over de Gouwe in de lijn Woerden-Leiden. Bij de bombardementen werd alles geraakt behalve de brug zelf. De bommen vielen vlak naast de spoorbrug zelf, in de Zeilmakerstraat, in het Hazeveld, Zaalbergstraat en rondom het station. Op de plaats van een bomkrater bevond zich in 1995 de fietsenstalling. 49 Markeringsnummer maart 1945 Vliegtuigen bombarderen spoorlijnen in West-Nederland, om de V-wapentransporten te verhinderen, onder meer de splitsing Alphen a/d Rijn. Op deze dag vielen zes bommen in de Zaalbergstraat en Stationsstraat. 50 Markeringsnummer maart Spitfires van Fighter Command vallen de spoorlijnen in de driehoek Gouda-Woerden- Alphen a/d Rijn aan. 51 Indicatief markeringsnummer maart 1945 Op 16 maart 1945 werd de Vinkebuurt in Alphen aan den Rijn gebombardeerd. 52 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 17 maart 1945 Op 17 maart 1945 werd een boerderij aan de Nesse in Alphen aan den Rijn zwaar beschadigd als gevolg van een bombardement. 53 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 47 Nieuwendijk (2008). 48 Verkleij en Habermehl (1995). 49 Saricon (2010). 50 Saricon (2010). 51 Saricon (2010). 52 Verkleij en Habermehl (1995). 53 Verkleij en Habermehl (1995). T&A Survey BV 16

18 18 maart 1945 Tot driemaal toe werden bommen afgeworpen op het Hazeveld (dat dicht bij het station was gelegen) in Alphen aan den Rijn, evenals op de spoorlijn in de omgeving van het station. Het pand Van Dijkstraat 2/Hazeveld 28 werd door een voltreffer aan de achterzijde verwoest. 54 Markeringsnummer maart 1945 Er vond een luchtaanval op spoorlijn Alphen aan den Rijn plaats. 55 Markeringsnummer maart 1945 Er vond een bombardement op Alphen aan den Rijn plaats. 56 Markeringsnummer maart 1945 Er vond een bombardement op Alphen aan den Rijn plaats. 57 Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen, maar staat indicatief in de kaart. Markeringsnummer maart 1945 Op 23 maart 1945 hadden vijf luchtaanvallen plaats, waarbij behalve de spoorlijn één van de gasbranders werd vernield en een voltreffer in de Zeilmakerstraat in Alphen aan den Rijn viel. Getuigen meldden dat, terwijl zij zich op de Toegangseweg bevonden, het bombardement begon. De eerste bommen vielen ten oosten van de Gouwe, door het opvliegend puin was de inslag in de Zeilmakerstraat voor hen zichtbaar. 58 Markeringsnummer mei 1945 Op 6 mei 1945 werd één van de niet ontplofte vliegtuigbommen van het bombardement van 23 maart 1945 gedemonteerd aan de Havenstraat nabij de spoorlijn. 59 Markeringsnummer april 1945 Een rapport van de Binnenlandse Strijdkrachten meldde op 1 april 1945 dat door een bombardement op Leiden de spoorbaan nabij de Ommedijkseweg in Zoeterwoude over een lengte van 20 meter was vernield. De spoordijk was op deze plaats met de polder gelijkgemaakt. 60 Markeringsnummer april 1945 Spoorlijnen en bruggen in regio Gouda-Leiden worden tot deze datum geregeld gebombardeerd. 61 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 21 april 1945 Op de grens van Hazerswoude en Alphen bij Boerderij De Bontepaal werd een colonne Duitse troepen beschoten door drie Engelse jagers. 62 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 54 Verkleij en Habermehl (1995). 55 Saricon (2010). 56 Saricon (2010). 57 Saricon (2010). 58 Verkleij en Habermehl (1995). 59 Verkleij en Habermehl (1995). 60 Huurman (2001). 61 Saricon (2010). 62 Saricon (2010). T&A Survey BV 17

19 3.2 Geraadpleegde archieven Bij het raadplegen van archieven is door de onderzoeker bepaald of informatie relevant is of niet. Per archief is een inventarisatie opgemaakt van de dossiers waarin relevante informatie verwacht mag worden. Deze dossiers zijn ingezien en de inhoud is beoordeeld op relevantie. Een stuk is niet relevant indien het geen indicaties of contra-indicaties voor de mogelijke aanwezigheid van explosieven in het onderzoeksgebied of de directe nabijheid ervan bevat. De relevante stukken zijn verder uitgewerkt en geanalyseerd. In de laatste kolom staat middels een nummer aangeduid waarom een inventaris niet relevant is bevonden. De vermelde nummers staan voor het volgende: 1. De in de stukken gemelde gebeurtenissen zijn te ver van het onderzoeksgebied om relevant te zijn; 2. De stukken melden geen (aan) explosieven (gerelateerde gebeurtenissen); 3. De stukken melden geen relevante naoorlogse werkzaamheden; 4. De stukken missen in het archief; 5. De reden waarom de inventaris niet relevant is, is niet vastgelegd tijdens het archiefbezoek. (Zie leeswijzer voor deskundigen voor uitleg) Gemeentearchief Het spoortracé Leiden Woerden valt onder de huidige gemeenten Leiden, Zoeterwoude, Rijnwoude, Alphen aan den Rijn, Bodegraven en Woerden. De archieven van de gemeenten Leiden en Zoeterwoude liggen bij het Regionaal Archief in Leiden. Het archief van de gemeente Rijnwoude ligt bij het Gemeentearchief Rijnwoude. De archieven van de gemeenten Bodegraven en Woerden liggen in het RHC Rijnstreek en Lopikerwaard. 801 Gemeente Leiderdorp Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken Relevant 1167 Gemeenteveldwachters Nee, Organisatie Luchtbeschermingsdienst Nee, Personeel Luchtbeschermingsdienst Nee, 5 Beeldbank WO 2 Leiden en Regio Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken Relevant LBD, Logboek van de Luchtbeschermingsdienst. Opruim- en herstellingsdienst Ploegen Nee, 5 doos C A-B LBD, Wachtboek van de Luchtbeschermingsdienst Garenmarkt Nee, 5 doos C 1943 LBD, Wachtboek van de luchtbeschermingsdienst Langebrug-Garenmarkt Nee, 5 doos C LBD, doos D Wachtboek van de Luchtbeschermingsdienst. Cobetstraat Nee, Politiearchief Leiden, Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken Relevant Maandrapporten van de politie Ja Dagrapporten, Nee, Stukken betreffende de keuring van afgeleverde vuurwapens en munitie, Nee, Stukken betreffende het vernietigen, dragen of voorhanden hebben van wapens en Nee, 5 munitie en Stukken betreffende het vernietigen, dragen of voorhanden hebben van wapens en Nee, 5 munitie en Stukken betreffende het vernietigen, dragen of voorhanden hebben van wapens en Nee, 5 munitie en Stukken betreffende het vernietigen, dragen of voorhanden hebben van wapens en Nee, 5 munitie en Stukken betreffende het vernietigen, dragen of voorhanden hebben van wapens en Nee, 5 munitie en Processen-verbaal inzake het aantreffen van een op een bom gelijkend voorwerp. Nee, Stukken betreffende de luchtbeschermingsdienst Nee, 5 T&A Survey BV 18

20 5800 Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Nee, Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Nee, Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Nee, Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Nee, Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Nee, Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Ja Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, Nee, Stukken betreffende het vervoer van gevaarlijke en ontplofbare stoffen. Nee, Stukken betreffende de afsluiting van wegen in verband met oorlogshandelingen. Nee, Ingekomen brief van Burgemeester en wethouders betreffende een vergoeding Nee, 5 van geleden schade Rapporten betreffende de vaststelling van de dood op slachtoffers van het Nee, 5 bombardement op de Stationsweg te Leiden, Stukken betreffende de demontage en verwijdering van de vliegtuigbom op de Ja 8060 Morsweg Stukken betreffende de demontage en verwijdering van de vliegtuigbom op de Morsweg. Nee, Maandrapporten van de politie 17 maart 1943 Een schip werd beschoten aan de Rijn- en Schiekade. Indicatief markeringsnummer Stukken betreffende onontplofte munitie en projectielen, 1941, mei 1946 Groenteveiling: kennisgegeven dat aldaar 3 granaten zijn opgebaggerd die nu op den walkade liggen. Markeringsnummer Stukken betreffende de demontage en verwijdering van de vliegtuigbom op de Morsweg. 25 maart 1985 / 26 maart 1985 Het document betrof een verslag van een onderzoek van getuigen over mogelijke blindgangers in de Rijn, bij De Vink en in de Herensingel nabij het voormalig station. Hierbij werden onderstaande verslagen opgemaakt. 10 december 1944 Op deze dag had een aanval plaats op NS station Het Spoortje aan de Herensingel. Hierbij werden vier Spitfires met elk twee bommen gemeld. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 11 december 1944 Op deze dag had een aanval plaats op het Hoofdstation van de NS aan de Stationsweg. Hierbij werden 16 Typhoons met 14 x 1000 lbs en 12 x 500 lbs gemeld. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 11 december 1944 Op deze dag had een aanval plaats op het Hoofdstation van de NS aan de Stationsweg. Hierbij werden 18 Typhoons met 10 x 1000 lbs en 18 x 500 lbs gemeld. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. T&A Survey BV 19

21 23 januari 1945 Op deze dag had een aanval plaats op de spoorbrug over de Rijn nabij de Vink. Hierbij konden geen gegevens met betrekking tot vliegtuigen of bommen worden gemeld. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 3 februari 1945 Op deze dag had een aanval plaats op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Hierbij konden geen gegevens met betrekking tot vliegtuigen of bommen worden gemeld. Markeringsnummer februari 1945 Op deze dag had een aanval plaats op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Hierbij konden geen gegevens met betrekking tot vliegtuigen of bommen worden gemeld. Markeringsnummer maart 1945 Op deze dag had een aanval plaats op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Hierbij konden geen gegevens met betrekking tot vliegtuigen of bommen worden gemeld. Markeringsnummer Gemeentearchief Hazerswoude Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 166 Politierapporten Ja 246 Organisatie van de luchtbescherming, Nee, Bescherming tegen luchtaanvallen door het verduisteren van de verlichting, 1937 Nee, Taakuitoefening van de luchtbeschermingsdienst. Ja 260 Dossier inzake het herstel van de door oorlogsgeweld vernielde Christelijke School Ja aan de Rijndijk Dossiers betreffende de aangifte van oorlogsschade aan woningen, gebouwen en bezittingen. Ja Politierapporten december 1944 Op 5 december was de spoorlijn in de gemeente Hazerswoude door vliegtuigen met bommen bestookt. De spoorlijn en een kade van een polder werden beschadigd. Deze werden hersteld. Markeringsnummer Taakuitoefening van de luchtbeschermingsdienst. 14 mei 1940 Een schrijven van de burgemeester van Hazerswoude-Rijndijk meldde dat op 14 mei 1940 de gemeente door een luchtbombardement werd getroffen, waarbij verschillende gebouwen zwaar werden beschadigd. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Half juli 1940 Een schrijven van de burgemeester van Hazerswoude-Rijndijk meldde dat half juli een vliegtuig van onbekende nationaliteit liet gedurende een luchtgevecht vier of vijf bommen vallen. De bommen kwamen terecht ongeveer 400 meter ten zuiden van de spoorlijn Utrecht-Leiden p.m. 300 meter ten westen van de Gemeeneweg. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 29 oktober 1940 Een schrijven van de burgemeester van Hazerswoude-Rijndijk meldde dat op 29 oktober 1940 om ongeveer 10 uur in de avond een onbekend vliegtuig in Hazerswoude-Dorp in de buurtschap Het Rietveld een bom liet vallen, die op een paar ruiten na geen schade veroorzaakte. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. T&A Survey BV 20

22 1 juni 1942 / 2 juni 1942 Een schrijven van de burgemeester van Hazerswoude-Rijndijk meldde dat in de nacht van 1 op 2 juni 1942 om 1.30 uur een bom uit een vliegtuig is geworpen op een stuk weiland, gelegen in de Rietveldsche Polder te Hazerswoude. Hierbij werd een koe van de heer Menken gewond en er sloeg een krater van ongeveer 20 meter middellijn en ongeveer 5 meter diepte. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 260 Dossier inzake het herstel van de door oorlogsgeweld vernielde Christelijke School aan de Rijndijk Mei 1940 Een schrijven van de burgemeester van Hazerswoude-Rijndijk op 29 mei 1940 meldde dat door een bombardement een bijzondere lage school in de gemeente danig is beschadigd. Het betrof de Christelijke School aan de Rijndijk 157. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 261 Dossiers betreffende de aangifte van oorlogsschade aan woningen, gebouwen en bezittingen. 14 mei 1940 Het document betrof een opgave van schade aan woonhuizen ten gevolge van het luchtbombardement op 14 mei 1940 te Hazerswoude-Rijndijk. Hierop werden de locaties van getroffen percelen alleen met kavelnummers aangeduid. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Gemeentearchief Koudekerk Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 259 Diverse stukken uit de bezettingstijd, : bombardement d.d Ja 260 Diverse vorderingen e.d. door de Duitse bezetter, Nee, Diverse stukken uit de bezettingstijd, : bombardement d.d mei 1940 Een schrijven van de burgemeester van Koudekerk aan den Rijn bericht dat op 14 mei 1940 de gemeente vanuit de lucht is beschoten en gebombardeerd. De materiële schade is aanzienlijk. Het gemeentehuis is zeer beschadigd, alsmede de bijzondere school en woonhuizen, waarvan er enkele zijn ingestort. Een boerderij is afgebrand. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Archief van de gemeente Alphen aan den Rijn, Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 336 Bezettingsschade, algemeen Nee, Bezettingsschade, algemeen Ja 339 Zorg voor door oorlogsschade getroffenen; schade aan gebouwen e.d., algemeen, Nee, Zorg voor door oorlogsschade getroffenen; schade aan gebouwen e.d., algemeen, Nee, Alfabetisch register gevallen oorlogsschade Nee, Verslagen van de Stichting Zuid-Holland 1940 over de periode t/m 04- Nee, Bezettingsschade aan gemeente-eigendommen, , berging aangespoelde Ja mijnen en niet-ontplofte bommen 346 Register bezettingsschade Ja 350 Zorg voor door oorlogsschade getroffenen; bijzondere gevallen, Ja 353 Oorlogsschade, bijzonder gevallen Ja Oorlogsschade en sloping panden Ja oorlogsschade Z.J. Benschop, Kortsteekterweg 12 -Dossier III Nee, Schadekaarten Ja 526 Oorlogsschade Nee, Uitvoering van grond-, riolerings- en bestratingswerken nabij de Vinkebuurt en de Nee, 5 Spoorlaan, : opruiming vliegtuigbommen 1748 Brandrapporten ( 38-44) Nee, 5 T&A Survey BV 21

23 1749 Brandrapporten ( 45-53) Nee, Instelling en opheffing gemeentelijke luchtbeschermingsdienst, Nee, Onbewoonbaarverklaringen, Nee, Bezettingsschade, algemeen 23 maart 1945 Het document betrof een schadeformulier met betrekking tot schade aan de gasfabriek gelegen aan de Gaslaan 13, 15 en 17 in Alphen aan den Rijn. De schade werd veroorzaakt door bommen afgeworpen op 23 maart Een van de gashouders werd daarbij zwaar beschadigd. Markeringsnummer Bezettingsschade aan gemeente-eigendommen, , berging aangespoelde mijnen en niet-ontplofte bommen Zonder datum Locaties van geruimde blindgangers: 1 aan de Kortsteekterweg (locatie valt buiten het onderzoeksgebied); 2 aan de Raadhuisstraat bij de fa. P. van Dijk (locatie valt buiten het onderzoeksgebied); 3 in den Hoorn op het land van Van Zwieten (indicatief markeringsnummer 88; 4 aan de Nieuwe Sloot en 5 te Aarlanderveen (locatie valt buiten het onderzoeksgebied). 346 Register bezettingsschade 12 maart 1958 Een schrijven van directeur van de Gemeentewerken van Alphen Aan den Rijn meldde dat in een bouwterrein voor de woningen aan de Vinkebuurt zich volgens ontvangen inlichtingen enkele vliegtuigbommen bevonden. Door de mijnopruimingsdienst werd op 5 maart een onderzoek ingesteld. Hierbij is op één plaats ee n inslag geconstateerd. De opgegraven bom betrof was er een van 500 lbs voorzien van een staartontsteker. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Zorg voor door oorlogsschade getroffenen; bijzondere gevallen, Zonder datum Er was een bominslag op het perceel van Zaalbergstraat 60 in Alphen aan den Rijn. Markeringsnummer 92. Zonder datum Er was een bomkrater in het land aan de Nesse 5. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 10 september 1943 Gemeente schrijft dat enkele keren kosten zijn gemaakt voor ruiming niet ontplofte bommen. Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen. 5 oktober 1943 Gemeente schrijft dat deze bommen zijn geruimd in de landerijen van particulieren. Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen. 5 december 1944 Er vond een bombardement op Alphen aan den Rijn plaats. Glasschade ontstond aan de Gouwekade, Goudsluiseweg, Kortsteekterweg, Steekterweg, Vinkebuurt, Zeilmakerstraat, Nassaustraat, Stationsstraat (nr. 48), Hoorn, De Smethstraat, Prinsenlaan, Rietveldsepad, Bruggestraat, Stevinstraat, Willem de Zwijgerlaan, Gaslaan, Conradstraat, Prinsenlaan, Paradijslaan, Raadhuisstraat. Markeringsnummer 50. T&A Survey BV 22

24 5 maart 1945 Er vond een bombardement plaats op Alphen aan den Rijn. Hierbij werd onder andere de Stationsstraat 2 t/m 42 beschadigd en het Stationsplein. Bij de Steekterweg 29 waren twee bomkraters in het land ontstaan. Ook bomtrechters in het land het Goudse Rijpad nr. 3. Markeringsnummer maart 1945 Er was een bombardement, waarbij bomkraters in het land aan de Steekterweg 47 en het Goudse Rijpad 3 waren. Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. 5 maart 1945 Er was een bombardement, waarbij schade aan diverse percelen ontstond, onder andere aan de Stationstraat, de Conradstraat, de Van Dijkstraat, het Hazeveld, de Torenstraat, de Zaalbergstraat, de Oranjestraat. Markeringsnummer maart 1945 Er was een bominslag, waarbij schade ontstond aan onder andere de Stationsstraat, de Oranjestraat, de Zaalbergstraat, de Van Dijkstraat, de Torenstraat, het Hazeveld, de Conradstraat, de Visserstraat, de Prins Hendrikstraat. Markeringsnummer maart 1945 Er vond een bombardement plaats op Alphen aan den Rijn. Schade ontstond aan gebouwen aan de Torenstraat, Zaalbergstraat, Prins Hendrikstraat, Hazeveld, van Dijkstraat, Stationsplein (nrs. 1,5,7 en 9), Conradstraat, Visserstraat. Zeer zware beschadigingen aan gebouwen ontstonden aan het Hazeveld (nrs. 26 en 28) en de van Dijkstraat (nrs. 2a, 9 en 11). Markeringsnummer maart 1945 tot en met 23 maart 1945 Er vond een bombardementen plaats op Alphen aan den Rijn. Schade ontstond aan gebouwen (glasschade en schade aan ramen, deuren, dak of vloeren) aan onder andere de Stationsstraat (nrs. 40, 48, en 50) en het Stationsplein (nrs. 1,3,5 en 7). Markeringsnummer maart 1945 Er was een bombardement, waarbij schade aan de Van Dijkstraat 9 ontstond. Markeringsnummer maart 1945 Er was een bombardement, waarbij schade aan diverse percelen, o.a. Hazeveld, Van Dijkstraat ontstond. Markeringsnummer maart 1945 Tussen 16 en 23 maart 1945 werd de volgende schade gemeld. Bomkraters bij de Steekterweg, Gouwekade. Schade ontstond aan diverse percelen bij bominslagen. Een bominslag aan de Stationsstraat 50, 3 bommen op 50 tot 100 meter voor de veiling. Markeringsnummer 34. Maart 1945 Bomschade ontstond aan de Prins Hendrikstraat 1b, 1c, bomkraters waren gemeld in weiland. Markeringsnummer Oorlogsschade, bijzondere gevallen 6 december 1944 / 11 februari 1945 Document betrof een schadeformulier met betrekking tot schade veroorzaakt aan een boerderij gelegen aan de Spoorlaan 3 in Zwammerdam. De ruitschade werd veroorzaakt door het ontploffen van in de nabijheid gevallen bommen. Markeringsnummer 42. T&A Survey BV 23

25 17 maart 1945 Document betrof een schadeformulier met betrekking tot schade veroorzaakt aan een pand aan de Van Dijkstraat 9 in Alphen aan den Rijn als gevolg van een luchtbombardement op 17 maart Markeringsnummer maart 1945 / 23 maart 1945 Document betrof een schadeformulier met betrekking tot schade veroorzaakt aan een woonhuis gelegen aan de Prins Hendrikstraat 3c in Alphen aan den Rijn. Markeringsnummer april 1945 Er was een beschieting door vliegtuigen, waardoor glasschade ontstond aan percelen gelegen aan de Hoorn. Indicatief markeringsnummer /362 - Oorlogsschade en sloping panden Mei 1940 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van bominslag en beschieting uit vliegtuigen op mei 1940 in Alphen aan den Rijn. De percelen Julianastraat 56, een fabriek aan de Woubrugscheweg (in Oudshoorn) en de Steekterweg 74 waren getroffen. Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. Juli 1940 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van bominslag op juli Daarbij werden de fabriek gelegen aan de percelen Raadhuisstraat 12 en 14 in Aarlanderveen getroffen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Juli 1942 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van een bominslag in juli Het getroffen perceel betrof een woonhuis aan de Raadhuisstraat 242 in Alphen aan den Rijn. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 9 september 1944 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van een beschieting uit vliegtuigen op 9 september Het getroffen perceel betrof het stationsgebouw en de woning van de stationschef, gelegen aan het Stationsplein 4 (markeringsnummer 44) en twee woonhuizen bij Hoorn nummers 125 en 137 (in eigendom van de Nederlandse Spoorwegen). Indicatief markeringsnummer oktober 1944 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van een beschieting uit vliegtuigen op 18 oktober De getroffen percelen betroffen de Stevinstraat 22, de Julianastraat 97 (jongenshuis Martha-Stichting), de St. Jorisstraat 2, 4 (de Christelijke Bewaarschool) en 10, de Kanaalstraat 1 (2 loodsen). Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. 19 oktober 1944 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van het springen van een landmijn in een opstand van de Hefbrug op 19 oktober De getroffen percelen betroffen woonhuizen gelegen aan de Zeilmakerstraat, de Gouwsluischeweg, de Gouwekade, de Steekterweg in Alphen aan den Rijn en de Kortsteekterweg in Aarlanderveen. Markeringsnummer 45. T&A Survey BV 24

26 December 1944 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van bominslag in december De getroffen percelen betroffen woonhuizen en winkels aan de Gouwekade (nrs. 1, 5, 7, 13, 15, 4-14, 20), de Gouwsluischeweg (nrs. 7-15, 19-27, 35-41, 47, 51, 53, 61, 10, 14, 18, 22, 24, 28, 34, 36), de Steekterweg (nrs , 95, 122, 130, 184, 224, , 238 [ ]), de Vinkebuurt, de Zeilmakerstraat, de Prinsenlaan, het Rietveldschepad, de Conradstraat, de Stationsstraat, de Stevinstraat, de De Smethstraat, de Wilhelminalaan, de Paradijslaan, Hoorn, de Bruggestraat, de Nassaustraat, de Raadhuisstraat en de Kortsteekterweg in Alphen aan den Rijn. Markeringsnummer maart 1945 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van bominslag op 5 maart De getroffen percelen betroffen woonhuizen gelegen aan de Stationsstraat (nrs. 2, 4, 8-28, 32-48, 5, 11, 15-21, 25-39), het Stationsplein (nr. 1), de Gaslaan (nrs. 1-9), de Hedastraat (nrs ), de Dwarsstraat (nrs. 1-9, 2-6), de Oranjestraat (nrs. 1, 3, 9, 13, 15, 19-47, 53-67, 2-78), de Zaalbergstraat (nrs, 5-39, 6-38, 44-62), de Van Dijkstraat (nrs. 3, 5, 9-29, 2-14), de Torenstraat (5, 9, 13-17, 21, 25-43, 6-12, 16-32), Hazeveld (nrs. 9-17, 21-27, 10, 14-32), de Conradstraat (nrs. 1-9, 13-19, 23-39, 43-49, 2-8, 12), de Visserstraat (1, 5, 7, 19-25, 33, 39-43, 20-30, 40, 48) en de Pr. Hendrikstraat (15, 19, 21, 27, 29, 35-41, 53, 69, 18, 82, 84, 90, 94, 112, 128, 136), de Prinsenlaan (nr. 10), de Gouwsl.weg (fabriek, nr. 114), Steekterweg (nr. 29, 47), Goudse Rijpad (nr. 3), Mauritsstraat (nr. 30) in Alphen aan den Rijn, de Brederodestraat (nr. 18) en de Tuinstraat (nr. 1) in Aarlanderveen. Markeringsnummer maart 1945 De spoorbrug [over de Gouwe] werd vernield, vermoedelijk bij bombardement. Mogelijk betreft dit markeringsnummer maart 1945 Het document meldt de oorlogsschade aan een perceel aan de Steekterweg 37 (kadaster C2048). De inventarisatie van de schade betrof vier bomtrechters brug over het spoor, d.d Indicatief markeringsnummer maart maart 1945 Het document meldt de oorlogsschade geleden ten gevolge van de bominslag op maart Getroffen percelen waren gelegen aan de Raadhuisstraat, de Kortsteekterweg en het Toussaintplein in Alphen aan den Rijn. Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. Zonder datum Het document meldt de oorlogsschade aan de percelen aan de Steekterweg 21 ( , bomtrechters), 33 (3-3-45, duiker stuk), 37 ( , bomtrechters en brug stuk - indicatief markeringsnummer 85), 52 ( ) en 76 ( , bomtrechters). Indicatief markeringsnummer 87. Zonder datum Het document meldt de oorlogsschade aan een perceel aan de Steekterweg 53, waar een bom in de spoorsloot werd gemeld. Indicatief markeringsnummer 84. Zonder datum Het document meldt de gemaakte kosten voor het opruimen van een bom gevallen op een perceel aan de Steekterweg 87b. Indicatief markeringsnummer 86. April 1945 Bombardement op Alphen, schade Prins Hendrikstraat 10. Markeringsnummer 52. T&A Survey BV 25

27 365 Schadekaarten Het document betreft een schadekaart van het centrum van de gemeente Alphen aan den Rijn. De percelen met schade zoals in de kaart ingetekend komen overeen met de percelen zoals in de hierboven vermelde schades in de schadedossiers en overeenkomstig de respectievelijke markeringsnummers in kaart gebracht. De schadekaart specificeert geen data met betrekking tot afzonderlijke luchtaanvallen en de geleden schade Archief van de gemeente Alphen aan den Rijn, Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 613/1 Gevaarlijke stoffen, ontploffing en ontbranding. Diverse onderzoeken naar Ja onontplofte oorlogsexplosieven in de gemeente Alphen aan den Rijn, Gevaarlijke stoffen, ontploffing en ontbranding. Diverse onderzoeken naar onontplofte oorlogsexplosieven in de gemeente Alphen aan den Rijn, Correspondentie van en aan gemeente en interne documenten over aanwezigheid van vliegtuigbommen in het gebied rond de Prins Hendrikstraat. Hieruit blijkt: Het actiecomité Van Hef- tot Havenbrug meldde de gemeente in november 1981 dat vermoedelijk nog vier onontplofte vliegtuigbommen lagen tussen de Prins Hendrikstraat en de spoorlijn Alphen-Bodegraven. Markeringsnummer 53 en 102. Volgens een ooggetuige lagen minstens tien vliegtuigbommen tussen spoor en Oude Rijn. Deze ooggetuige heeft vier locaties in kaart gebracht: drie stuks tegenover de bijingang van de Asfaltfabriek, achter de Prins Hendrikstraat (in de tuin van Prins Hendrikstraat 59); één in een weiland in het verlengde van de Prinsenlaan. Markeringsnummer 53. Volgens een bewoner van de Prins Hendrikstraat was ook een onontplofte bom gevallen bij de Maasstraat op de plaats waar de dagverblijven voor gehandicapten gebouwd zijn. Mogelijk ligt deze onder de gebouwen. Markeringsnummer 53. Een gemeenteambtenaar schreef: Vanwege geruchten is ook een aantal bewoners en oud-bewoners van de Hoorn gevraagd naar eventuele onontplofte bommen in de buurt van het genieterrein waar de politietrainingsbaan is gesitueerd. Daarbij is geen enkele aanwijzing gevonden dat er nog onontplofte bommen aanwezig zouden zijn. Indicatief markeringsnummer 90. In 1980 heeft de gemeente een zware bom gevonden op het terrein van de voormalige betonfabriek Van Dijk jr. onschadelijk laten maken. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Het dossier bevat kaarten met vermoedelijke locaties van onontplofte bommen in Alphen aan den Rijn van Gemeentewerken Alphen aan den Rijn. De eerste kaart vermeldt alleen locaties in/bij Aarlanderveen, en er staat juli 1940 onder. Tweede kaart is van Ook deze toont alleen Aarlanderveen / Zuid- en Noordeinderpolder. Locaties vallen buiten het onderzoeksgebied. Na onderzoek in samenwerking met de Explosieven Opruimingsdienst (EOD) concludeerde de gemeente dat er alleen voldoende aanleiding was voor een vermoeden van aanwezigheid van een bom aan het eind van de Prinsenlaan. Over bommen Prins Hendrikstraat 59 waren twijfels gerezen. Het zou gaan om een 500-ponder. Met de EOD en D. Monshouwer bv werd een detectie uitgevoerd op een stuk van 20 bij 30 meter. Uit de documenten in het gemeentearchief is onduidelijk of een bom is gevonden. Via het bedrijfsarchief van D. Monshouwer bv is echter bekend dat op de locatie in 1985 een 500 lbsvliegtuigbom is geruimd. Markeringsnummer 102. T&A Survey BV 26

28 Het dossier bevat een aantekening met gemelde mogelijke bom-locaties : 1. locatie De Schans, bij het spoor. Mogelijk is deze blindganger in 1990 geruimd, MORA Markeringsnummer Rietveldsepad (bij Prinsenlaan/Nieuwedijk). Markeringsnummer Twee bommen langs Rietveldsepad (kadastraal nr. 477 C2.). Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Volgens een brief van de gemeente aan de EOD d.d. 9 mei 1984 is de gemeente er tijdens rioleringswerkzaamheden in de Conradstraat door een omwonende op gewezen dat in een gebied waar werd gegraven nog twee onontplofte bommen aanwezig moesten zijn. De getuige zou de bommen zelf hebben zien vallen en de locatie nauwkeurig kunnen aanwijzen. De gemeente liet hierop het werk stilleggen. De locatie was direct ten oosten van het spoor ter hoogte van de Vorselenburgstraat. Onduidelijk is of uiteindelijk explosieven zijn aangetroffen. Markeringsnummer Op 29 juni 1987 is een klein in Beerendrecht gevonden bommetje door de EOD onschadelijk gemaakt. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 26 juli 1990 Demontage van een vliegtuigbom op een terrein aan de Schans nabij fa. Zeeman Textielsupers d.d , Markeringsnummer Archief van de Gemeentepolitie Alphen aan den Rijn, Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant Dagrapporten 18 april 1940 tot en met 16 april 1945 Ja 526 Alfabetische registers Nee, Alfabetische registers Nee, Dagrapporten 18 april 1940 tot en met 16 april mei 1940 Er was een bombardement in de omgeving van Alphen aan den Rijn. In de archiefstukken worden geen locaties nabij het spoor genoemd. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. Locaties die op deze datum zijn aangevallen en te herleiden vallen buiten het onderzoeksgebied. 9 juli 1940 / 10 juli 1940 Er was oorlogsschade ontstaan aan de Raadhuisstraat 16, Alphen aan den Rijn: Door bominslag op 10 juli 1940 des voorm hr explodeerden op dat moment 8 brisantbommen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 18 mei 1941 Het document betreft een dagrapport van zondag 18 mei Door M v. Zwieten veehouder wonende Hoorn no. 246 alhier is kennisgegeven dat hedenmorgen om 5 uur in zijn weiland langs de spoorlijn Leiden Utrecht waarschijnlijk een niet ontplofte bom is gevallen, althans een gat is ter plaatse in bedoeld weiland geslagen. Het vliegtuig waaruit de bom is gevallen, was wel zichtbaar doch nationaliteit kon niet worden vastgesteld. Indicatief markeringsnummer mei 1941 Een niet ontplofte bom was gevallen in een weiland van Van Zwieten, Hoorn 246. Deze bom werd later ondergronds tot ontploffing gebracht. Indicatief markeringsnummer Reaseuro (2009). T&A Survey BV 27

29 2 juni 1942 Om 01:15 uur in de ochtend vond er tijdens het overtrekken van een geweldige massa vliegtuigen een ontploffing plaats in Alphen aan den Rijn, waarbij een groot aantal ruiten werd vernield. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 12 juni 1943 Dagrapport van 12 juni 1943: Op het land v.d. veehouder W.C. Vrolijk is een kleine bom terechtgekomen welke gedeeltelijk boven het land uitsteekt. Waarschuwingsvlag geplaatst. Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen. 9 september 1944 Oorlogsgeweldschade was ontstaan bij een vliegtuigbeschieting aan het Stationsplein. Markeringsnummer september 1944 Om ongeveer 10:50 uur werd melding gemaakt van brand, een vaartuig op de Rijn was door een Engels vliegtuig in brand geschoten. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 18 oktober 1944 Omstreeks 07:30 uur is gebleken dat een aantal percelen vanuit vliegtuigen is beschoten. O.a. de bewaarschool in de St. Jorisstraat. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 5 december 1944 Bombardement, schade ontstond aan diverse percelen, onder andere in de omgeving van Gouwesluis. Indicatief markeringsnummer maart 1945 Dagrapport van 5 maart 1945: Bombardement. Hedenmorgen te omstreeks 10 uur heeft er een bombardement plaats in de omgeving van het station, waarbij een 4 tal bommen zijn gegooid, respectievelijk 2 in de tuinen tusschen de Stationstraat en Oranjestraat, 1 in de Zaalbergstraat en 1 achter de huizen van de Conradstraat. Verschillende woningen zijn zeer zwaar beschadigd, enkele ernstig beschadigd, terwijl van zoo goed als al de huizen in de omgeving de ruiten stuk zijn. Een drietal (?) personen zijn hierbij gedood, terwijl meerdere personen min of meer ernstig gewond zijn. Markeringsnummer maart 1945 Omstreeks 21:00 uur is er een bom gevallen en ontploft in een complex woningen in de Vinkebuurt, een dode en meerdere gewonden. Zeven woningen totaal vernield, 21 beschadigd. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 17 maart 1945 Een dagrapport van 17 maart 1945 meldde: Bominslag: te omstreeks uur zijn in deze gemeente een of meer bommen terechtgekomen. Volgens de eerste berichten omgeving Hazeveld. Markeringsnummer maart 1945 Een dagrapport van 17 maart 1945 meldde: Door [ ] wordt telefonisch medegedeeld dat er hedenmiddag te omstreeks uur twee bommen afgeworpen door geallieerde vliegtuigen zijn terechtgekomen op den spoorlijn, achter den veehouder Van [?], Prins Hendrikstraat. Indicatief markeringsnummer 47. T&A Survey BV 28

30 18 maart 1945 Omstreeks 11:45 uur zijn een of meer bommen neergekomen, volgens de eerste berichten omgeving Harreveld. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 23 maart 1945 Drie bomkraters werden gemeld in het land van Van Zwieten, Raadhuisstraat 8. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Mogelijk betreft het dezelfde aanval van markeringsnummer 34. Gemeentearchief Zwammerdam Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 1723 Stukken betreffende de uitkeringen aan oorlogslachtoffers, Nee, Oorlog 1940, 11 mei juni 1940 Nee, Oologsschade/-slachtoffers. Algemeen dossier, 2 december Nee, Bezettingsschade. Algemeen dossier, 18 mei juli 1945 Nee, Afwikkeling oorlog Nee, Bescherming tegen Luchtaanvallen Nee, 5 B051 Gemeentearchief Bodegraven Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 1 Luchtbeschermingsdienst Bodegraven 1940 (mei-juli) Nee, 5 2 Luchtbeschermingsdienst Bodegraven 1940 (juli-oktober) Nee, 5 3 Luchtbeschermingsdienst Bodegraven 1940 (oktober-november) Ja 3 - Luchtbeschermingsdienst Bodegraven 1940 (oktober-november) 29 oktober / 30 oktober 1940 In de nacht van 29 op 30 oktober 1940 werd door de luchtbeschermingsdienst in Bodegraven om circa 0.30 uur in noordwestelijke richting het vallen van bommen en sirenegeloei waargenomen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. B053 Gemeentearchief Bodegraven Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant Luchtbeschermingsdienst ( ) Ja Luchtbeschermingsdienst ( ) 17 mei 1943 Het document betreft een proces-verbaal betreffende het neerkomen van twee Engelse vliegtuigen. Dit gebeuren werd op 17 mei 1943 waargenomen. De vliegtuigen waren neergestort op een terrein gelegen aan het Noordzijde nr Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 28 januari 1945 Een schrijven van de Marechaussee berichtte van het neerkomen van bommen op 28 januari omstreeks uur. Er werd waargenomen dat uit enige vliegtuigen vliegende boven de gemeente Bodegraven bommen werden afgeworpen. Ter plaatse, in Buitenkerk onder de gemeente Bodegraven, bemerkten de getuigen dat enige bommen in het vaarwater van de Oude Rijn terecht waren gekomen en ontploft. Dit bleek doordat het ijs, waarmee de gehele Oude Rijn bedekt was, ter plaatse geheel vernield was. Ook de ruiten van de woningen in de omgeving waren gesprongen. Ook bleek het de getuigen dat op het terrein achter den watertoorn, eveneens onder de gemeente Bodegraven, enige bommen waren gevallen en ontploft. Hier was een tweetal bomtrechters. Indicatief markeringsnummer 55. T&A Survey BV 29

31 11 februari 1945 Een schrijven van de Marechaussee te Bodegraven berichtte van het uit vliegtuigen afwerpen van verschillende bommen in de gemeente Bodegraven, Zwammerdam Markeringsnummer 42. en Waarder. In Waarder vielen enige gewonden. In Bodegraven werd de spoorbaan nabij de overweg Goudscheweg enigszins ontzet. Markeringsnummer 8. In alle drie de gemeenten was veel glasschade aan woningen toegebracht Archief van de gemeente Hazerswoude, Inv. Nr. Omschrijving archiefstukken. Relevant 2620 Dossier inzake bewaring en vervoer van ontvlambare en ontplofbare stoffen, 1947 Nee, Dossiers inzake oorlogsschade , Kersseboom 1951 Nee, Dossiers inzake oorlogsschade , Kester, Nee, Dossiers inzake oorlogsschade , van Klaveren Nee, Dossiers inzake oorlogsschade , van Nierop 1956 Nee, Dossiers inzake oorlogsschade , woonark Paulus Nee, 5 Leemte in kennis Er zijn geen stukken betreffende de luchtbeschermingsdienst aangetroffen in het gemeentearchief: gemeente Zoeterwoude; gemeente Leiden ; gemeente Alphen aan den Rijn; Er zijn geen stukken betreffende aangetroffen/geruimde CE aangetroffen in het gemeentearchief: gemeente Zoeterwoude; gemeente Rijnwoude; gemeente Bodegraven. Er zijn geen stukken betreffende oorlogsschaderapporten aangetroffen in het gemeentearchief: gemeente Zoeterwoude; gemeente Leiden Nederlands Instituut voor Militaire Historie Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) is een gespecialiseerd kennis- en onderzoekscentrum op het gebied van de Nederlandse militaire geschiedenis en beschikt onder andere over de volgende collecties: Collectie 409 Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 Collectie 575 Duitse verdedigingswerken in Nederland en rapporten van het Bureau Inlichtingen te Londen ( ) Daarnaast is door het NIMH een onderzoek uitgevoerd en gerapporteerd over de vliegtuigverliezen in Nederland tijdens WOII 64. Zie bijlage 3a voor een overzicht uit dat rapport van de militaire vliegtuigverliezen in de omgeving van het onderzoeksgebied. Er is in collectie 409 geen feitenmateriaal met betrekking tot oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied gevonden. Collectie 575 Duitse verdedigingswerken in Nederland en rapporten van het Bureau Inlichtingen te Londen ( ) Inv. Nr. Omschrijving archiefstuk(ken) Relevant 26 Legeringtroepen luchtdoelbatterij beschouwing spoorbrug de Vink. Ja 26 Luchtaanval op de spoorbruggen Rijn - Schiekanaal, de Vink, Ja Amsterdam - 's-gravenhage en in de lijn Leiden, Woerden. Brug bij de Vink gemist 26 Spoorbaan Leiden - Woerden in de onmiddellijke nabijheid van Ja de brug over het Rijn-Schiekanaal getroffen 26 Aanvullend bericht op de rapport en luchtaanvallen Ja 26 Brug Rijn-Schiekanaal in de spoorweg Leiden-Woerden is weer Ja hersteld 56 Brug over de Nieuwe Vaart in de lijn Leiden - Woerden is nog steeds Ja 64 Studiegroep Luchtoorlog Verliesregister alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. T&A Survey BV 30

32 Inv. Nr. Omschrijving archiefstuk(ken) Relevant niet bruikbaar 56 Brug over het Rijn-Schiekanaal in de lijn Leiden-Woerden onbruikbaar Ja geweest van 6 Februari tot 27 Februari 56 Luchtaanvallen bij Lisse en spoorlijn Leiden - Woerden ter hoogte van de grens Ja Zoeterwoude - Hazerswoude (340). 56 Bombardement op lijn Leiden - Woerden op had geen resultaat (337), Ja evenals een bombardement op het Klinkerberg viaduct in de lijn Amsterdam - Rotterdam (389). 56 Versterkingen aan het Rijn - Schiekanaal te Leiden Ja 57 Langs spoorweg Woerden - Leiden zou het V 2 transport gemakkelijk kunnen Nee, 5 plaats hebben 58 Luchtaanvallen op spoorweg Leiden - Woerden 58 Luchtaanvallen op de spoorweg Leiden - Woerden en de Ja rijksweg Amsterdam - 's-gravenhage. 58 Luchtaanval op Leiden. Vernieling door Duitsers aan hefkranen Ja voor het laden van raketbommen uit de trein op auto's. 211 Verdedigingslinie om Leiden Nee, e Verdedigingslinie gedeelte Alphen-Moordrecht Ja 459 bombardementen DenHaag en omgeving / Leiden Ja 509 Overzicht van de situatie in Nederland Ja 575/26 Legeringtroepen luchtdoelbatterij beschouwing spoorbrug de Vink In dit document wat hoofdzakelijk over het bombardement op spoorbrug de Vink gaat, wordt eveneens vermeld dat de spoorbrug in de lijn Leiden-Woerden na het bombardement intact gebleven is zodat het spoorwegverkeer normaal doorgaat. Het wordt niet duidelijk wanneer dit specifieke bombardement plaatsvond. Het document zelf is gedateerd op 25 januari Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 575/26 Luchtaanval op de spoorbruggen Rijn - Schiekanaal, de Vink, Amsterdam - 's- Gravenhage en in de lijn Leiden, Woerden. Brug bij de Vink gemist Dit document verwijst naar een bombardement op 6 februari 1945 nabij de spoorbrug over het Kanaal te Leiden (spoorlijn Leiden-Woerden) Markeringsnummer /26 Spoorbaan Leiden - Woerden in de onmiddellijke nabijheid van de brug over het Rijn-Schiekanaal getroffen Dit verslag geeft wat meer details over het bombardement op 6 februari 1945 op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Er was namelijk een voltreffer terecht gekomen op de spoorlijn, circa 6 a 8 meter voorbij de brug aan de oostelijk zijde van het Kanaal. Voorts staat geschreven dat: het gat, geslagen door de bom, bedraagt 3 a 5 m. de rails op dat punt zijn volkomen weggeslagen. Ook is een bom gevallen aan de westelijk kant van de brug, deze heeft waarschijnlijk de machinekamer van de brug geraakt. Dat laatste werd geconcludeerd nadat de brug, die openstond, niet meer kon zakken. Verder staat er dat, Op de plaats van deze laatstgenoemde inslag hadden de Duitschers gaten gecamoufleerd met boomtakken. Markeringsnummer /26 Aanvullend bericht op de rapport en luchtaanvallen In dit verslag wordt een melding gemaakt van een bombardement op 5 februari 1945 met 4 bommen door 2 typhoons op een spoorbrug over een Wetering ten O. van de Ommendijkscheweg te Zoeterwoude. De bommen misten op 20 a 40 M. hun doel (Lijn Leiden-Woerden). Markeringsnummer 36. Verder staat in het verslag dat: Op ongeveer dezelfde tijd heeft een Typhoon nog twee bommen willen deponeeren op de spoorbrug Rijn-Schiekanaal ook deze misten op 100 tot 130 M. hun doel. Markeringsnummer /26 Brug Rijn-Schiekanaal in de spoorweg Leiden-Woerden is weer hersteld In dit rapport wordt gemeld dat men de drie bommen die niet waren ontploft tijdens het bombardement van 6 februari 1945 op de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal alsnog op 7 februari lieten springen. Bomkraters in het wegdek werden gedicht met klei en zand. Markeringsnummer 24. T&A Survey BV 31

33 575/56 Brug over de Nieuwe Vaart in de lijn Leiden - Woerden is nog steeds niet bruikbaar Door het bombardement van 6 februari 1945 kan er nog geen trein passeren over de brug over de Nieuwe Vaart. 575/56 Brug over het Rijn-Schiekanaal in de lijn Leiden-Woerden onbruikbaar geweest van 6 Februari tot 27 Februari Er wordt in het document melding gemaakt dat door het bombardement van 6 februari 1945 de brug over het Rijn-Schiekanaal onbruikbaar was tot 27 februari Markeringsnummer /56 Luchtaanvallen spoorlijn Leiden - Woerden Er zouden op 28 februari 1945 drie bommen terecht gekomen zijn op de spoorlijn Leiden- Woerden ter hoogte van de grens Zoeterwoude Hazerswoude. Markeringsnummer /56 Bombardement op lijn Leiden - Woerden op Tijdens het bombardement van 28 februari 1945 kwamen ongeveer 500 meter ten westen van de Weipoortseweg en 100 meter ten noorden van de spoorbaan, bommen terecht. Ook bij de Groenendijkseweg, ongeveer 1 km ten oosten van de Weipoortseweg op de grens van de gemeente Zoeterwoude en Hazerswoude, vielen bommen. Dit is ter hoogte van de huidige Nijverheidsweg (Zoeterwoude-Rijndijk)) en ten noorden van het spoor ter hoogte van het Groenendijksepad. Verdere details over type vliegtuig ontbreken. s Avonds om 23 uur reed er alweer een trein over het spoor. Markeringsnummer /56 Versterkingen aan het Rijn - Schiekanaal te Leiden Tekening met de versterkingen van enkele waterovergangen, waaronder de spoorbrug over het Rijn-Schiekanaal. Markeringsnummer /58 Luchtaanvallen op spoorweg Leiden - Woerden Op 23 maart 1945 deden drie toestellen een aanval op de spoorlijn Leiden-Woerden. De bommen vielen achter Meerburg (Zoeterwoude). Acht kwamen terecht in het water rond de spoorlijn. Markeringsnummer 57. Vier vielen op de spoorlijn en vernielde deze. Voorts staat in het document: Op 24 maart werden vier bommen geworpen op de spoorlijn Leiden-Woerden. Doelen werden echter niet geraakt. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 575/58 Luchtaanvallen op de spoorweg Leiden - Woerden 25 maart 1945 kwamen 16 bommen terecht op de spoorlijn Leiden-Woerden in de buurt van de Ommendijkseweg te Zoeterwoude. Een voltreffer viel op de spoordijk en vernielde deze over een afstand van ca 20 m. De spoordijk is op dit punt gelijk met de polder geworden. De bomkrater, die bij het vorige bombardement op ongeveer een kilometer afstand in richting Leiden een gat in de spoordijk sloeg, is nog niet gerepareerd. Het is niet bekend naar welk vorige bombardement ze verwijzen. Markeringsnummer /58 Luchtaanvallen op de spoorweg Leiden - Woerden In het archiefstuk wordt gemeld dat op 30 maart 1945 vier bommen in de richting Alphen a.d. Rijn gevallen [zijn]. Er zijn geen details waar en of de bommen op het spoor terechtkwamen. Exacte locatie is op basis van beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 575/459 Bombardementen Den Haag en omgeving / Leiden 575/509 Overzicht van de situatie in Nederland Twee inventarisnummers met dezelfde informatie over het bombardement op 11 december Toen werd de spoorlijn Woerden-Leiden nabij het station Zwammerdam door raketbommen vernield. Indicatief markeringsnummer 42. T&A Survey BV 32

34 3.2.3 Overige Nederlandse archieven Spoorwegmuseum te Utrecht Het spoorwegarchief te Utrecht is geraadpleegd. Ter plaatse is door de archivaris een envelop met ruim honderd geallieerde luchtfoto s uit WOII van spoorbruggen overhandigd ter inzage. Deze envelop maakt geen onderdeel uit van een archief en heeft daarom geen inventarisatienummer. Tussen de luchtfoto s bevond zich geen luchtfoto van onderhavig onderzoeksgebied. NS-archief te Utrecht In het NS-archief zijn de volgende stukken ingezien. Toegangsnummer 948 Nederlandse spoorwegen, bestuursorganen Inv. Nr. Omschrijving archiefstuk(ken) Relevant 475 Stukken betreffende de totstandkoming en de uitvoering van Wet 1751 inzake de voorziening in de kapitaalbehoefte van de NS en de toekenning van bijdragen in de door de NS ten gevolge van de oorlogsomstandigheden en de bezetting van Nederland geleden schaden, Nee, 1 Toegangsnummer 949 Nederlandse spoorwegen, juridische zaken Inv. Nr. Omschrijving archiefstuk(ken) Relevant 696 Verslagen van onregelmatigheden ten gevolge van oorlogshandelingen, Ja 934 Inzake gevallen van oorlogsschade (R194), Nee, Verslagen van onregelmatigheden ten gevolge van oorlogshandelingen, Melding van 18 mei van onbekend jaar: Onontplofte bom gevonden bij km bvk Ledn apn dienst Ledn apn gestaakt. Markeringsnummer 106 Toegangsnummer 957 Nederlandse spoorwegen, hoofdboekouding, administratieve afdeling, financieel-economische zaken Inv. Nr. Omschrijving archiefstuk(ken) Relevant 842 Correspondentie betreffende de vergoeding van oorlogsschade, Nee, Correspondentie met de Algemeen Gemachtigde voor Oorlogs- en Defensieschaden Nee, 1 over de Afwikkeling van de schade van de NS, Stukken betreffende de regeling van de schade bij de dochterondernemingen, Nee, Stukken betreffende het verrekenen van de stakingsschade en oorlogsschade, Nee, 1 Toegangsnummer 960 Nederlandse spoorwegen, groep bedrijven infra Inv. Nr. Omschrijving archiefstuk(ken) Relevant 1325 Overzicht met statistische gegevens in verband met de wederopbouw van spoorbruggen na de oorlog Nee, 1 Nieuwsberichten Leidsch Dagblad 1 september 1965 Vliegtuigbom onschadelijk gemaakt Bij het leggen van de leiding voor aardgas heeft men in het weiland van de heer J. Dorrepaal aan de Weipoortseweg in Zoeterwoude een vliegtuigbom gevonden van ongeveer 30 kg. Direct werd de mijnenopruimingsdienst gewaarschuwd, die vandaag de bom onschadelijk heeft gemaakt. De heer Dorrepaal wist, dat er bij een bombardement in de oorlogsjaren van enige bommen in zijn weiland en de omgeving daarvan waren terecht gekomen. Omdat zij op grote diepte lagen is er destijds niets gedaan. Toen de arbeiders bij de aanleg van de aardgasleiding in de nabijheid van de plaats waar de bom lag kwamen heeft de heer Dorrepaal hen gewaarschuwd. Direct werd de mijnopruimingsdienst ingelicht. Met een detector stelde men de plaats waar de bom lag vast. Vanmorgen is men met het uitgraven begonnen en in de loop van de dag werd de bom onschadelijk gemaakt. Markeringsnummer 59. T&A Survey BV 33

35 15 juli 1988 Vliegtuigbom blijkt metalen bord Een metalen bord van het aangrenzende jeu de boulesveld is mogelijk de vliegtuigbom uit de Tweede Wereldoorlog waarnaar de afgelopen dagen in de spoorsloot achter de Hazerswoudse wijk Rhijnenburch is gezocht. Omdat een echte bom nog altijd niet is gevonden, is het werk aan de rioolpersleiding gisteren voortgezet. Daarbij werd de verdachte plek in de leeggepompte sloot met uiterste voorzichtigheid laag voor laag afgegraven. Vervolgens werd een zinker aangebracht. Afgelopen maandag werd het werk aan de rioolpersleiding plotseling stilgelegd, omdat molenaar W. Rademaker de opdrachtgever het Hoogheemraadschap van Rijnland op de mogelijke aanwezigheid van blindgangers attent maakte. Een eerste onderzoek toonde aan dat er op de aangewezen plaats inderdaad metaal lag. Dat werd vastgesteld met behulp van een mijndetector waarvan de meter herhaaldelijk uitsloeg. Hoewel nog geen vliegtuigbom is aangetroffen, wordt niet uitgesloten geacht dat zich in de directe omgeving nog blindgangers bevinden. Mogelijk liggen die op een diepte van ten minste vijf meter. In dat geval vormen ze geen gevaar. ( ) Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 6 juli 1989 Man vindt granaat met metaaldetector Het artikel meldt dat een man met zijn metaaldetector een vermoedelijke granaat van 15 bij 25 cm heeft gevonden in een weiland op een onbekende locatie in Koudekerk. 65 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 21 oktober 1992 Granaat in Zoeterwoude Het artikel meldt dat bouwvakkers een handgranaat hebben gevonden op industrieterrein Grote Polder in Zoeterwoude. De herkomst is onbekend. 66 Indicatief markeringsnummer mei 1995 Vliegtuigbom onschadelijk gemaakt De EOD heeft gisteren op een terrein van Rijkswaterstaat aan de Gemeneweg in Hazerswoude-Rijndijk een vliegtuigbom onschadelijk gemaakt. Het projectiel een Amerikaanse vliegtuigbom van tien kilo- was eerder op de dag gevonden in een tuin aan de Melkweglaan. De bewoner kwam het voorwerp tegen tijdens graafwerkzaamheden. ( ) 67 Indicatief markeringsnummer 60. Dagblad van Rijn en Gouwe 12 en 13 juni 1990 Weer bom gevonden in Alphen Bij graafwerk in de Alphense wijk Beerendrecht is gistermorgen een granaat uit de Tweede Wereldoorlog blootgelegd. Volgens de Explosieven Opruimings Dienst (EOD) is het projectiel niet bijzonder gevaarlijk. De dienst komt hem vandaag ophalen. Een werknemer van de gemeente ontdekte de scherpe granaat in de buurt van de Walmolen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Gevreesd werd dat het opnieuw ging om een 500-ponder, zoals die een maand geleden in de grond bij de Dwarsligger is gevonden. Bij de demontage van deze zware vliegtuigbom moesten op 13 mei zeshonderd burgers uit de buurt worden geëvacueerd. Markeringsnummer Saricon (2010). 66 Saricon (2010). 67 Saricon (2010). T&A Survey BV 34

36 Granaat blijkt oefenprojectiel De granaat die maandag is opgegraven in de Alphense wijk Beerendrecht blijkt een oefenprojectiel te zijn, die vrijwel zeker niet uit de oorlogstijd stamt. Tot deze conclusie is de EOD gistermiddag gekomen. ( ) 68 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 9 augustus 1990 Besluit over zoekactie bommen na vakantie Paats Zodra burgemeester Paats terug is van vakantie wordt bekeken of het noodzakelijk is om langs de spoorlijn Alphen-Boskoop een zoekactie op touw te zetten naar de bommen die daar in de Tweede Wereldoorlog zijn gedropt. Dit zegt mevrouw M. Wassenaar van de afdeling algemene zaken/stadsontwikkeling in een reactie op de bewering van de Boskoper C. Pouw dat in de sloten en weilanden langs de spoorlijn tussen de Schans in Alphen en de Nesse in Boskoop veel bommen zouden liggen. Hij is destijds als vijftienjarige jongen getuige geweest van de intensieve bombardementen op en langs dit baanvak. ( ) Pas als de gemeente de noodzaak kan aantonen, is de Explosieven Opruimingsdienst bereid met een ploeg te gaan zoeken ( ) 69 Indicatief markeringsnummer augustus 1999 Onderzoek naar bom in Zoeterwoude Het EOCKL onderzoekt of er in de Grote Polder in Zoeterwoude nog een bom uit de Tweede Wereldoorlog ligt. Het projectiel zou moeten liggen in het weiland bij de Meerburgerwatering tussen de rijksweg A4 en de Laan Oud Raadwijk. ( ) Het gaat om een vooronderzoek. 70 Markeringsnummer 64. Het Binnenhof 21 maart 1989 Gevaarlijke vliegtuigbom op grens Hazerswoude Op de grens van de gemeenten Boskoop en Hazerswoude ligt waarschijnlijk een vliegtuigbom uit de Tweede Wereldoorlog. Vermoed wordt dat het gaat om een uiterst gevaarlijke 250-ponder. Het explosief moet verwijderd worden, mede omdat op de plaats waar de bom vermoedelijk ligt een nieuw gemaal moet komen. De plaats waar de bom is ingeslagen ligt ver buiten de bebouwde kom. 71 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. Leidsche Courant 5 februari 1980 Alphen wacht op de klap Een graafmachine is gistermiddag op het terrein van de voormalige betonfabriek van Van Dijk jr. aan de Raadhuisstraat op een vliegtuigbom van Engelse makelij gestoten. De bom heeft de capaciteit van 250 pond. Door het harde stoten van de graafmachine heeft het er alle schijn van dat het vertraagde ontstekingsmechanisme van de bom in werking is getreden. ( ) Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 5 juli 1989 Hazerswoudse bom blijft waar hij ligt De Engelse vliegtuigbom die in het weiland langs de Paddesewetering op de grens tussen Hazerswoude en Boskoop ligt, wordt voorlopig niet opgeruimd. De bom moet worden weggehaald als er op een nabij gelegen schiereilandje een gemaal wordt gebouwd. ( ) Uit onderzoek van de EOD zou zijn gebleken dat de bom op 20 meter diep in het Hazerswoudse veengebied langs de Paddesewetering ligt. De bom is waarschijnlijk afgeworpen boven een tankval die ten tijde van de tweede wereldoorlog door de Duitsers in het gebied was opgesteld. ( ) 72 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 68 Saricon (2010). 69 Saricon (2010). 70 Saricon (2010). 71 Saricon (2010). 72 Saricon (2010). T&A Survey BV 35

37 Alphens Dagblad Mei 1990 Alphen zoekt niet verder naar bommen uit oorlog De gemeente Alphen houdt geen vervolgonderzoek naar bommen in de buurt van de Dwarsligger en de Molenvliet. Hoewel ooggetuigen menen dat in dat gebied meer bommen zijn gevallen in de Tweede Wereldoorlog, is het volgens de Explosieven Opruimings Dienst technisch onmogelijk een vervolgonderzoek te verrichten. De EOD, die zondagmiddag met succes een andere Britse vliegtuigbom onschadelijk maakte, heeft meegedeeld dat in het gebied bij de spoorlijn niet met metaaldetectoren kan worden gewerkt. Dit in verband met storingen van de metalen sporen die dan kunnen optreden in het magnetisch veld. Volgens gemeentevoorlichter P. Camphuijsen, wordt in het gebied dat bouwrijp wordt gemaakt voorzichtig verder gegraven. Mochten er meerdere bommen liggen, dan komen we ze wel tegen. Maandagmiddag evalueert het crisisteam van operatie Dwarsligger de gebeurtenissen van zondagmiddag. 73 Markeringsnummer 62. De Telegraaf 14 mei 1990 Evacuatie voor vliegtuigbom Het artikel meldt dat de EOD een dag tevoren in Alphen aan den Rijn een Amerikaanse vliegtuigbom van 500 pond onschadelijk heeft gemaakt. Onder anderen de bewoners van vlakbij de bom gelegen verzorgingstehuis Rijnzate aan de Magnoliastraat waren geëvacueerd. Een 86-jarige Alphense kan zich nog goed herinneren dat de bommenwerpers aan het eind van de oorlog plotseling boven haar woonplaats opdoken. De Engelsen kwamen hier toen rakelings over om het station en de gasfabriek te bombarderen. Die enorme klappen op zondagmiddag weet ik me nog goed te herinneren, verhaalt de Alphense over de gebeurtenissen eind maart ( ) De bom werd een week eerder ontdekt bij het bouwrijp maken van een terrein naast het station. Volgens een EODwoordvoerder had de onschadelijk gemaakte bom twee ontstekingen, een voor en een achter. Beide stonden nog op scherp. 74 Markeringsnummer 62. Haarlems Dagblad 19 maart 1997 Mogelijk vliegtuigbom onder Alphen-aquaduct Juist op de plek waar het Alphense aquaduct wordt aangelegd, ligt mogelijk een vliegtuigbom uit de Tweede Wereldoorlog. Politie, gemeente en EOD sluiten zelfs niet uit dat in de directe omgeving nog meer bommen liggen. Tegelijk met het uitgraven van de Gouwe op de plek waar straks het aquaduct wordt afgezonken, zal een gespecialiseerd bedrijf naar de bom(men) zoeken. ( ) De tip was afkomstig van een ooggetuige. Tijdens de Tweede Wereldoorlog voerden de geallieerden diverse bombardementen uit in deze streek. Algemeen bekend zijn ook de aanslagen op de Gouwsluis, om daar de spoorweg te saboteren. ( ) 75 Markeringsnummer 63. Onbekend Zoeterwoude laat bom gewoon liggen Het artikel gaat over een in mei 1940 afgeworpen bom die nog moet liggen in het weiland bij de Meerburgerwatering, tussen de rijksweg A4 en de Laan van Oud Raadwijk. Het EOCKL heeft een zoekactie gehouden maar de bom niet gevonden, en geadviseerd geen verdere actie te ondernemen tot daar noodzaak toe is. 76 Markeringsnummer Saricon (2010). 74 Saricon (2010). 75 Saricon (2010). 76 Saricon (2010). T&A Survey BV 36

38 Omroep Rijnwoude 19 april 2011 Vliegtuigbom gevonden in Rijnwoude In het natuurgebied tussen de N11 en het treinspoor is dinsdagmiddag tijdens baggerwerkzaamheden een vliegtuigbom uit de Tweede Wereldoorlog gevonden. Dat heeft gemeente Rijnwoude bekendgemaakt. Het ging om een 250-ponder. Dinsdagavond werd hij in een nabijgelegen weiland tot ontploffing gebracht. 77 Bij navraag bij de gemeente is aangegeven dat de bom werd aangetroffen bij baggerwerkzaamheden in de sloot gelegen tussen de kruiskade en het spoor, bij tuincentrum De Bosrand. Markeringsnummer Buitenlandse archieven In het buitenland zijn diverse archieven met uitgebreide informatie over WOII. Deze bevatten archiefstukken, boeken en foto s van oorlogshandelingen gemaakt of buitgemaakt door de eigen troepen. Aangezien eenheden van diverse nationaliteiten op Nederlands grondgebied hebben gevochten, bevatten deze archieven vaak informatie over het voorkomen van explosieven in Nederland. The National Archives te Londen The National Archives te Londen is het officiële archief van Groot-Brittannië, met informatie over de Britse geschiedenis tot meer dan jaar geleden. Hier zijn ondermeer Flight Reports te vinden met gedetailleerde informatie over luchtaanvallen van de RAF tijdens WOII. De Operational Records van de 2nd Tactical Air Force (Air 37) zijn gecontroleerd op aanvallen op of nabij het onderzoeksgebied. Hierbij zijn de onderstaande meldingen gevonden. Datum Tijd opstijgen en landen Vliegtuigtype en aantal Melding in report Uitleg up: 0720 down: Up: 08:05 Down: 09: Up: 12:25 Down: 17:00 12 Spitfires Rail Interdiction: 12x500 dropped. 3 hits, 1 N/M to track E hits, 1 N/M E hits, 1 N/M rly at D MET W of Utrecht 12 Spitfires Rail Interdiction. D x 500, one hit on line, one on embankment. HDT Attacked on bridge at E. of Leiden. Predictor of gun position E. of Hague damaged. 6 a/c abortive weather. 12 Spitfires 12 x D/H on line D Cuts. 2 on embankment D D/H at E on embankment Aanvallen op spoorwegen: In totaal, tijdens deze missie ponders afgeworpen. Ten oosten van Bodegraven drie treffers en een bijna-treffer. Indicatief markeringsnummer 67. Aanvallen op spoorwegen. Bij D zes 500 lbs bommen afgeworpen, één op het spoor, één in de spoordijk. Paardenwagen aangevallen op een brug ten oosten van Leiden. Stelling ten oosten van Den Haag beschadigd. Zes toestellen hebben de missie afgebroken wegens het weer. Indicatief markeringsnummer 2. Twaalf 500 lbs bommen afgeworpen. Twee voltreffers op spoor D , spoor onderbroken. Twee op spoordijk D Indicatief markeringsnummer 71. Eén voltreffer op E op spoordijk. [NB. Dit laatst coördinaat is waarschijnlijk D ] Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 77 omroeprijnwoude.nl/nieuws/2011/04/vliegtuigbom-gevonden-in-rijnwoude/ T&A Survey BV 37

39 up: 1330 down: up:1049 down: Up: 09:53 Down: 13: up: 1520 down: Up: 11:58 Down: 18: up 1158 down up: 0930 down: Up: 09:30 Down: 13: up:1312 down: Up: 07:24 Down: 10: up:0903 down:1445?? Rail interdiction. 14x bombs at bridge over canal D No hits. 1 N/M East approach. Pylon destroyed on W.8 bombs at line D.9890 No D/H 8 Spitfires Railway line at D.9891 attacked and road/rail crossing at z x250 dropped 9 Typhoons Interdiction targets. 16 x 1000 and 2 x 500 on bridge D Well concentrated. Many near misses. Bridge open at time of attack. 7 Typhoons 14x1000 at D N/H on embankment. No cuts. 5 Typhoons Rail Interdiction. 10 x 500 on bridge D N/M's. MET 2-0 on Leiden- Gouda road. 3 Typhoons 6 x 1000 on bridge D N/M on line. 10 Typhoons Bridge at D attacked with 20x500, good concentration with line cut at west approach 8 Typhoons Rail Interdiction. Bridge at D attacked with 14 x Line cut at both ends and bridge severely damaged Aanvallen op spoordoelen. Brug over een kanaal bij Bodegraven aangevallen met zes 500- ponders, geen treffers, één bijna-treffer. Stalen mast (hoogspanning?) ten westen van de brug vernietigd. Indicatief markeringsnummer 72. Met ponders twee doelwitten aangevallen. Eén van de doelwitten was het spoor ten oosten van Bodegraven. Indicatief markeringsnummer 70. Aanvallen op spoordoelen. Zestien 1000 lbs bommen en twee 500 lbs bommen op brug bij D [spoorbrug in oosten van Leiden]. Veel bommen net mis geworpen. Brug stond open tijdens aanval. Markeringsnummer 22. Spoor bij Bodegraven aangevallen met 14 duizendponders, twee bijna-treffers op het talud, spoor zelf intact. Indicatief markeringsnummer 73. Aanvallen op spoorwegdoelen. Tien 500 lbs bommen afgeworpen op brug bij D [spoorbrug in oosten van Leiden]. Vier net mis geworpen. Twee gemotoriseerde voertuigen aangevallen op de weg Leiden- Gouda. Markeringsnummer bommen van 1000 lbs op de brug bij Alphen aan den Rijn. 1 maal net mis op de lijn. Markeringsnummer 101. Brug ten zuiden van Weijepoort aangevallen met ponders, goede concentratie, spoorlijn aan de westkant doorsneden. Indicatief markeringsnummer 74. Aanvallen op spoorwegdoelen. Brug op coördinaat D [spoorbrug in oosten van Leiden] aangevallen met 14 stuks 1000 lbs bommen. Spoor aan beide kanten doorsneden en brug zwaar beschadigd. Markeringsnummer Spitfires Petrol bowser des D.9197 Tankstation vernietigd bij Alphen a/d Rijn. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied. 8 Spitfires 1 Loco destroyed D Low cloud 8 Typhoons Rail Interdiction: 16x500. cuts D.9195 Eén locomotief vernietigd bij D Laaghangende bewolking. Indicatief markeringsnummer 76. Aanval op spoorwegen: ponders op het spoor ten oosten van Alphen aan den Rijn, naar Bodegraven. Op zes plekken doorsneden. Indicatief markeringsnummer 99. T&A Survey BV 38

40 up:0956 down: Up: 15:42 Down: 20:34 8 Typhoons 14x500 3 hits D Typhoons 12 R/P at rly line D cut. 1 a/c Cat E due mech, Pilot baled out safely ponders afgeworpen op het spoor, ergens tussen Alphen aan den Rijn en Bodegraven,waarvan drie treffers, geen exacte locatie gegeven. Indicatief markeringsnummer 77. Twaalf raketten op spoor geschoten bij D Eén onderbreking van spoor. Eén toestel getroffen door mechanische problemen, de piloot is veilig gesprongen. Indicatief markeringsnummer 78. The National Archives te Washington DC The National Archives te Washington DC is het officiële archief van de Verenigde Staten. Hier zijn ondermeer vluchtgegevens van luchtaanvallen en (lucht)foto s van WOII te vinden. In paragraaf 3.3 is de inventarisatie van de luchtfoto s van dit archief opgenomen. Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg Het Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg bevat de informatie van de Duitse militaire geschiedenis vanaf Luchtfoto s Wat betreft luchtfoto s, zijn er bij het Bundesarchiv-Militärarchiv foto s aanwezig van Europa en (ver) daar buiten. Er zijn van Nederland slechts ongeveer 20 foto s en dan alleen van de grotere Nederlandse vliegvelden. Spoorgerelateerde archiefstukken Een inventaris van spoorgerelateerde archiefstukken met betrekking tot Nederland is opgenomen in bijlage 2. Het onderzoek in het Bundesarchiv-Militärarchiv heeft geen informatie opgeleverd met betrekking tot onderhavig onderzoeksgebied. 3.3 Luchtfoto interpretatie In WOII zijn door de geallieerden diverse fotoverkenningsvluchten boven Nederland uitgevoerd. Deze luchtfoto s zijn grotendeels terug te vinden in de Speciale Collecties van de bibliotheek van de Universiteit Wageningen (Wag) en in bij het Topografische Dienst Kadaster in Zwolle (Zwolle). Ook The Aerial Reconnaissance Archives (/JARIC), ondergebracht bij de Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Scotland te Edinburgh en the National Archives te Washington DC (NARA) hebben (een grote hoeveelheid) luchtfoto s van Nederland beschikbaar. The National Archives te Londen (NAL), de National Air Photo Library Ottawa (Canada), het Bundesarchiv/Militärarchiv te Freiburg (BAF) en het spoorwegmuseum te Utrecht (SMU) beschikken over een beperkt aantal luchtfoto s van Nederland. De BAF en de SMU zijn door T&A geïnventariseerd, de overige archieven zijn geïnventariseerd middels de Luftbilddatenbank te Würzburg, die een volledige inventarisatie van bovenstaande archieven met uitzondering van de BAF en de SMU - beschikbaar heeft. Luchtfoto s worden geselecteerd op kwaliteit en datum van opname. Als van een gebied twee achterelkaar genomen foto s beschikbaar zijn, worden deze met behulp van een stereoscoop geanalyseerd. Hiermee kunnen de luchtfoto s 3D bekeken worden. T&A Survey BV 39

41 Inventarisatie van de luchtfoto s uit In onderstaande tabel staan alle luchtfoto s van het onderzoeksgebied die zijn geïnventariseerd. Onder de tabel staat een uitvoerige omschrijving van de interpretatie van de geraadpleegde luchtfoto s. De resultaten van de luchtfoto-interpretatie zijn verwerkt in de kaart in bijlage 4. Datum Fotonr Sortie/Doos Schaal (1:x) Relevant Archiv ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca JARIC ca Slechte kwaliteit, niet bruikbaar Zwolle ca Slechte kwaliteit, niet bruikbaar Zwolle ca ca NARA ca ca NARA ca ca Zwolle ca JARIC ca JARIC NARA ca ca ca T&A Survey BV 40

42 Datum Fotonr Sortie/Doos Schaal (1:x) Relevant Archiv ca ca ca ca Wag ca ca Wag ca ca Wag Zwolle JARIC ca ca Wag ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca ca Wag Zwolle Wag JARIC Wag Wag Wag JARIC Zwolle Zwolle Wag Canada JARIC JARIC Wag JARIC JARIC T&A Survey BV 41

43 Datum Fotonr Sortie/Doos Schaal (1:x) Relevant Archiv ca Slechte kwaliteit, niet bruikbaar Zwolle ca ca Zwolle ca Wag ca ca ca ca ca Zwolle JARIC ca ca Wag ca ca Wag ca ca ca ca Wag ca ca Zwolle ca Ja, zie beschrijving onder tabel ca Ja, zie beschrijving onder tabel Zwolle ca Ja, zie beschrijving onder tabel Zwolle ca JARIC ca Zwolle G 4590 ca Ja, zie beschrijving onder tabel JARIC ca ca JARIC ca ca ca ca Ja, zie beschrijving onder tabel Zwolle Zwolle ca Slechte kwaliteit, niet bruikbaar Zwolle ca Ja, zie beschrijving onder tabel G 4890 ca Ja, zie beschrijving onder tabel ca ca NARA T&A Survey BV 42

44 Datum Fotonr Sortie/Doos Schaal (1:x) Relevant Archiv , G 5026 ca Ja, zie beschrijving onder tabel JARIC ca Ja, zie beschrijving onder tabel Zwolle ca JARIC Wag ca Ja, zie beschrijving onder tabel / , /2185 ca Ja, zie beschrijving onder tabel Wag /2029 ca Ja, zie beschrijving onder tabel Zwolle /2258 ca Ja, zie beschrijving onder tabel Wag /2258 ca Ja, zie beschrijving onder tabel Wag ca ca ca ca Slechte kwaliteit, niet bruikbaar JARIC ca Ja, zie beschrijving onder tabel NARA ca ca ca /2234 ca ca ca ca Ja, zie beschrijving onder tabel JARIC JARIC NARA Wag Wag Wag JARIC H/378 ca Ja, zie beschrijving onder tabel Interpretatie van de luchtfoto s uit februari 1945 foto 4319, 4321, 3319 (foto s geleverd op DVD) Deze foto s laten enkele tientallen inslagkraters zien langs het spoor bij Zwammerdam vanaf Koningshoeve tot aan Zeldenrust. 26 februari 1945 foto 4156 (foto geleverd op DVD) Deze foto laat diverse stellingen en loopgraven zien aan ten zuiden van het station van Alphen a/d Rijn. Dicht aan het spoor staan mogelijk twee bunkers. De Alphensche Wetering heeft de vorm van een tankgracht. Deze wetering bestond al voor de oorlog en bestaat deels nog steeds. Vanaf de foto valt niet te achterhalen of de wetering als tankgracht bedoeld of gebruikt is. 2 maart 1945 foto 4121 (foto geleverd op DVD) De luchtfoto is genomen boven het huidige industrieterrein aan de westkant van Alphen aan de Rijn. Langs het spoor komen op meerdere plaatsen bomkraters voor, evenals stellingen, loopgraven en militair terrein. Ook worden twee bunkers waargenomen in de buurt van het bospark Rijnzate. 14 maart 1945 foto 4323 (foto geleverd op DVD) Ten zuiden van de spoorsplitsing staan twee stellingen langs het traject Leiden - Den Haag en is één bomkrater en één loopgraaf te zien langs het traject Leiden Utrecht. Aan het spoor is op een enkele plek sprake geweest van herstelwerkzaamheden. T&A Survey BV 43

45 18 maart 1945 foto 4099 (foto geleverd op DVD) De foto geeft een beeld van station Leiden Lammenschans en omgeving. Bij de brug over het Schiekanaal is een kleine hoeveelheid aan bomkraters waarneembaar. Daarnaast zijn meerdere loopgraven en stellingen te zien; is het gebied ten oosten van de brug over het Schiekanaal aangemerkt als militair terrein en is langs het spoor ter hoogte van Tuinstadwijk een kuil aangemerkt als schuttersput. 22 maart 1945 foto 4183, 4186 (foto s geleverd op DVD) De foto s laten het gebied tussen de Hoogeveensche Vaart en Hazerswoude-Rijndijk zien. De foto s laten meerdere inslagkraters zien in de nabijheid van het spoor. Op foto 4183 is deels geïnundeerd terrein zichtbaar, waardoor oorlogshandelingen nauwelijks zijn waar te nemen. Desondanks wordt ook in dit gebied een inslagkrater waargenomen. 30 maart 1945 foto 4209 (foto geleverd op DVD) Ter plaatse van de brug over de Rijn bij de Groote Vink zijn enkele tientallen inslagkraters waarneembaar. Daarnaast zijn er in de omgeving van de brug en de Rijn ook enkele loopgraven en stellingen zichtbaar. 7 april 1945 foto s 3053, 3056 (foto s geleverd op DVD) Deze luchtfoto s laten concentraties inslagkraters zien bij de brug over de Meerburgerwatering en langs het spoor bij Barremolen vanaf de brug over de Weipoortse Vliet. Tevens zijn hier herstelde stukken spoor zichtbaar. 7 april 1945 foto 4059, 4060 (foto geleverd op DVD) De foto s laten inslagkraters zien langs het spoor bij Barremolen tot aan de brug over de Hoogeveensche Vaart. 9 april 1945 foto 2065 (foto geleverd op DVD) Ter plaatse van het spoortraject in een hoek van de foto is de luchtfoto erg donker. Op de luchtfoto worden geen sporen van oorlogshandelingen waargenomen. 11 april 1945 foto 3046 (foto geleverd op DVD) Deze foto laat een aantal kraters zien bij de brug over de Wiericke bij Nieuwerbrug. Niet ver daar vandaan zijn mogelijk nog twee oude inslagkraters in een weiland zichtbaar. 11 april 1945 foto 3048 (foto niet geleverd) Deze foto is in het archief bekeken in verband met de melding van een bombardement op de brug in dit gebied (markeringsnummer 74). Er is geen enkel spoor van bomkraters of hersteld spoor zichtbaar op deze foto. 11 april 1945 foto 4051, 4053 (foto s geleverd op DVD) Foto 4051: De foto geeft een afbeelding van Bodegraven en omgeving. Ten oosten van het station van Bodegraven staan een aantal stellingen aan weerszijden van het spoor en is geroerd terrein te zien dat militaire doeleinden dient. Ten oosten van de spoorwegovergang in de Goudseweg is een stuk hersteld spoor zichtbaar en twee bomkraters. Foto 4053: de luchtfoto laat een aantal bomkraters zien langs het spoor ten noordwesten van Bodegraven. Daarnaast zijn twee weilanden langs het spoor aangemerkt als militair terrein; op de grond zijn sporen van splitterboxen en andere vlekken. Mogelijk staat er ook een bunker in het weiland. T&A Survey BV 44

46 19 juni 1945 foto 186, 187, 189 (foto s geleverd op DVD) De foto s weergeven een groot gedeelte van het onderzoeksgebied vanaf Leiden tot en met Bodegraven. De foto s zijn hoog genomen en niet duidelijk leesbaar. Door vergelijking van deze foto s met betere foto s op van eerdere data, zijn echter bomkraters langs het tracé herkenbaar en als dusdanig geïnterpreteerd. Tevens is door het vergelijken van de foto s met eerder foto s schade in Alphen aan den Rijn herkenbaar. Foto 189 heeft lokaal een afwijking van circa 20 meter ten opzichte van de huidige topografie en is niet nauwkeuriger te plaatsen. Hiermee is rekening gehouden bij het afbakenen van het verdachte gebied. 28 augustus 1945 foto 4188 (foto geleverd op DVD) Deze foto laat inslagkraters zien langs het spoor vanaf de Meerburgerwatering tot aan bij Barremolen en geeft hetzelfde beeld als de foto s 3053, 3056 en oktober 1945 foto 234 (foto geleverd op DVD) De foto is hoog genomen boven het gebied tussen Leiderdorp en Alphen aan de Rijn en geeft geen duidelijke sporen van oorlogshandelingen. Deze zullen zo lang na de oorlog ook grotendeels vervaagd zijn. Leemte in kennis: Er zijn in de archieven geen luchtfoto s gevonden in verband met de in 1940 neergekomen He-111. Vergelijking van de luchtfoto s met de huidige situatie Door de luchtfoto s uit te vergelijken met recente luchtfoto s en satellietbeelden, kan een goed beeld verkregen worden van de naoorlogse ontwikkelingen in het gebied. Aanvullend zijn diverse topografische kaarten van de afgelopen 70 jaar (waaronder uit de Grote Atlas van Nederland ) met elkaar en de luchtfoto s vergeleken. Vanaf west naar oost in het onderzoeksgebied zijn de volgende naoorlogse werkzaamheden zichtbaar. In Leiden zijn ten oosten van het spoor bij de Rijnzichtbrug nieuwe woningen en een parkeerplaats aangelegd (markeringsnummer 200). Ten westen van het spoor staan nog woningen uit WOII. Bij de brug over het Rijn-Schiekanaal zijn naoorlogs woningen, het Cronesteinpark en kantoren aangelegd (markeringsnummer 201). Voor deze werkzaamheden zijn geen exacte werkdiepte bekend, hoewel die in park Cronestein naar alle waarschijnlijkheid zeer oppervlakkig geweest zullen zijn. Vanaf circa kilometer 28.7 in Leiden tot circa kilometer 24.6 bij Groenendijk is het spoor van één naar twee sporen verbreed (markeringsnummer 202). Vanaf de gemeentegrens van Leiden met Zoeterwoude is de N11 aangelegd, die met een enkele onderbreking door het gehele onderzoeksgebied loopt (markeringsnummer 203). De exacte werkdiepte hiervan is niet bekend, maar de N11 ligt op gelijke hoogte met de omliggende weilanden. Mede in verband met deze nieuwe autoweg is een nieuw knooppunt aangelegd voor de A4 en aansluiting op de N11 (markeringsnummer 204). Voor het knooppunt en de A4 zijn delen verhoogd aangebracht en deze liggen wisselend tussen de 0 tot ruim3 meter boven maaiveld van WOII. Ten noorden van het spoor bij Zoeterwoude-Rijndijk zijn nieuwe kantoor- en industrieterreinen aangelegd (markeringsnummer 205). Vanaf daar tot aan Hazerswoude-Rijndijk zijn nog steeds weilanden net als tijdens WOII. Bij Hazerswoude- Rijndijk zijn de woningen ten noorden van het spoor naoorlogs (markeringsnummer 206). Vanaf hier tot aan Alphen aan den Rijn is, met uitzondering van de reeds gemelde T&A Survey BV 45

47 N11, naoorlogs ook niets aangepast. Alphen aan den Rijn zelf is sterk uitgebreid, met industrieterreinen en kantoren in het noordwesten, nieuwe woningen en een nieuw parkeerterrein bij het station in het centrum van de stad en nieuwe woningen, kantoren en industrieterreinen aan de zuidoost kant van de stad (markeringsnummer 207). Ten oosten hiervan heeft pas in Zwammerdam weer grondverzet plaatsgevonden. Hier zijn ten noorden van het spoor nieuwe woningen aangelegd (markeringsnummer 208). Bodegraven heeft veel naoorlogse nieuwbouw in de vorm van woningen en industrieterreinen (markeringsnummer 209). 3.4 Naoorlogse ruimingen en opsporingsacties In de periode van werden de munitieruimingen uitgevoerd door verschillende instanties, die de ruiminggegevens zelf bijhielden. De gegevens, indien nog voorhanden, zijn nooit centraal gearchiveerd en ontsloten. Een klein deel bevindt zich in het Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) van het Centraal Archieven Depot Ministerie van Defensie, waarin de ruimingen in de periode zijn ontsloten. Soms worden in andere archieven ook ruiminggegevens aangetroffen, maar het overgrote deel van deze gegevens is niet meer te achterhalen. Daarom bestaat er een hiaat in de informatie over munitieruimingen voor de periode Vanaf de jaren zeventig heeft de EODD de ruimingen uitgevoerd, gerapporteerd en gearchiveerd. Archief MMOD (naoorlogse ruiminggegevens van 1945 tot 1947) Naast de eerder in deze rapportage omschreven archieven is het Archief Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD) geraadpleegd over het ruimen van explosieven in de periode Hierin is het volgende aangetroffen: Een onderzoek door de MOD naar explosieven in de Oude Rijn. De geruimde explosieven waren drie Hermann-Göring bommen à 1000kg en pl.m kg springstof (TNT) verpakt in kisten, welke zich op drie meter diepte in de Oude Rijn bevonden. Niet duidelijk is op welke plaats in de Oude Rijn de explosieven zijn aangetroffen. Bovendien werd een onderzoek ingesteld naar explosieven bij de Gouwsluis in Alphen aan den Rijn, welke opleverde dat door de Duitse eenheden verschillende bommen een aantal kisten springstof in de Oude Rijn waren geworpen. Niet duidelijk is of de explosieven zijn geruimd. Markeringsnummer 96. Een schrijven van de MOD op 8 juni 1945 meldt dat aan de westzijde van de Gouwe aan de zuidzijde van het spoor juist onder water langs den oever van de Gouwe op 7 juni 1945 bij een lage waterstand door een getuige een zestal waarschijnlijk niet ontplofte bommen zijn gezien. De bommen zijn geruimd. Markeringsnummer 100. Naoorlogse ruimingsgegevens van de EODD en opsporingsacties De munitie opruimingsrapporten (MORA s) van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) zijn de belangrijkste bron van informatie voor het achterhalen van munitieruimingen vanaf In bijlage 3b zijn de EODD-vondsten uit de verschillende gemeenten in tabellen opgenomen. Het betreft de vondsten die in of in de omgeving van het onderzoeksgebied aangetroffen zijn. In bijlage 4 zijn deze in kaart gebracht met bijbehorend WO-nummer. Volgens de mijnenkaart van de EODD hebben er geen mijnenvelden binnen het onderzoeksgebied gelegen. T&A Survey BV 46

48 Opsporingsacties uit de door ProRail toegezonden onderzoeksrapporten Ten noordwesten van het onderzoeksgebied bij Leiden is een explosievenonderzoek in het veld uitgevoerd en gerapporteerd door Saricon, met kenmerk DR-01 d.d. 8 juli Daarbij zijn rond de spoorbrug over het Rijn- Schiekanaal 4 significante storingen gemeten. Markeringsnummer 79. In Bodegraven werd door Saricon een onderzoek en ruimingsactie uitgevoerd ter hoogte van de N11 en de kruising met de Oud Bodegraafseweg. De rapportage staat in het toegezonden rapport Eindrapportage Leidsestraatweg, Harmelen, opdrachtgever: gemeente Woerden, met kenmerk 72041/2002/Eindrapportage, d.d. 19 augustus 2002 (opgesteld door G. Snoek). Daarbij zijn twee bommen geruimd, welke overeenkomen met MORA nummer (en als dusdanig in de kaart zijn gemarkeerd). Veldonderzoek T&A In 2010 is door T&A binnen het huidige onderzoeksgebied een onderzoek uitgevoerd en gerapporteerd met titel rapportage betreffende de benadering en identificering van 6 verdachte objecten ter plaatse van de Rijngouwelijn tussen km 13.4 en 16.8 in de gemeentes Alphen aan den Rijn en Boskoop met kenmerk 0910GOR d.d. 23 september Hierbij is het spoor Boskoop Alphen aan den Rijn tussen km en tot 2 meter uit hart spoor en een diepte van 1.13 meter minus bovenkant spoorstaaf vrijgegeven op afwerpmunitie en 60 lbs raketten. Markeringsnummer Getuigenverklaringen Interviews met ooggetuigen die informatie hebben over de eventuele aanwezigheid van neergestorte vliegtuigen, afgeworpen bommen en andere gevechtshandelingen binnen het gebied, kan veel bruikbare informatie opleveren. Ruim 65 jaar na dato is het aantal ooggetuigen echter zeer beperkt en bovendien waren deze mensen ten tijde van WOII vaak erg jong. De bruikbaarheid van ooggetuigenverklaringen is daardoor erg wisselend en hebben daarom niet altijd een toegevoegde waarde. Getuige dhr. N.J. Heemskerk, gehoord door Saricon in 2007, verklaarde dat twee niet gedetoneerde vliegtuigbommen zijn ingeslagen ten noorden van het spoor bij kilometerpaal 20.8, ter hoogte van de bossage van Staatsbosbeheer in de achtertuin van pand Rijndijk 237. De locaties van de inslagpunten zijn door de vader van de getuige aan de getuige aangewezen in het veld. De vader van de getuige is overleden. De getuige beschreef de locatie van de westelijke blindganger met de volgende omschrijving: 25 m vanuit de scheidingssloot parallel aan het spoor en 20 m uit de teen van de Papenvaart. De oostelijke blindganger werd minder nauwkeurig beschreven; deze moet liggen op de oostoever van de sloot. Op de vraag wanneer het bombardement plaatsvond en welke soort vliegtuigbommen waren afgeworpen, kon de getuige geen antwoord geven. Nadere details waren hem niet bekend. 78 Markeringsnummer Saricon (2010). T&A Survey BV 47

49 4 Uitgebreide analyse bronnenmateriaal In deze fase wordt het historisch feitenmateriaal afkomstig van de inventarisatiefase gedetailleerd geanalyseerd. Op basis hiervan wordt vastgesteld of er sprake is van de vermoedelijke aanwezigheid van explosieven. Als er geen feiten zijn aangetroffen die op de vermoedelijke aanwezigheid van explosieven wijzen, wordt de conclusie onverdacht getrokken. Als er sprake is van de vermoedelijke aanwezigheid van explosieven, wordt de conclusie (deels) verdacht getrokken. 4.1 Analyse van de inventarisatiefase De aangetroffen feiten zijn weergegeven in bijlagen. Op basis van de inventarisatie van het historisch feitenmateriaal van het onderzoeksgebied en de omgeving worden de volgende conclusies getrokken: Analyse literatuuronderzoek 1. Er hebben beschietingen binnen het onderzoeksgebied plaatsgevonden; 2. Er zijn bommen gevallen binnen het onderzoeksgebied; 3. Er is een vliegtuig neergekomen binnen het onderzoeksgebied; Analyse gemeentearchief 4. Er hebben beschietingen binnen het onderzoeksgebied plaatsgevonden; 5. Er zijn bommen gevallen binnen het onderzoeksgebied; 6. Er zijn blindgangers gevallen binnen het onderzoeksgebied; 7. Naoorlogs zijn bommen geruimd binnen het onderzoeksgebied; Analyse NIMH 8. Er heeft een bombardement binnen het onderzoeksgebied plaatsgevonden; 9. Er zijn blindgangers gevallen binnen het onderzoeksgebied; Analyse overige Nederlandse archieven 10. Naoorlogs zijn blindgangers geruimd binnen het onderzoeksgebied; 11. Naoorlogs is een handgranaat aangetroffen binnen het onderzoeksgebied; Analyse National Archives te Londen 12. Er zijn bommen gevallen binnen het onderzoeksgebied; 13. Er zijn raketten gebruikt voor een aanval op het spoor; Analyse Bundesarchiv/Militärarchiv Freiburg 14. In het archief is geen feitenmateriaal aangetroffen dat duidt op de mogelijke aanwezigheid van explosieven binnen de onderzoeksgebieden; Analyse van de interpretatie van de luchtfoto s van Er hebben stellingen gestaan binnen het onderzoeksgebied; 16. Mogelijk hebben bunkers binnen het onderzoeksgebied gelegen; 17. Er zijn loopgraven binnen het onderzoeksgebied geweest; 18. Er zijn bomkraters binnen het onderzoeksgebied aangetroffen; 19. Er zijn stukken hersteld spoor herkenbaar op luchtfoto s; Analyse van de vergelijking van de luchtfoto s met de huidige situatie 20. Uit vergelijking van de luchtfoto s van tijdens WOII met de huidige situatie kan opgemaakt worden dat de bebouwing van woonkernen langs het tracé sterk uitgebreid zijn; 21. Het spoor ten oosten van Leiden is deels van één naar twee sporen verbreed; 22. De N11 is naoorlogs aangelegd; T&A Survey BV 48

50 Analyse MMOD-archief 23. Er zijn explosieven gedumpt in en nabij het onderzoeksgebied; 24. Er zijn bommen geruimd binnen het onderzoeksgebied; Analyse archief van de EODD 25. Er zijn door de EODD explosieven geruimd in het onderzoeksgebied. Dit betrof met name vliegtuigbommen in Alphen aan den Rijn en Bodegraven; 26. Ondanks grootschalig grondverzet in delen van het onderzoeksgebied zijn er geen explosieven aangetroffen die duiden op grondgevechten of achtergelaten munitie; 27. Er hebben geen mijnenvelden gelegen in het onderzoeksgebied; Analyse getuigenverklaring(en) 28. Volgens een getuige zijn er twee blindgangers binnen het onderzoeksgebied gevallen. Het historisch feitenmateriaal afkomstig van de inventarisatie doet de aanwezigheid van explosieven vermoeden. Het onderzoeksgebied is daarmee mogelijk (deels) verdacht gebied. In het volgende hoofdstuk wordt het bronnenmateriaal verder geanalyseerd om het verdachte gebied af te bakenen en soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van de vermoede explosieven te bepalen. Stellingen Uit de literatuur, documenten uit het NIMH en de luchtfoto s kan opgemaakt worden dat er stellingen binnen het onderzoeksgebied hebben gestaan (markeringsnummer 105 en markeringen van stellingen aan hand van de luchtfotoanalyse in de kaart). Er is echter geen feitenmateriaal aangetroffen dat deze stellingen in gebruik zijn geweest en dat er explosieven zijn gedumpt en/of achtergelaten. Bovendien is het gehele onderzoeksgebied naoorlogs grootschalig geroerd bij de aanleg van industrie, wegen, woonwijken en kantoren. Er kan gesteld worden dat er binnen het onderzoeksgebied geen achtergelaten of gedumpte explosieven bij deze stellinglocaties aangetroffen kunnen worden. Vliegtuigbeschietingen Bij beschietingen door vliegtuigen kan onderscheid gemaakt worden in: Beschietingen met machinegeweren (gebruikte projectielen bevatten in de regel geen explosieve componenten). Beschietingen met boordgeschut en/of raketten (gebruikte projectielen/raketten bevatten explosieve componenten die mogelijk niet tot uitwerking zijn gekomen en in de bodem terecht zijn gekomen). Uit de literatuur en het gemeentearchief kan opgemaakt worden dat treinen getroffen zijn door beschietingen (markeringsnummers 1, 15 t/m 18, 44, 76 en 91). Er zijn geen meldingen dat er boordgeschut gebruikt zijn bij deze beschietingen. Bovendien zijn er geen naoorlogse vondsten van geschutsmunitie van boordgeschut, ondanks grootschalig grondverzet in het onderzoeksgebied. Er kan daarom gesteld worden dat het onderzoeksgebied onverdacht is met betrekking tot geschutsgranaten van boordgeschut. Er zijn wel raketten gemeld bij beschietingen op treinen, waarover meer in hoofdstuk 4.2. Incidentele vondsten Uit een krantenartikel (markeringsnummer 68) en MORA met WO-nummer kan opgemaakt worden dat er nabij het onderzoeksgebied incidenteel explosieven zijn aangetroffen. Er kan gesteld worden dat dit incidenten betrof en het onderzoeksgebied onverdacht is met betrekking tot deze explosieven. T&A Survey BV 49

51 Vliegtuigcrash De He-111 die op 12 mei 1940 in het onderzoeksgebied neerkwam trok aan z n landingsgesteld een koe over drie velden mee (markeringsnummer 82). Dit duidt op een poging een noodlanding te maken, al dan niet geslaagd. Er kan gesteld worden dat de eventuele wrakstukken aan het maaiveld hebben gelegen en door de Duitse eenheden zijn geruimd, waardoor er geen wrakresten van deze He-111 binnen het onderzoeksgebied meer liggen. Blindganger langs spoor op 18 mei 1941 Uit het gemeentearchief en NS-archief blijkt dat er op 18 mei 1941 een blindganger werd gevonden langs het spoor ten noordwesten van Alphen aan den Rijn (markeringsnummers 88 en 106). Deze is later ondergronds tot ontploffen gebracht. Gesteld kan worden dat er ter plaatse geen explosieven meer liggen in verband met deze bominslag. Melding bombardement op brug ten zuiden van Wiericker Schans In de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force wordt voor 5 februari 1945 een melding gemaakt van een bombardement met als doelwit een spoorbrug. Als coördinaat voor deze aanval staat de brug ten zuiden van de Wiericker Schans aangegeven en wordt gemeld dat er met name ten westen van deze brug inslagen werden waargenomen. Op foto 3048 van 11 april 1945 is echter geen enkel spoor van deze aanval zichtbaar, ondanks dat er twintig bommen afgeworpen zouden zijn. Circa één kilometer naar het oosten is echter nog een spoorbrug, waar opvallend veel bomkraters ten westen van de brug zichtbaar zijn. Gesteld kan worden dat bij het noteren van de coördinaten van deze aanval een fout is gemaakt en de verkeerde brug is aangemeld. Zodoende kan gesteld worden dat er geen afwerpmunitie van deze aanval in het onderzoeksgebied bij de brug ten zuiden van de Wiericker Schans liggen. T&A Survey BV 50

52 4.2 Conclusie van de analyse Voor de verdachte delen van het onderzoeksgebied is de analyse aangevuld met: het horizontaal en verticaal vaststellen en afbakenen van het verdachte gebied het vaststellen van de soort, hoeveelheid en toestand van vermoede explosieven In het geval dat grondroerende werkzaamheden binnen het verdachte gebied gepland zijn, is het raadzaam een risicoanalyse te laten uitvoeren, die resulteert in een advies over hoe om te gaan met de risico s van de vermoede explosieven bij de geplande werkzaamheden en toekomstig grondgebruik. Horizontale afbakening Op basis van de resultaten van de inventarisatie (waaronder de overzichtskaart in bijlage 4) en de richtlijnen hiervoor in de BRL-OCE (zie bijlage 7) zijn de verdachte gebieden horizontaal afgebakend. Deze afbakening is weergeven in onderstaande tabel en de kaart in bijlage 1. Op basis van de inventarisatie en analyse van het bronnenmateriaal, is onderscheid gemaakt in verschillende deelgebieden: Deelgebied 1: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op station Leiden zijn uitgevoerd, waarbij bommen ver over het doel vlogen (markeringsnummers 6 en 19 en schade en kraters zichtbaar op luchtfoto s). Van deze missers zijn er diverse in het onderhavige onderzoeksgebied terecht gekomen. Afbakening is gebaseerd op het doelwit (station Leiden en het spoor Den Haag Leiden) en inslagenpatroon van bommen. Deelgebied 2: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op de brug over het Rijn-Schiekanaal bij Leiden zijn uitgevoerd (markeringsnummers 22 t/m 25, 37 en 40 en bomkraters zichtbaar op de luchtfoto). Afbakening is gebaseerd op het doelwit en kraterpatroon. Voor kraters die buiten de 144 meterstraal vanaf het doelwit vallen, is een straal van 75 meter om de betreffende kraters getrokken. Deze 75 meter straal is gebaseerd op de ervaring van T&A, dat bij duikbombardementen de onderlinge afstand van bominslagen maximaal 50 bedroeg plus de 25 meter offset van een blindganger. Deelgebied 3: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op het spoor zijn uitgevoerd met afwerpmunitie en raketten (markeringsnummers 2, 3, 4, 13, 14, 35, 36, 56, 66, 71, 78 en 88 en schade en bomkraters zichtbaar op de luchtfoto s). Tevens meldde een getuige de gemeente en EODD dat er een blindganger zou liggen in het onderzoeksgebied (MORA met WO-nummer ). Afbakening is gebaseerd op het doelwit en kraterpatroon. Voor kraters die buiten de 144 meterstraal vanaf het doelwit vallen, is een straal van 75 meter om de betreffende kraters getrokken. Deze 75 meter straal is gebaseerd op de ervaring van T&A, dat bij duikbombardementen de onderlinge afstand van bominslagen maximaal 50 bedroeg plus de 25 meter offset van een blindganger. Voor de ingetekende kraters van luchtfoto 189 is de straal van 144 meter opgerekt tot 164 in verband met de onnauwkeurigheid van de plaatsing van de luchtfoto. Deelgebied 4: Uit een interview met een getuige door Saricon in 2007 bleek dat er twee blindgangers in het onderzoeksgebied liggen (markeringsnummer 65). Gezien de door de getuige gegeven details en dat uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers vele luchtaanvallen op de spoorlijn Leiden Alphen aan den Rijn zijn uitgevoerd, is het aannemelijk dat hier nog een blindganger ligt. T&A Survey BV 51

53 Afbakening is gedaan aan hand van de door de getuigen omschreven inslaglocaties met een foutenmarge van 25 meter plus 25 meter offset van een blindganger. Deelgebied 5: Uit de literatuur en een recente vondst van een 250 lbs vliegtuigbom (markeringsnummers 14 en 66) blijkt dat vliegtuigbommen gevallen zijn aan de Kruiskade bij Hazerswoude-Rijndijk. Onbekend is wie deze bommen afwierp en of er meer dan één vliegtuig bij deze aanval betrokken was. Afbakening is gebaseerd op het doelwit (spoor) en gemelde getroffen locatie. Deelgebied 6: Op luchtfoto 4121 zijn twee bomkraters nabij het spoor ten noordwesten van Alphen aan den Rijn zichtbaar. Er is geen ander feitenmateriaal aangetroffen voor een luchtaanval op deze specifieke locatie, maar uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH en de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force valt op te maken dat er regelmatig door duikbommenwerpers luchtaanvallen op het spoor in de omgeving van Alphen aan den Rijn werden uitgevoerd. Deelgebied 7: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force, krantenartikelen, EODDgegevens en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op het spoor in Alphen aan den Rijn zijn uitgevoerd met afwerpmunitie (markeringsnummers 26 t/m 28, 30 t/m 32, 34, 43, 46 t/m 54, 61 t/m 63, 80, 92, 94, 99, 101 en 102, MORA s met WO-nummer en en schade en bomkraters zichtbaar op de luchtfoto s). Afbakening gebaseerd op het doelwit, schade/kraterpatroon van luchtfoto s en locaties van geruimde afwerpmunitie. Deelgebied 8: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op het spoor zijn uitgevoerd met afwerpmunitie en raketten (markeringsnummers 2, 3, 4, 13, 14, 35, 36, 56, 66, 71, 78 en 88 en schade en bomkraters zichtbaar op de luchtfoto s). Afbakening gebaseerd op het doelwit en kraterpatroon. Deelgebied 9: Uit het MMOD-archief valt op te maken dat er door de Duitse troepen explosieven zijn gedumpt in de Oude Rijn en de Gouwe (markeringsnummers 96 en 100). Het betrof vliegtuigbommen en kisten met springstof. De Gouwe loopt door het onderzoeksgebied aan de zuidoostkant van Alphen aan den Rijn. Voor dit gedeelte geldt tevens hetzelfde als voor deelgebied 9. Deelgebied 10: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force, gegevens van de EODD en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op het spoor zijn uitgevoerd met afwerpmunitie en raketten (markeringsnummers 9 t/m 11, 42, 55, 72, 73, 77, 84 en 85, MORA s met WO-nummers en en schade en bomkraters zichtbaar op de luchtfoto s). Afbakening gebaseerd op het doelwit en kraterpatroon. Deelgebied 11: Uit de literatuur, gemeentearchiefstukken en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers een luchtaanval op het spoor is uitgevoerd met afwerpmunitie (markeringsnummer 8 en schade en bomkraters zichtbaar op de luchtfoto s). Afbakening gebaseerd op het doelwit en kraterpatroon. Deelgebied 12: Uit de literatuur, stukken uit het NIMH, de Operational Record Books van de 2nd Tactical Air Force en luchtfoto s valt op te maken dat er door duikbommenwerpers luchtaanvallen op het spoor zijn uitgevoerd met afwerpmunitie (markeringsnummers 67, 70 en 74) en (herstelde) schade zichtbaar op de luchtfoto s). Afbakening gebaseerd op het doelwit. T&A Survey BV 52

54 Deelgebieden Deelgebied 1 Deelgebied 2 Deelgebied 3 Deelgebied 4 Deelgebied 5 Deelgebied 6 Deelgebied 7 Deelgebied 8 Deelgebied 9 Deelgebied 10 Deelgebied 11 Deelgebied 12 Deelgebied 13 (onverdacht gebied) Beschrijving horizontale afbakening verdachte gebied Binnen 144 meter van het doorgaande spoor Leiden Den Haag. Voor de afzwaaiers buiten deze straal wordt een straal van 75 meter gehanteerd rondom bekende schade en bomkraters op luchtfoto s. Deze 75 meter is gebaseerd op de ruime ervaring van T&A geconstateerde maximale afstand tussen twee bomkraters van een duikbomaanval plus 25 meter ondergrondse offset van een blindganger Binnen 144 meter van de brug over het Rijn-Schiekanaal in Leiden en een straal van 75 meter rondom de kraters die buiten deze straal vallen. Deze 75 meter is gebaseerd op de ruime ervaring van T&A geconstateerde maximale afstand tussen twee bomkraters van een duikbomaanval plus 25 meter ondergrondse offset van een blindganger Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s (164 meter bij kraters van luchtfoto 189) en een straal van 75 meter rondom de kraters die buiten deze straal vallen. Deze 75 meter is gebaseerd op de ruime ervaring van T&A geconstateerde maximale afstand tussen twee bomkraters van een duikbomaanval plus 25 meter ondergrondse offset van een blindganger Binnen 50 meter van elke gemelde blindgangerlocatie (25 meter foutenmarge in omschrijving inslaglocaties plus 25 meter offset blindganger Binnen 144 meter van het spoor aan de Kruiskade Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters zichtbaar zijn op de luchtfoto s. Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s en van geruimd afwerpmunitie Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s en/of blindgangers geruimd Binnen de contouren van de Gouwe. Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s en/of blindgangers geruimd Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar (hersteld) schade zichtbaar is op de luchtfoto s Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of hersteld schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s Overige delen binnen onderzoeksgebied zijn onverdacht Soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van vermoede explosieven Op basis van het aangetroffen feitenmateriaal, is een analyse verricht van de vermoedelijke soort, hoeveelheid en toestand van de explosieven binnen het verdachte gebied. Verdachte gebieden Soort aan te treffen explosieven Hoeveelheid Afgeworpen Verschoten Gegooid Gelegd Gedumpt Weggeslingerd Onderdeel wrak Deelgebied 1 Deelgebied 2 Deelgebied 3 Deelgebied 4 Deelgebied 5 Deelgebied 6 Deelgebied 7 Deelgebied 8 Afwerpmunitie: 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Raketten van 60 lbs, geallieerd Enkele x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Twee geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Raketten van 60 lbs, geallieerd Enkele x T&A Survey BV 53

55 Verdachte gebieden Soort aan te treffen explosieven Hoeveelheid Afgeworpen Verschoten Gegooid Gelegd Gedumpt Weggeslingerd Onderdeel wrak Deelgebied 9 Deelgebied 10 Deelgebied 11 Deelgebied 12 Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Raketten van 60 lbs, geallieerd Enkele x Afwerpmunitie en kisten met springstof; Duits en geallieerd Enkele Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Raketten van 60 lbs, geallieerd Enkele x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, Enkele geallieerd x x Verticale afbakening Explosieven kunnen vanaf direct onder het maaiveld ten tijde van WOII aangetroffen worden. De maximale diepte tot waar explosieven kunnen voorkomen hangt af van verschillende factoren zoals bodemgesteldheid, soort explosieven en bij afwerpmunitie (vliegtuigbommen) ook vliegsnelheid, afwerphoogte en -hoek. Op basis van de mogelijk aan te treffen explosieven, ondergrond en naoorlogse werkzaamheden is per deelgebied/voor het onderzoeksgebied een verticale afbakening van het verdachte gebied bepaald, zoals weergegeven in onderstaande tabel. Er kan van uitgegaan worden dat het maaiveld ten tijde van WOII overeenkomt met het huidige maaiveld, behalve waar vermeld wordt dat dit niet het geval is (zie projectspecifieke achtergrondrisico aan het eind van dit hoofdstuk). Indien tijdens werkzaamheden op locatie blijkt dat deze aanname plaatselijk niet klopt, dient deze aanname bijgesteld te worden aan hand van de nieuw verkregen informatie. Verdachte gebieden Beschrijving verticale afbakening verdachte gebied Deelgebied 1 Deelgebied 2 Deelgebied 3 Deelgebied 4 Deelgebied 5 Deelgebied 6 Deelgebied 7 Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) tot de 10 MPalaag. Wegens de afwezigheid van sondeerinformatie hierover is deze diepte niet exact aan te geven en zou middels een sondering ter plaatse bepaald moeten worden. Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 8.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 14.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) tot de 10 MPalaag. Wegens de afwezigheid van sondeerinformatie hierover is deze diepte niet exact aan te geven en zou middels een sondering ter plaatse bepaald moeten worden. Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) T&A Survey BV 54

56 Verdachte gebieden Beschrijving verticale afbakening verdachte gebied Deelgebied 8 Deelgebied 9 Deelgebied 10 Deelgebied 11 Deelgebied 12 Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gedumpte afwerpmunitie en kisten springstof: Explosieven zijn te verwachten op de harde waterbodem Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Afwerpmunitie Afwerpmunitie kan in de meeste gevallen doordringen tot een diepte van 3.5 m-mv (meter-minus-maaiveld). Als de eerst dragende zandlaag dieper ligt dan 3.5 m-mv, kan afwerpmunitie ook dieper doordringen. In dat geval geldt dat afwerpmunitie kan doordringen tot de eerst dragende zandlaag met een drukweerstand van 10 MPa en een minimale dikte van 0.5 meter. Niet-afwerpmunitie Niet-afwerpmunitie wordt afhankelijk van de bodemopbouw en soort explosieven in de regel verwacht op maximaal 3.5 m-mv. Nieuwe informatie verticale afbakening Op basis van verwachte soort explosieven en beschikbare gegevens van de ondergrond in het Dinoloket is de verticale afbakening van het verdachte gebied/de verdachte gebieden bepaald ten opzichte van het maaiveld tijdens WOII. Er kan van uitgegaan worden dat het maaiveld ten tijde van WOII overeenkomt met het huidige maaiveld, behalve waar vermeld wordt dat dit niet het geval is. Voor deze diepte afbakening zijn geen aanvullende boringen of sonderingen gezet of proefsleuven gegraven. De afbakening kan dan ook gezien worden als een goede indicatie op basis van de toegankelijke informatie. Indien er een project voorbereid wordt, zullen in de regel veel meer gedetailleerdere gegevens over de bodemopbouw beschikbaar komen. Ook kan extra informatie naar voren komen over naoorlogse grondroering, constructies van gebouwen of ophooglagen. In die gevallen wordt geadviseerd om op basis van deze extra informatie opnieuw de diepte afbakening vast te stellen en op basis daarvan de noodzaak en wijze van detectie onderzoek te bepalen. Achtergrondrisico Gebieden met een zogenaamd achtergrondrisico hebben, al spreekt men over een verdacht gebied, geen wezenlijk verhoogd risico op het aantreffen van explosieven (tenzij er sprake is van een contra indicatie). Het betreft de volgende gebieden: T&A Survey BV 55

57 Naoorlogs aangebrachte ophooglagen Onder vooroorlogse bebouwing, waarbij deze en de directe omgeving niet beschadigd is tijdens de oorlog en er geen sprake is van bombardementen Geroerde grond, waarbij het aannemelijk is dat aanwezige explosieven tijdens eerdere werkzaamheden zouden zijn ontdekt. Dit geldt bijvoorbeeld voor de grond boven naoorlogs aangelegde kabels, de naoorlogs vernieuwde ballastlaag en al eerder gebaggerde waterbodem, waarbij aantoonbaar niet dieper wordt gewerkt. Projectspecifiek achtergrondrisico Projectspecifiek geldt voor de volgende delen binnen het/de verdachte gebied(en) een achtergrondrisico: In Leiden zijn ten oosten van het spoor bij de Rijnzichtbrug nieuwe woningen en een parkeerplaats aangelegd (markeringsnummer 200). Ten westen van het spoor staan nog woningen uit WOII. Bij de brug over het Rijn-Schiekanaal zijn naoorlogs woningen, het Cronesteinpark en kantoren aangelegd (markeringsnummer 201). Voor deze werkzaamheden zijn geen exacte werkdiepte bekend, hoewel die in park Cronestein naar alle waarschijnlijkheid zeer oppervlakkig geweest zullen zijn. Vanaf circa kilometer 28.7 in Leiden tot circa kilometer 24.6 bij Groenendijk is het spoor van één naar twee sporen verbreed (markeringsnummer 202). Exacte aanvulling voor de verbreding is niet bekend. Vanaf de gemeentegrens van Leiden met Zoeterwoude is de N11 aangelegd, die met een enkele onderbreking door het gehele onderzoeksgebied loopt (markeringsnummer 203). De exacte werkdiepte hiervan is niet bekend, maar de N11 ligt op gelijke hoogte met de omliggende weilanden. Mede in verband met deze nieuwe autoweg is een nieuw knooppunt aangelegd voor de A4 en aansluiting op de N11 (markeringsnummer 204). Voor het knooppunt en de A4 zijn delen verhoogd aangebracht en deze liggen wisselend tussen de 0 tot ruim 3 meter boven maaiveld van WOII. Voor deze laag geldt een achtergrond risico en hierbinnen kunnen werkzaamheden zonder extra maatregelen worden uitgevoerd, tenzij de werkzaamheden met grote trillingen gepaard gaan (zie stuk over trillingen en afwerpmunitie in hoofdstuk 5.3). Het maaiveld ten tijde van WOII is gelijk aan het omliggende land (weilanden). Ten noorden van het spoor bij Zoeterwoude-Rijndijk zijn nieuwe kantoor- en industrieterreinen aangelegd (markeringsnummer 205). Vanaf daar tot aan Hazerswoude-Rijndijk zijn nog steeds weilanden net als tijdens WOII. Bij Hazerswoude-Rijndijk zijn de woningen ten noorden van het spoor naoorlogs (markeringsnummer 206). Vanaf hier tot aan Alphen aan den Rijn is, met uitzondering van de reeds gemelde N11, naoorlogs ook niets aangepast. Alphen aan den Rijn zelf is sterk uitgebreid, met industrieterreinen en kantoren in het noordwesten, nieuwe woningen en een nieuw parkeerterrein bij het station in het centrum van de stad en nieuwe woningen, kantoren en industrieterreinen aan de zuidoost kant van de stad (markeringsnummer 207). Ten oosten hiervan heeft pas in Zwammerdam weer grondverzet plaatsgevonden. Hier zijn ten noorden van het spoor nieuwe woningen aangelegd (markeringsnummer 208). Bodegraven heeft veel naoorlogse nieuwbouw in de vorm van woningen en industrieterreinen (markeringsnummer 209). Voor deze delen is de naoorlogse werkdiepte niet bekend. Diepte naoorlogse werkzaamheden In veel gevallen is de beschikbare informatie over de diepte van naoorlogse ingrepen dermate globaal, dan wel afwezig dat deze vastgesteld/geverifieerd dient te worden in het veld door onderzoek. Dit kan door het zetten van boringen of sonderingen, het graven van proefsleuven of uitvoeren van geofysisch onderzoek. T&A Survey BV 56

58 Als algemene richtlijnen voor het veldonderzoek kan hierbij het volgende worden aangehouden: Onder gesloopte en naoorlogse bebouwing: funderingsdiepte (vaak 2 tot 4 m-mv tenzij er sprake is van een slappe bodem en de bebouwing op palen staat, dan tot 10 Mpa laag) ter plaatse van de paallocaties Ballastvernieuwing op doorgaande sporen: tot 0.5 m-bs Wegen en parkeerplaatsen: tot 0.5 m-mv Kabels en leidingen: 0.5 tot 1.0 m-mv Damwanden: dieper dan laag met 10 Mpa drukweerstand en normaal minimaal 4 meter lang Voor de volledigheid wordt nogmaals opgemerkt dat bovenstaande indicaties betreffen, die in alle gevallen geverifieerd dienen te worden door beschikbare tekeningen, getuigen en veldonderzoek. Vrijgegeven gebieden binnen het onderzoeksgebied De volgende gebieden zijn vrijgegeven op de aanwezigheid van explosieven: In 2010 is door T&A binnen het huidige onderzoeksgebied een onderzoek uitgevoerd en gerapporteerd met titel rapportage betreffende de benadering en identificering van 6 verdachte objecten ter plaatse van de Rijngouwelijn tussen km 13.4 en 16.8 in de gemeentes Alphen aan den Rijn en Boskoop met kenmerk 0910GOR d.d. 23 september Hierbij is het spoor Boskoop Alphen aan den Rijn tussen km en tot 2 meter uit hart spoor en een diepte van 1.13 meter minus bovenkant spoorstaaf vrijgegeven op afwerpmunitie en 60 lbs raketten. Markeringsnummer 210. T&A Survey BV 57

59 5 Risicoanalyse ProRailwerkzaamheden De mogelijke aanwezigheid van explosieven in een verdacht gebied kan een risico vormen tijdens het uitvoeren van grondroerende werkzaamheden. Of de vermoede explosieven een risico vormen en, zo ja, welke maatregelen getroffen kunnen worden om dit risico te voorkomen of te beperken, hangt af van diverse factoren zoals de soort en de verschijningsvorm van de vermoede explosieven, de afbakening van het verdachte gebied, de geplande werkzaamheden en omgevingsfactoren. Aan hand hiervan kan een risicoanalyse uitgevoerd worden voor de toekomstige grondberoerende werkzaamheden en grondgebruik binnen het onderzoeksgebied. 5.1 Geplande werkzaamheden Ter plaatse van het onderzoeksgebied zijn geen concrete werkzaamheden gepland. De risicoanalyse heeft betrekking op veel voorkomende ProRailwerkzaamheden zoals gespecificeerd in paragraaf Locatiespecifieke omstandigheden Voor een goede risicoanalyse en advies over welke maatregelen getroffen kunnen worden om risico s te voorkomen of te beperken, is het van belang een duidelijk beeld te hebben van de locatiespecifieke omstandigheden. Deze kunnen namelijk bepalend zijn voor de mogelijkheden en onmogelijkheden van de opsporing van explosieven en de keuze van de detectietechnieken. De inzetbaarheid en het detectiebereik van detectietechnieken kan negatief worden beïnvloed door verstorende factoren als damwanden, hekwerk, kabels en leidingen, hoogspanningsmasten, bruggen, bovenleiding van het spoor en stelconplaten. Voor alle afzonderlijke risicogebieden geldt dat het delen zijn van spoorlijnen en spooremplacementen, grofweg bestaande uit ballast en een ondergrond van zand. De spoorse infrastructuur en bovenleidingen zullen sterk verstorend werken op detectiemethodes die gebaseerd zijn op de detectie van metaal en afwijkingen in het aardmagnetisch veld. Voor de geplande spoorvernieuwingswerkzaamheden kan gesteld worden dat deze detectiemethodes niet bruikbaar zijn voordat de spoorstaven en dwarsliggers zijn verwijderd. Voor de verdachte stukken in de bebouwde kom geldt dat woningen en wegen met bijbehorende kabels en leidingen binnen enkele tientallen meters van het onderzoeksgebied gelegen zijn, die verstorend werken op de meeste detectiemethodes. Voor de landelijk gelegen delen geldt dat alleen rekening gehouden dient te worden met de verstorende effecten van de spoorse infrastructuur en hoogspanning. Dit kan tot enkele tientallen meters vanaf het spoor merkbaar zijn. Verder van het spoor vandaan zijn weinig tot geen verstorende factoren te verwachten. 5.3 Afbakening opsporingsgebied Over het algemeen is het opsporingsgebied het gebied waar het verdachte gebied en het werkgebied elkaar overlappen. In het opsporingsgebied is explosievenonderzoek noodzakelijk in verband met de geplande werkzaamheden en het toekomstige gebruik. Ook de aard van de werkzaamheden is hierbij van belang. In sommige gevallen behoort ook een deel van een verdacht gebied waar geen werkzaamheden gepland zijn tot het opsporingsgebied. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer er sprake is van een veiligheidszone bij werkzaamheden waarbij grote trillingen worden veroorzaakt, zoals heien. T&A Survey BV 58

60 Voor de ProRailwerkzaamheden is de afbakening van de opsporingsgebieden gelijk aan de overlap tussen de verdachte gebieden van onderhavig onderzoek (zie paragraaf 4.3) en het gebied waar grondroerende werkzaamheden uitgevoerd gaan worden. Voor de verdachte gebieden waarbinnen de grond naoorlogs beroerd is, geldt dat het opsporingsgebied gelegen is tussen de diepte van de reeds uitgevoerde werkzaamheden en de maximale diepte waar explosieven kunnen worden aangetroffen. Trillingen (van toepassing voor gebieden die verdacht zijn op afwerpmunitie) Als er werkzaamheden plaatsvinden in een verdacht gebied op de aanwezigheid van afwerpmunitie waarbij grote trillingen worden veroorzaakt (bijvoorbeeld heien), geldt er tevens een veiligheidszone van 10 meter. Hierbinnen dient eveneens explosievenonderzoek te worden uitgevoerd om te voorkomen dat een mogelijk aanwezig explosief door de trillingen tot ontploffing wordt gebracht. Overwogen kan worden om, indien nodig, een trillingsloze methode te gebruiken. De afbakening van het opsporingsgebied in bovenstaande tabel is inclusief de 10 meter veiligheidsstraal en kan bij het gebruiken van een trillingsloze methode verder ingeperkt worden. 5.4 Risicoanalyse en advies Onderstaand is een stroomschema weergegeven die op basis van een onderliggende kwantitatieve risico analyse, aangeeft welke acties noodzakelijk zijn bij het uitvoeren van werkzaamheden. Deze risico analyse staat weergegeven in de Leeswijzer voor deskundigen historisch vooronderzoek Prorail die aanwezig is bij de procesleiders NGCE binnen Prorail. Deze risico analyse houdt rekening met de hoofdfactoren die de risico s in verband met de aanwezigheid van explosieven bepalen: 1. Soort explosieven o Afwerpmunitie (vliegtuigbommen) o Niet-afwerpmunitie (zoals gevechtsveldmunitie) 2. Soort werkzaamheden o Handmatig boren o Mechanisch boren o Ontgraven en overige grondroerende werkzaamheden Handmatig graven poeren Machinaal graven poeren Handmatig graven leidingsleuven Machinaal graven leidingsleuven minikraan Graven sloot Baggeren sloot Grootschalig graafwerk en proefsleuven Vernieuwen ballastlaag Horren ballastlaag Werken met stopmachine Verbeteren cunet Vervangen wissels Vervangen overweg o Heien Heipalen en damwanden slaan Heipalen en damwanden trillen Heipalen en damwanden duwen o Niet grondroerende werkzaamheden anders dan achterliggende periode Verhogen ballastlaag Vervangen dwarsliggers Vervangen rails T&A Survey BV 59

61 3. Omgeving (stedelijk of buiten gebied) 4. Naoorlogse werkzaamheden Tevens wordt een statistische link gelegd met bekende naoorlogse incidenten veroorzaakt door aanwezige explosieven. In het stroomschema wordt in één geval ook doorverwezen naar deze risico analyse. Indien gewenst kan op basis van deze risico analyse per project nader worden bepaald welke aanvullende maatregelen (conform BRL OCE) noodzakelijk zijn, om de werkzaamheden veilig te kunnen laten uitvoeren. T&A Survey BV 60

62 T&A Survey BV 61

63 6 Conclusie Er is feitelijk materiaal aangetroffen, waaruit blijkt dat er mogelijk verschillende typen explosieven in het onderzoeksgebied zijn achtergebleven tijdens WOII. Hierdoor geldt dat het onderzoeksgebied (deels) verdacht is op de aanwezigheid van explosieven. Op basis van de inventarisatie en analyse van het bronnenmateriaal, is onderscheid gemaakt in verschillende deelgebieden. De afbakening van de verdachte gebieden en de soorten te verwachten explosieven is als volgt: Deelgebieden Soort aan te treffen explosieven Deelgebied 1 Deelgebied 2 Deelgebied 3 Deelgebied 4 Naoorlogse werkzaamheden Markeringsnr: 200 Afwerpmunitie: 500 en 1000 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Raketten van 60 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Beschrijving horizontale afbakening verdachte gebied Binnen 144 meter van het doorgaande spoor Leiden Den Haag. Voor de afzwaaiers buiten deze straal wordt een straal van 75 meter gehanteerd rondom bekende schade en bomkraters op luchtfoto s. Deze 75 meter is gebaseerd op de ruime ervaring van T&A geconstateerde maximale afstand tussen twee bomkraters van een duikbomaanval plus 25 meter ondergrondse offset van een blindganger Binnen 144 meter van de brug over het Rijn-Schiekanaal in Leiden en een straal van 75 meter rondom de kraters die buiten deze straal vallen. Deze 75 meter is gebaseerd op de ruime ervaring van T&A geconstateerde maximale afstand tussen twee bomkraters van een duikbomaanval plus 25 meter ondergrondse offset van een blindganger Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s (164 meter bij kraters van luchtfoto 189) en een straal van 75 meter rondom de kraters die buiten deze straal vallen. Deze 75 meter is gebaseerd op de ruime ervaring van T&A geconstateerde maximale afstand tussen twee bomkraters van een duikbomaanval plus 25 meter ondergrondse offset van een blindganger Binnen 50 meter van elke gemelde blindgangerlocatie (25 meter foutenmarge in omschrijving inslaglocaties plus 25 meter offset blindganger Beschrijving verticale afbakening verdachte gebied Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) tot de 10 MPa-laag. Wegens de afwezigheid van sondeerinformatie hierover is deze diepte niet exact aan te geven en zou middels een sondering ter plaatse bepaald moeten worden. Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 8.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 14.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) tot de 10 MPa-laag. Wegens de afwezigheid van sondeerinformatie hierover is deze diepte niet exact aan te geven en zou middels een sondering ter plaatse bepaald moeten worden , 203, 204, 205, 206 Niet van toepassing T&A Survey BV 62

64 Deelgebieden Deelgebied 5 Deelgebied 6 Deelgebied 7 Deelgebied 8 Deelgebied 9 Deelgebied 10 Soort aan te treffen explosieven Naoorlogse werkzaamheden Markeringsnr: Niet van toepassing Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Raketten van 60 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Raketten van 60 lbs, geallieerd Afwerpmunitie en kisten met springstof; Duits en geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Raketten van 60 lbs, geallieerd Beschrijving horizontale afbakening verdachte gebied Binnen 144 meter van het spoor aan de Kruiskade Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters zichtbaar zijn op de luchtfoto s. Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s en van geruimd afwerpmunitie Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s en/of blindgangers geruimd Binnen de contouren van de Gouwe. Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s en/of blindgangers geruimd Beschrijving verticale afbakening verdachte gebied Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gedumpte afwerpmunitie en kisten springstof: Explosieven zijn te verwachten op de harde waterbodem Afwerpmunitie: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Raketten: Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 3.5 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) , Niet van toepassing 203, 208, 209 T&A Survey BV 63

65 Deelgebieden Deelgebied 11 Deelgebied 12 Deelgebied 13 (onverdacht gebied) Soort aan te treffen explosieven Naoorlogse werkzaamheden Markeringsnr: 209 Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Afwerpmunitie: 250, 500 en 1000 lbs, geallieerd Geen Beschrijving horizontale afbakening verdachte gebied Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar (hersteld) schade zichtbaar is op de luchtfoto s Binnen 144 meter van het spoor op de locaties waar kraters en/of hersteld schade zichtbaar zijn op de luchtfoto s Overige delen binnen onderzoeksgebied zijn onverdacht Beschrijving verticale afbakening verdachte gebied Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Gezien de bodemopbouw (zie hoofdstuk 2) zijn explosieven te verwachten vanaf maaiveld tot maximaal 10.0 m-mv (met maaiveld wordt maaiveld ten tijde van WOII bedoeld) Niet van toepassing Niet van toepassing Niet van toepassing Voor aanvullende informatie over horizontale en verticale afbakening en de vermoede soorten, hoeveelheden en verschijningsvormen van de explosieven wordt verwezen naar hoofdstuk 4 en de bijlagen. De uitleg op basis van welk feitenmateriaal de gebieden verdacht zijn verklaard en afgebakend is terug te vinden in de hoofdstukken 2, 3 en 4. Nieuwe informatie verticale afbakening Op basis van verwachte soort explosieven en beschikbare gegevens van de ondergrond in het Dinoloket is de verticale afbakening van het verdachte gebied/de verdachte gebieden bepaald ten opzichte van het maaiveld tijdens WOII. Er kan van uitgegaan worden dat het maaiveld ten tijde van WOII overeenkomt met het huidige maaiveld, behalve waar vermeld wordt dat dit niet het geval is. Voor deze diepte afbakening zijn geen aanvullende boringen of sonderingen gezet of proefsleuven gegraven. De afbakening kan dan ook gezien worden als een goede indicatie op basis van de toegankelijke informatie. Indien er een project voorbereid wordt, zullen in de regel veel meer gedetailleerdere gegevens over de bodemopbouw beschikbaar komen. Ook kan extra informatie naar voren komen over naoorlogse grondroering, constructies van gebouwen of ophooglagen. In die gevallen wordt geadviseerd om op basis van deze extra informatie opnieuw de diepte afbakening vast te stellen en op basis daarvan de noodzaak en wijze van detectie onderzoek te bepalen. Contra-indicaties: Voor de volgende delen binnen de verdachte gebieden geldt een achtergrondrisico: Projectspecifiek geldt voor de volgende delen binnen het/de verdachte gebied(en) een achtergrondrisico: In Leiden zijn ten oosten van het spoor bij de Rijnzichtbrug nieuwe woningen en een parkeerplaats aangelegd (markeringsnummer 200). Ten westen van het spoor staan nog woningen uit WOII. Bij de brug over het Rijn-Schiekanaal zijn naoorlogs woningen, het Cronesteinpark en kantoren aangelegd (markeringsnummer 201). Voor deze werkzaamheden zijn geen exacte werkdiepte bekend, hoewel die in park Cronestein naar alle waarschijnlijkheid zeer oppervlakkig geweest zullen zijn. Vanaf circa kilometer 28.7 in Leiden tot circa kilometer 24.6 bij Groenendijk is het spoor van één naar twee sporen verbreed (markeringsnummer 202). Exacte aanvulling voor de verbreding is niet bekend. Vanaf de gemeentegrens van Leiden met Zoeterwoude is de N11 aangelegd, die met een enkele onderbreking door het gehele onderzoeksgebied loopt T&A Survey BV 64

66 (markeringsnummer 203). De exacte werkdiepte hiervan is niet bekend, maar de N11 ligt op gelijke hoogte met de omliggende weilanden. Mede in verband met deze nieuwe autoweg is een nieuw knooppunt aangelegd voor de A4 en aansluiting op de N11 (markeringsnummer 204). Voor het knooppunt en de A4 zijn delen verhoogd aangebracht en deze liggen wisselend tussen de 0 tot ruim 3 meter boven maaiveld van WOII. Voor deze laag geldt een achtergrond risico en hierbinnen kunnen werkzaamheden zonder extra maatregelen worden uitgevoerd, tenzij de werkzaamheden met grote trillingen gepaard gaan (zie stuk over trillingen en afwerpmunitie in hoofdstuk 5.3). Het maaiveld ten tijde van WOII is gelijk aan het omliggende land (weilanden). Ten noorden van het spoor bij Zoeterwoude-Rijndijk zijn nieuwe kantoor- en industrieterreinen aangelegd (markeringsnummer 205). Vanaf daar tot aan Hazerswoude-Rijndijk zijn nog steeds weilanden net als tijdens WOII. Bij Hazerswoude-Rijndijk zijn de woningen ten noorden van het spoor naoorlogs (markeringsnummer 206). Vanaf hier tot aan Alphen aan den Rijn is, met uitzondering van de reeds gemelde N11, naoorlogs ook niets aangepast. Alphen aan den Rijn zelf is sterk uitgebreid, met industrieterreinen en kantoren in het noordwesten, nieuwe woningen en een nieuw parkeerterrein bij het station in het centrum van de stad en nieuwe woningen, kantoren en industrieterreinen aan de zuidoost kant van de stad (markeringsnummer 207). Ten oosten hiervan heeft pas in Zwammerdam weer grondverzet plaatsgevonden. Hier zijn ten noorden van het spoor nieuwe woningen aangelegd (markeringsnummer 208). Bodegraven heeft veel naoorlogse nieuwbouw in de vorm van woningen en industrieterreinen (markeringsnummer 209). Voor deze delen is de naoorlogse werkdiepte niet bekend. Vrijgegeven gebieden binnen het onderzoeksgebied: De volgende gebieden zijn vrijgegeven op de aanwezigheid van explosieven: In 2010 is door T&A binnen het huidige onderzoeksgebied een onderzoek uitgevoerd en gerapporteerd met titel rapportage betreffende de benadering en identificering van 6 verdachte objecten ter plaatse van de Rijngouwelijn tussen km 13.4 en 16.8 in de gemeentes Alphen aan den Rijn en Boskoop met kenmerk 0910GOR d.d. 23 september Hierbij is het spoor Boskoop Alphen aan den Rijn tussen km en tot 2 meter uit hart spoor en een diepte van 1.13 meter minus bovenkant spoorstaaf vrijgegeven op afwerpmunitie en 60 lbs raketten. Markeringsnummer 210. T&A Survey BV 65

67 7 T&A en kwaliteit Het historisch vooronderzoek behandeld in deze rapportage is op zorgvuldige wijze uitgevoerd volgens algemeen gebruikelijke inzichten en methoden. Door een ISO- 9001:2000, VCA** en BRL-OCE gecertificeerd kwaliteitssysteem waarborgt T&A de kwaliteit en veiligheid van haar diensten. T&A streeft naar een zo groot mogelijke representativiteit van het onderzoek. Een probleeminventarisatie is echter gebaseerd op (archief-)onderzoek, waarbij het mogelijk blijft dat relevante informatie niet wordt achterhaald of is vastgelegd. Indien een gebied als onverdacht wordt aangemerkt, betekent dit conform de BRL OCE niet dat er geen explosieven aanwezig kunnen zijn. Het betekent dat er op basis van de aangetroffen feiten geen sprake is van een verhoogd risico op de aanwezigheid van explosieven. Op basis van nieuw feitenmateriaal (bijvoorbeeld een vondst) kan het noodzakelijk zijn om de conclusie van het uitgevoerde historisch vooronderzoek te heroverwegen. Bovenstaande laat echter onverlet het ter zake de aansprakelijkheid bepaalde in de tussen partijen gesloten overeenkomst. T&A Survey BV 66

68 Bijlage 1 Overzichtskaart onderzoeksgebied en (on)verdachte gebieden Onderstaande kaart betreft een voorbeeld van het origineel. De originele analoge versie is afgedrukt op A0 en is losbladig bij het rapport gevoegd. De digitale versie van de kaart is een los bestand met de naam TAsurvey-RRZ-50-bijlage1.pdf. In de legenda staat in groen het onverdachte gebied weergegeven. In rood staat het verdachte gebied weergegeven. In roze staat het verdachte gebied weergegeven waar naoorlogs grondroerende werkzaamheden hebben plaatsgevonden. T&A Survey BV 67

69 Bijlage 2 Literatuurlijst en Archiefoverzicht Literatuur Amersfoort, H. e.a., Mei 1940, de strijd op Nederlands grondgebied (Den Haag 2005). Brongers, E.H. De oorlog in mei 40 (Baarn 1985). Burg, E.W. van den, Goudriaan, B., Goudriaan, B., Missing in action : neergestorte Amerikaanse bommenwerpers in Zoetermeer en Zoeterwoude, (Zoetermeer 2005). Leiden in de Tweede Wereldoorlog, van dag tot dag: een kroniek van 10 mei 1940 tot 15 augustus 1945 (Leiden 1995). Leiden in de Tweede Wereldoorlog, van dag tot dag: aanvullingen (Leiden 1997). Historische vereniging voor Alphen aan den Rijn en Omstreken, De Viersprong. 50 jaar bevrijding. Jaargang 12, april 1995, nummer 41. Historische vereniging voor Alphen aan den Rijn en Omstreken, De Viersprong. 50 jaar bevrijding. Jaargang 21, mei 2004, nummer 79. Huurman, C. Jong, Dr. L. de, Karssen, C., Klep, C. (red.), Korthals Altes, A., Mey, M.H., Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd, (Eindhoven 2001). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 3 (Den Haag 1970). Bodegraven in oorlogstijd. Kroniek van de Tweede Wereldoorlog (Bodegraven 1985). De bevrijding van Nederland , oorlog op de flank (Den Haag 1995). Luchtgevaar, luchtaanvallen op Nederland (Amsterdam 1984). Luchtoorlog boven Koudekerk en Hazerswoude-Rijndijk en het relaas van de luchtwachtdienst (Koudekerk aan den Rijn 2010). Nederlands Instituut voor Militaire Historie Grote Atlas van Nederland (Den Haag 2005). Nieuwendijk, R. van den, De vergeten bombardementen: de Britse luchtaanvallen op Leiden (Leiden 2008). Pieterse-Zwetsloot, R., Naar de overkant : Leiderdorp-Zoeterwoude HR bevrijding (Alphen aan den Rijn 2002). Vereniging Oud Leiden, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 1946 (Leiden 1946). Verhoef, B. en B. Vertegaal, Met kerstmis zijn we vrij!: mensen verhalen over de Tweede Wereldoorlog in Hazerswoude en Koudekerk (Hazerswoude 2010). Verkleij, N.C.W. en H.J. Habermehl, 1944 Alphen aan den Rijn 1945 in woord en beeld: van Dolle Dinsdag tot Bevrijding (Alphen aan den Rijn 1995). Verwey, M.G., Leiden in bezettingstijd: herinneringen (Leiden 1946). Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog (z.p., z.j.) delen I en II. T&A Survey BV 68

70 Internet - World War II allied aircraft crashes in the Netherlands - Gemeentegrenzen (omrekenen RAF coördinaten) - Kaarten en luchtfoto s Onderzoeksrapporten derden (door ProRail ter beschikking gesteld aan T&A) Onderstaande onderzoeksrapporten hebben betrekking op onderhavige onderzoeksgebied of de omgeving ervan. De rapporten zijn door T&A gecontroleerd op kwaliteit en is gecontroleerd of de onderzoeken conform huidige BRL-OCE zijn uitgevoerd. Afhankelijk van de kwaliteit en compleetheid van de rapporten zijn delen eruit overgenomen, zijn ze aangevuld, of zijn ze zelfs integraal overgenomen. Rapport probleeminventarisatie en analyse, Eerste en tweede projectfase van het NGE-bodemonderzoek, Baggeren watergangen Leiden, rapport RO , d.d. Riel, 2 maart 2006 (auteur drs. Th.M. van den Berg). Analyse aangetroffen explosieven, Baggeren Watergangen Leiden, rapport RO (auteur J.A. Blokvoort). Adviesrapport Conventionele Explosieven RijnGouweLijn, documentcode AR-01, d.d. 29 augustus 2008 (opsteller drs. Th. M. van den Berg). Vooronderzoek Conventionele Explosieven RijnGouweLijn Leiden-Gouda, documentcode 10S066-VO-01, d.d. 29 september 2010 (opsteller drs. L.J. van Oudheusden). Eindrapportage Leidsestraatweg, Harmelen. De bombardementenkaart uit RailMaps (door ProRail ter beschikking gesteld aan T&A) De informatie uit de bombardementskaart van Zwanenburg is verwerkt in de tabel met het overzicht van luchtaanvallen in bijlage 3a. Indien verwerkt op overige plaatsen in dit rapport, is dit middels een voetnoot aangeduid. Bibliotheek en Archiefinstellingen T&A archief Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (KB) Regionaal Archief Leiden, Gemeentearchief Rijnwoude, RHC Rijnstreek en Lopikerwaard: Stukken betreffende de luchtbeschermingsdienst Stukken betreffende aangetroffen/geruimde CE Stukken betreffende oorlogsschaderapporten Stukken betreffende relevante naoorlogse ontwikkelingen Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Collectie 409 Collectie 575 Overige collecties Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Archief van de EODD te Culemborg Centraal Archieven Depot Ministerie van Defensie Speciale Collectie van de Bibliotheek van de Universiteit Wageningen Luchtfotocollectie Topografische Dienst te Zwolle Luchtfotocollectie The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) The National Archives te Londen The National Archives te Washington Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg Spoorwegmuseum te Utrecht NS-archief in het Utrechts Archief National Air Photo Library Ottawa Geraadpleegd Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja T&A Survey BV 69

71 Bundesarchiv-Militärarchiv Spoorgerelateerde archiefstukken die zijn ingezien in het Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg, met relevantie aanduiding. RL 2-II Luftwaffenführungsstab Uitgebreide inventaris betreffende alle gevechtsgebieden van Duitsland. NL komt bijna niet voor. Er zijn dossiers over Angriffe gegen Eisenbahnen.. maar dan betreft het de Duitse spoorwegen. Inventaris Titel Relevant RL2 II/ 365 Berichte meldungen Lw.FüSt. Ic.-Luftlage West Bd 1: okt-dez 1943 Nee RL2 II/ 329 Bd 2: 1944 Nee RL2 II/330 Bd 3: 1945 Luftlage West nr 1/45 und 2/45, Jan Nee Inhoud: gegevens over sterkte van de geallieerde luchtmachten. RL2 II/390 Nachträge, Nachträge zu Schadensmeldungen (Lw.FüSt. Ic Meldewesen Bd 6: Nee West Febr RL2 II/842 Bd 7: West, März 1945 Nee RL2 II/391 Bd 8: West, April 1945 Nee RL2 II/395 Lage West Bd 2: Juli-Dez LL-Operation in Holland Nee RL2 II/396 Bd 3: Jan.-Apr Nee RL2 II/422 Feindlage West. Invasion: Holland, Belgien, Frankreich Nee RL2 II/423 Luftbilder Flugplätze u.a. Eindhoven, Gent Nee RL2 II/513 Deutschland.- Unterlagen (Statistik) anglo-amerikanischer Luftangriffe auf Nee Deutschland und die besetzten Gebiete (Reichsluftverteidigung). Angriffe gegen Eisenbahnen, Verkehrswege, Industrie, verschiedene Zielgruppe usw. ( ) RL2 II/525 Luftangriffe auf Bahnanlagen und Züge in der Zeit vom Okt Nee Zusammenstellung (nach Unterlagen des RVN E-Abt.) RL 2 II/553 Britische Navigations-Verfahren. Britische Nachtangriffe Nee RL 2 II/705 Studie zur Schwerpunktkarte der Eisenbahnstreckenziele Frankreich, Belgien, Nee Holland, Eisenbahnnetz, Gesamtbetzlänge, Netzdichte RL 2 II/1250 Luftbilder Westeuropa, Frankreich, Westküste Nee RL 2 II/1251 Luftbilder Westeuropa, Frankreich, Westküste Nee RL 2 II/1252 Luftbilder Westeuropa, Frankreich, Westküste Nee RL 2 II/1254 Luftbilder Westeuropa, Frankreich, Westküste Nee RL2 II/957 Fotos von Luftangriffen auf Feindliche Ziele (Flughäfen, Fabriken, u.ä.). Europäischer Raum, Seeraum, Afrika Nee RL2 II/1001 RL2 II/1018 RL2 II/350 Einsatz der Luftwaffe bei den Operation in den Niederlanden, Belgien,und Nordfrankreich (LwFüSt Ic, Nr 10641/10 geh. (l)) Auswertestelle West, Bildstelle.-Aufnahmen von Feindangriffe mit Zielkamera Bildbeilage Kriegsschiffe Nr. 9, Jan.1944 Kriegstagebuch Nr. 8 ( ) u.ä. Auflösung Luftgau Holland zum RL 8 Truppenführungsstäbe Fliegertruppe Inventaris Titel Relevant RL 8/91 Luftverteidigung Raum Niederlande, 15. Sept Okt Nee RL 8/92 Luftverteidigung Raum Niederlande, 25. Okt Dez Nee RL 8/93 Luftverteidigung Raum Niederlande, 21. Dez Jan Nee RL 8/94 Luftverteidigung Raum Niederlande, 17. Feb März 1944 Nee RL 8/171 Kriegstagebuch mit Anlagen (Fragment) Englisches Luftlandeunternehmen bei Nee Arnheim RL 8/178 Übersichtskarte Niederlande.- Dislozierung der Tag- und Nachtjagd (M: 1: , Kopie) Nee RL 10 Fliegende Verbände Inventaris Titel Relevant RL 10/549 Luftbilder Vlissingen Nee RL 10/560 JG 1 u.a. Einsatz Niederlande Nee RL 10/479 JG 1 Seeaufklärung und Luftsperre Holland Nee RL 10/487 I./KG 4 u.a. Einsatz Holland Nee RL 10/572 (NJG 1) Luftverteidigung Niederlande Nee RL 10/540 ( NJG 1) Einsatz besetzte Westgebiete Nee RL 10/ 541( NJG 1) RL 10/620 (NJG 1) Einsatz besetzte Westgebiete (NL) Abschussliste der III. Nee NJG I RL 10/598 (NJG 1) Einsatz besetzte Westgebiete, Reichsgebiet Nee RL 10/576 (NJG 11) u.a Einsatz Niederlande Nee Nee Nee Nee RL 11 Truppenführungsstäbe der Flakartillerie Inventaris Titel Relevant T&A Survey BV 70

72 RL 11/186 Kriegstagebuch Nr. 2 (Einsatz Niederlande) 14. Feb 17. Apr 1945 Luftverteidigungs-Kommando Nee 5 / 5. Flak-Division RL 11/187 Anlageband A.- Tagesmeldungen Feb 1945 Nee RL 14 Verbände und Einheiten der Luftnachrichtentruppe Inventaris Titel Relevant RL14/19 4. Kompagnie Berichte über den Einsatz in den Niederlanden (Jan ) Nee RL 20 Luftbilder Foto s zijn van april en mei 1943 Deze Duitse luchtfoto s zijn voorzien van een beschrijving over hoe goed of slecht de velden erbij lagen vanuit de lucht (ten behoeve van de camouflage). Bijv. Das Rollfeld ist zu einfarbig (Venlo) of Die Feldereinteilung ist volkommen verblasst. (Eindhoven). De foto s zijn niet allemaal van een bijzonder goede kwaliteit en allemaal vrij hoog genomen. Inventaris Titel Relevant RL20/247 Luftbilder von Gilze-Rijen, Eindhoven, Woensdrecht, Vlissingen, Waalhaven, Haamstede, Volkel und Venlo Nee RL 34 Luftwaffenfeldverbände Inventaris Titel Relevant RL34/163) Abteilung Ia.- Kriegstagebuch Nr. 1 (Niederlande/Amsterdam) Nee Pionier-Bataillon 16 (L) (16. Lw.Felddivision RL 34/202 Luftraumbeobachtungsdienst.- Verdichtung des Flugmeldedienstes Jäger-Regiment 31 (L) (16. Lw.Feldivision) Nee RH 4 Oberkommando des Heeres/Chef des Transportwesens Inventaris Titel Relevant RH 4/2 Allgemeine Abstimmungen zwischen dem General der Eisenbahntruppen und Nee dem Baustab Speer über verschiedene Bauprojekte RH 4/316 Eisenbahn Holland Nee RH 4/317 Eisenbahn Holland Nee RH 66 General der Eisenbahntruppen Inventaris met verwijzingen naar vele landen in Europa. Met name Oostfrontlanden, maar ook België en Turkije. Sommige inventarisnummers verwijzen naar Luftbilder/ Lufbildaufnahmen, maar Nederland komt dan niet voor in het rijtje landen/plaatsnamen. Inventaris Titel Relevant RH66/257 Dgl. Niederlande ( ) Nee RH66/705 Schriftwechsel verschiedene Dienststellen über Streckenhefte besetzer Gebiete, Nee Polen, Niederlande, Frankreich, Sowjetunion RH66/719 Sammlung und Verwertung von Kriegserfahrungen. Band II. U.a. Schriftverkehr Nee über Luftbildaufnahmen v.a. Fr, B, Lux, Pol RH66/176 Berichte, Meldungen, Nachrichten. U.a. Sperr- und Zerstörungsmasnahmen in Frankreich und den Niederlanden, sowie der Rheinübergänge. Nee RW 18 Transport und Verkehrskommandanturen ( ) Betreft België en Frankrijk. Inventaris Titel Relevant RW18/27 Einsatz von Eisenbahnflakzüge Nee RW18/35 Kriegstagebuch Nee RW 37 Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden ( ) De stukken betreffen vooral in beslag genomen zaken als vliegtuigen, grond en Kriegswichtige Objekten. Verder een deel over in Nederland gesneuvelde Duitse soldaten Inventaris Titel Relevant RW37/22 Wöchentliche Lageberichte des Wehrmachtbefehlabers in den Niederlanden Nee RW37/23 Wochenlageberichte Bd.1: 29. Dez Aug RW37/24 Wochenlageberichte Bd.2: 31 Aug Mai 1943 RW37/25 Wochenlageberichte Bd.3: Juni-Nov RW37/30 Kriegstagebuch mit Anlagen 21. Feb.-30 Juni 1944 Nee RW37/44 Kriegstagebuch 4. Jan.-30 Juni 1944 Nee RW37/47 Bd. 3: Feb.-Juli 1944 Monatsberichte der Abteilungen II, IVb, IVc, IV/Wi für Nee Jan.-Juni 1944 RW37/52 Kriegstagebuch mit Anlagen Bd 1: Nee Aanleg van Nachrichtennetz en Funknetz, kortom kabels en leidingen door NL RW37/53 Kriegstagebuch mit Anlagen 1941 Nee De aanleg en zorg voor Nachrichtenverbindungen RW37/55 Kriegstagebuch mit Anlagen Bd 2: 1942 Nee RW37/56 Kriegstagebuch mit Anlagen Bd 1: 1942 Nee RW37/58 Befehle für Massnahmen der Auflockerung, Räumung, Lämung und Zerstörung Nee T&A Survey BV 71

73 RW 37 Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden ( ) (1945) ZA 3 Einrichtungen im Dienste der Alliierte Streitkräfte - Studiengruppe Luftwaffe Inventaris Titel Relevant ZA 3/187 Luftgau Holland und B/N-Fr. Beantwortung von Fragen Nee ZA 3/161 Luftkrieg in Westen 1942 Luftschutz in Holland, B, Fr Nee ZA 3/ 859 Der Nachtslachteinsatz insbesondere der Nachtslachtgruppe 1-3 (West Nee einsatz) ZA 3/720 Titel: Kriegsgeschichtliche Studie Nee Der Einsatz der Operativen Luftwaffe im Westfeldzug 1939/1940 ZA 3/722 Titel: Der Westfeldzug (Studiengruppe Geschichte des Luftkrieges) Nee ZA 3/723 Titel: Der Einsatz der operativen Luftwaffe im Westfeldzug 1939/40 Studie West (Studiengruppe Geschichte des Luftkrieges) Nee Militärgeschichtliche Sammlung: Inventaris Titel Relevant MSG 2/ MSG 2/ MSG 2/ Eisenbahntruppen und Westbefestigungen im Ersten und 2. Weltkrieg Nee T&A Survey BV 72

74 Bijlage 3a Overzichtslijst bombardementen en vliegtuigcrashes Onderstaand overzicht is gebaseerd op de gegevens uit de boeken En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog van G.J. Zwanenburg (bron 1), Luchtgevaar van A. Korthals Altes (bron 2), het Verliesregister , alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog van het NIMH (bron 3), Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd van C. Huurman (bron 4). Bombardementen en vliegtuigcrashes die vermeld worden in andere bronnen staan niet in onderstaande lijst, maar uitgewerkt in hoofdstuk 3 bij de paragraaf van betreffende bron. De nummers in de kolom bron verwijzen naar de bovenstaande boeken. Tussen haakjes staan de betreffende pagina s aangegeven. Bij de gebeurtenissen die binnen of in de directe nabijheid van het onderzoeksgebied plaatsvonden staan markeringsnummers, die verwijzen naar de markeringsnummers in de inventarisatiekaart van bijlage 4. Datum Gebeurtenis/locatie Bron Fokker neergestort bij Maaldrift (trambaan tussen Leiden en Wassenaar). Locatie valt 3 buiten het onderzoeksgebied Drie Duitse Ju-52 in de buurt van Leiden neergekomen. Exacte locatie is op basis 3 van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Tussen Rotterdam-Den Haag-Leiden: meerdere Duitse Ju-52 s neergekomen. Exacte 1 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Bf-110 neergekomen bij Leiden-Gouda. Exacte locatie is op basis van de beschikbare 1 gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Om uur kwam een Fokker D-XX1 (met serienummer 0216) neer bij Maaldrift bij 3 de trambaan van Wassenaar-Leiden. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m (met serienummer 5993) neer in de buurt van Leiden. Exacte 3 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m (met serienummer 6370) neer in de buurt van Leiden. Exacte 3 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m (met serienummer 6841) neer in de buurt van Leiden. Exacte 3 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m (met serienummer 6019*) neer bij R'dam-Den haag-leiden. 3 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m (met serienummer 6030*) neer bij R'dam-Den haag-leiden. 3 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m (met serienummer 6053*) neer bij R'dam-Den haag-leiden. 3 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwamen nog 13 van de Ju52/3m neer bij R-dam - Den Haag - Leiden. Exacte 3 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju52/3m neer bij Leiden nabij Maaldrift. Exacte locatie is op basis van 3 de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwamen drie van een Ju52/3m neer in de buurt van Leiden. Exacte locatie is op 3 basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Een Duitse jager, Junkers Ju88A-1, kwam neer bij Hazerswoude. Exacte locatie is op 3 basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Een Duitse jager, Bf-109, kwam neer tussen Hazerswoude en Koudekerk. Exacte 3 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Ju88A-1 neer bij Hazerswoude. Exacte locatie is op basis van de 3 beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Bf109 neer bij Hazerswoude bij Koudekerk. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart 3 T&A Survey BV 73

75 geplaatst Een Duitse jager, Bf-109, kwam neer tussen Hazerswoude en Koudekerk Om uur kwam een Bf110 neer bij Leiden-Gouda. Exacte locatie is op basis 3 van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Een Duitse bommenwerper, Heinkel HE 111, kwam neer bij Hazerswoude tegen de 3 spoordijk. Noot: Na correspondentie met SGLO (dhr B. Maathuis), d.d , bleek dat T0551 een dubbelmelding van is T0559. De genoemde Heinkel HE 111 betrof het neergekomen vliegtuig waarvan melding is gemaakt om 13.30/14.00 uur. Markeringsnummer Om 6.15 uur kwam een Ju88A-1 neer bij Hazerswoude-Koudekerk. Noot: Na correspondentie 3 met SGLO dhr B. Maathuis), d.d , bleek dat T0551 een dubbel- melding van is T0559. De genoemde JU88A-1 betrof het neergekomen vliegtuig waarvan melding is gemaakt om 13.30/14.00 uur. Markeringsnummer Er kwam een Bf109 neer bij Woerden. Exacte locatie is op basis van de beschikbare 3 gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst He-111's voerden tussen en aanvallen uit op troepen en marskolonnes 1 langs de weg Gouda Bodegraven. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Junker stortte neer aan de rand van Leiden bij Haarlemmertrekvaart. Het betreft 1 waarschijnlijk een locatie aan de Haarlemmerweg richting Oegstgeest. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Bomber Command. Een Ventura deed een aanval op een hoofdweg en een kanaal bij 1 Harmelen, eveneens van een hoogte van 15 meter. Drie 500 en twee 250 ponders brisant en 8 brandbommen van 30 pond werden afgeworpen. De brug over het kanaal werd opgeblazen en een tankauto werd beschoten met boordwapens. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Om uur kwam een B-26B (met serienummer ) neer bij Meye, 6km ten 3 NO van Bodegraven. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Om uur kwam een B-26B (met serienummer ) neer in de buurt van 3 Bodegraven. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied In de hierdoor ontstane verwarring botsten bij Bodegraven twee Marauders op elkaar 1 en stortten beide om neer. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Duitse Bf-109 neergekomen tussen Leiden en Alphen. Exacte locatie is op basis van 1 de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Er kwam een Bf109G-6 (met serienummer 15412*) neer bij Leiden bij Alphen a/d Rijn. 3 Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Twee Typhoons voeren met boordwapens aanval uit op station Leiden: 1 locomotief 1,3 kapot geschoten. 1 van de Typhoons werd na de aanval neergeschoten. Dit vliegtuig kwam neer in Leiden in/bij de Heyniusstraat en Van der Helmkade. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Om uur kwam een Typhoon IB (met serienummer JP392) neer bij Leiden bij 3 Heyniusstraat- v.d. Helmkade. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Er kwam een Bf109G-6 (met serienummer 18809*) neer bij Leiden. Exacte locatie is 3 op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Om uur kwam een Bf109G-6 (met serienummer 27080*) neer bij Leiden bij tuin 3 Elisabeth ziekenhuis. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Tussen en uur vlogen twee Spitfires een gewapende verkenning boven 1 Nederland en voerden aanvallen uit op een locomotief ten westen van Schiphol en een electrische trein ten westen van Woerden, waarbij treffers werden waargenomen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Een trein in Hazerswoude-Koudekerk werd beschoten. Indicatief markeringsnummer Om circa uur personentrein tussen Hazerswoude-Koudekerke en Alphen aan den 4 Rijn beschoten. Indicatief markeringsnummer Aanval op elektrische trein bij Leiden. Er waren meerdere vliegtuigen actief die dag 1 voor sweeps: Spitfires, Mustangs en Tempests. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst In het gebied tussen Leiden en Amsterdam werden aanvallen uitgevoerd op 4 vrachtauto s, 1 een locomotief en een aantal spoorwagons door Spitfires en Tempests. Markeringsnummer Om 8.40 uur werd een trein nabij Hazerswoude-Koudekerke aangevallen. 4 Markeringsnummer Gewapende verkenning door Spitfires (141) en Tempest (44) boven onder meer Den Haag, Leiden, Utrecht en Arnhem. Diverse beschadigingen van materieel: vrachtauto s, wagons, locomotief, schepen, sleepboten en pantservoertuigen. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst. 1 T&A Survey BV 74

76 Binnenschepen in Den Haag, Leiden en Katwijk werden onder vuur genomen. Exacte 1 locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Om 9.00 uur kwam een He111 neer Braassemermeer ten oosten van Leiden. Locatie 3 valt buiten het onderzoeksgebied ADGB. Intruders en Rangers. 25 Mosquito's patrouilleerden over Nederland en MW 1 Duitsland. Er werden aanvallen uitgevoerd op wegtransport en bommen afgeworpen op het vliegtuig Oldenburg en het spoorstation van Woerden, maar geen resultaten waargenomen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Spitfires opereerden boven Den Haag en Leiden. Exacte locatie is op basis van de 1 beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst ADGB. 28 Mosquito's werden uitgestuurd voor Intruder- en Special patrouillevluchten 1 over Nerderland en NW Duitsland, waarbij NW van Paderborn een Bf-110 werd neergeschoten, een spoorstation in Woerden gebombardeerd en een spooremplacement in Rhoda bestookt met boordwapens. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Noordoost van Leiden; aanvallen door Tempests op wegtransport. Locatie valt buiten 1 het onderzoeksgebied Ten oosten van Leiden treffers gezien op een sleepboot en 5 schepen. Exacte locatie 1 is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Spitfires: treffers op wagen met trailer tussen Amsterdam en Leiden. Exacte locatie is 1 op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst nd Tactical Air Force. Noot. Het waren de Spitfires en Typhoons van 84 Group die 1 boven Nederland opereerden o.a. de Spitfires van 135 Wing, want F/O. Linzel van No 33 Squadron noteerde in zijn logboek: 'Aanvallen op de spoorlijn Alphen-Leiden. Vliegduur 1 uur 5 minuten.' De Typhoons van 146 Wing vlogen in dezelfde buurt en F/L. Sheward van No 263 Squadron schreef in zijn logboek: 'Dec 5. Typhoon B. Interdictie spoorlijn Alphen-Woerden. Vluchtduur 1 uur. Spoorlijn op een dijk erg moeilijk.' Mogelijk heeft deze aanval betrekking op markeringsnummer Spitfires doen een aanval op het hoofdstation van Leiden vanaf 4000 voet met 8x lb. Er waren 4 voltreffers. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Opslagplaats voor raketten bij station Leiden werd aangevallen door jagers. Markeringsnummer Precies op het middaguur kwamen twee van Gilliam's Typhoons-squadrons boven het 2 Leidse hoofdstation en wierpen 26 bommen af van 100 en 500 lbs. dezelfde Typhoons keerden in de namiddags terug en loosden 31 bommen. ( ) De vliegers hadden hun bommen te veel ten zuidoosten van het doel laten vallen. In de stationswijk was grote schade. Het museum voor Volkenkunde werd geraakt, het Boerhaave-museum. Tussen de Stationsweg en Haverzaklaan lagen 50 huizen in puin. Markeringsnummer Mosquito s voeren aanval uit op station Leiden; 16x 500 lb werd afgeworpen. Locatie 1 valt buiten het onderzoeksgebied Aanval door Mosquito s op station Leiden. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Een Junkers Ju-88 maakte een noodlanding bij Benthuizen. Locatie valt buiten het 1 onderzoeksgebied Een Junkers Ju-88 (werknummer ) kwam om 1.00 uur neer bij Benthuizen. 3 Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Fighter Command. De bommen werden twee mijl ten westen van Alphen, afgeworpen 1 op de spoorlijn Alphen-Leiden, waarbij een voltreffer werd geplaatst. Indicatief markeringsnummer Fighter Command. Twee Spitfires voerden van een hoogte van 2000 voet, met vier ponders aanvallen uit op de spoorlijn tussen Gouda en Woerden. Er werden geen treffers waargenomen. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Ten noordwesten van Leiden 2 vrachtwagens onder vuur met boordwapens. Locatie 1 valt buiten het onderzoeksgebied Aanval op spoor Leiden-Utrecht: 6x 250 lbs afgeworpen. Mogelijk heeft deze aanval 1 betrekking op markeringsnummer Fighter Command. Spoorwegkruising tussen Utrecht en Woerden. Om uur 1 werden vijf Spitfires uitgestuurd. Alle voerden van hoogtes van tot 7000 voet aanvallen uit met tien 250- ponders brisant. Twee bommen vielen op een stilstaande locomotief, rijtuigen en goederenwagons, twee op gebouwen in de buurt en de andere in het doelgebied. Er werden eveneens aanvallen gedaan met boordwapens en treffers waargenomen. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Fighter Command. In de loop van de dag werden in totaal 94 Spitfires uitgestuurd voor aanvallen op raketdoelen in het gebied van Den Haag. Alphen. Spoorwegknooppunt. Drie vliegtuigen met zes 250 ponders brisant. Resultaat redelijk. Markeringsnummer Fighter Command. Woerden- Gouda spoorlijn. Vier vliegtuigen met acht 250- ponders 1 T&A Survey BV 75

77 brisant. Resultaat redelijk. Markeringsnummer Geallieerden bombarderen spoorlijnen in west-nederland, waaronder de splitsing bij Alphen aan den Rijn. Markeringsnummer Fighter command. In de loop van de dag werden 143 Spitfires uitgestuurd voor aanvallen op raketdoelen bij Den Haag en spoorwegknooppunten en bruggen in het gebied Woerden, Alphen en Gouda. De 24 Spitfires, uitgestuurd voor aanvallen op spoorwegknooppunten en bruggen in het gebied Woerden, Alphen en Gouda wierpen vier ton bommen af met redelijk resultaat. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Fighter Command. Door 53 vliegtuigen werden aanvallen uitgevoerd op spoorwegverbindingen in het gebied Woerden, Gouda, Boskoop, waarbij 12 ton brisant met over het algemeen goed gevolg werd afgeworpen. Indicatief markeringsnummer Spitfires vallen treinen in driehoek Gouda-Woerden-Alphen aan den Rijn aan. Markeringsnummer Aanvallen met boordwapens op wegtransport tussen Leiden en Alkmaar. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Aanvallen met bommen en boordgeschut in het gebied Leiden, Gouda, Woerden, Delft, Den Haag en Rotterdam. Vooral spoorbruggen waren doelwit. Er werd ten noorden van Leiden een vrachtwagen geraakt. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Fighter Command. Verscheidene spoorbruggen in bovengenoemd gebied en een spoorwegknooppunt ten zuiden van Alphen en werden over het algemeen met goed gevolg gebombardeerd. Indicatief markeringsnummer Aanvallen op spoorwegdoelen door Spitfires bij Leiden, Gouda, Woerden, Delft, Den Haag, Utrecht en Alphen. Geen details. Markeringsnummer Fighter Command. Spoorwegen. Tussen en uur werden 62 Spitfires uitgestuurd voor aanvallen op spoorlijnen in het gebied Den Haag, Leiden, Utrecht en Gouda. Hiervan voerden er 39 aanvallen uit, met in totaal negen ton brisant, o.a. op spoorwegknooppunten bij Alphen. Markeringsnummer Fighter Command. Tussen en voerden 126 Spitfires aanvallen uit, waarbij 49 ton brisant werd afgeworpen. Er werden aanvallen gedaan op spoorwegknooppunten bij Rijswijk, Gouda en Alphen. Markeringsnummer Aanvallen bij Leiden, Haarlem, Gouda, Den Haag op spoorlijnen en spoorwegknooppunten. Geen details. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Aanvallen bij Leiden, Alphen, Gouda en Voordijk op spoorlijnen en spoorwegknooppunten. Geen details. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Fighter Command. Tussen en uur werden 119 Spitfires uitgestuurd voor aanvallen op spoor- en wegvervoer in het gebied van Den Haag. Van deze voerden 111 vliegtuigen een aanval uit, waarbij 41 ton brisant werd afgeworpen op spoorlijnen en bruggen in het gebied Leiden, Gouda, Alphen en Voordijk.... er werden voltreffers gerapporteerd op drie bruggen tussen Gouda en Alphen. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Aanval door Spitfires op weg tussen Den Haag en Leiden; verschillende bommen explodeerden op de weg. Geen details over de weg. Locatie valt buiten het onderzoeksgebied Fighter Command. Tussen 0845 en 1945 uur werden 102 Spitfires uitgestuurd voor aanvallen op weg- en spoorwegdoelen in het zuiden van Nederland. Hiervan voerden 95 vliegtuigen een aanval uit met in totaal 37 ton brisant. Er werden met goed gevolg aanvallen gedaan op spoorlijnen en spoorwegknooppunten ten zuiden van Amsterdam, ten oosten van Woerden, bij Breukelen en Utrecht en drie bruggen werden beschadigd bij Amsterdam en Woerden. Spoorlijnen werden vernield en onderbroken op 19 plaatsen. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Aanvallen door spitfires bij Leiden, Amsterdam, Gouda, Utrecht op spoorlijnen en wegen (vrachtauto's). Geen details, resultaten redelijk tot uitstekend. Utrecht-Leiden: op de weg: vrachtauto's beschadigd. Op het spoor: vernieling en onderbroken op 14 plaatsen. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Aanvallen bij Leiden, Woerden, Gouda, Den Haag, Utrecht en Alkmaar op spoorlijnen en wegen. Veel (spoor-)wegen onderbroken. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst Aanvallen op spoorwegdoelen in gebied Gouda, Leiden en Utrecht. Er werd 4 ton brisant afgeworpen. Exacte locatie is op basis van de beschikbare gegevens niet nader te bepalen en daarom niet in de kaart geplaatst T&A Survey BV 76

78 Bijlage 3b Lijst EODD-vondsten Gemeente Alphen aan den Rijn WO nr Locatie Vondst Paradijslaan 1 hgr oud hollands nr Ligt bij spoorlijn ca 70 m dwars ligger 1x bom 500 lbs m/neusbuis AN/M103 (m v/h kap) en (kaart toegevoegd met locatie) staartbuis M101-serie Schans, Zeemanterrein 30m van 1 bom 500 lbs MCMK4 startpistool 30 spoorlijn Stationsgebied Vooronderzoek van EODD aan hand van vier luchtfoto s, waarvan drie van een datum voor de eerste bombardementen op Alphen a/d Rijn. Conclusie dat er geen risico was m.b.t. afwerpmunitie. Geen overige bronnen gebruikt Gemeente Bodegraven WO nr Locatie Vondst VZA, Overtocht 500 lb bom, locatie op kaart Locatie Rijksweg A11 2 bom v 1000 lbs GP(GB) met pistool nr 28 bakeliet n/gewapend 33 restanten/scherven v bom 1000 lbs 4 mtr slagsnoer Zuidzijde 26 achter 1x ATBGGR 40, verschoten Ca. 300x kkm Zuidzijde 26, Oude Rijn. 30x kkm +/- 100 kkm's 7.62/9 mm 2x doosjes bakeliet chloor tab. 1x patroon + houder 9 mm Gemeente Leiden WO nr Locatie Vondst Haagweg/Morsweg, in baggerschuit 1x antitankmijn Tellermine 35, z/ost, D. Na putcontrole bleek het om een oefenantitankmijn te gaan Gemeente Rijnwoude WO nr Locatie Vondst Langs N11 ter hoogte van perceel Zoekactie. Getuige mevr. Broers meldt dat haar Rijndijk 57 (reeds overleden) man een bom had zien vallen in het weiland ten zuiden van het spoor: Een toestel had één bom uitgeworpen op een trein en deze was niet ontploft. De geschrokken passagiers van de trein werden door de pater in het dorp opgevangen en hij stelde een onderzoek in. Er werd een gat in de grond aangetroffen. De aanval had waarschijnlijk in het voorjaar plaats in de tweede helft van WOII. Kaartje geeft locatie van blindganger aan. Negatief advies van EODD, geen noodzaak gezien de soort werkzaamheden om te zoeken. De volgende WO-nummers in/nabij het onderzoeksgebied zijn aangevraagd, maar betrof geen explosieven, of meldingen van naoorlogse, geïmproviseerde explosieven: Alphen aan den Rijn: , , , , , , en Bodegraven-Reeuwijk: , , , , , , , , , , , Leiden: , , , en Rijnwoude: en Woerden: Geen MORA s nabij onderzoeksgebied Zoeterwoude: , , , en T&A Survey BV 77

79 Bijlage 4 Overzichtskaart probleeminventarisatie Onderstaande kaart betreft een voorbeeld van het origineel. De originele analoge versie is afgedrukt op A0 en is losbladig bij het rapport gevoegd. De digitale versie van de kaart is een los bestand met de naam TAsurvey-RRZ-50-bijlage4.pdf. T&A Survey BV 78