TRADE FOR DEVELOPMENT EERLIJKE EN DUURZAME HANDEL IN OEGANDA

Transcriptie

1 TRADE FOR DEVELOPMENT EERLIJKE EN DUURZAME HANDEL IN OEGANDA 1

2 Inhoud OEGANDA, DE PAREL VAN AFRIKA De geschiedenis van Oeganda De Oegandese economie Koffie, het zwarte goud van Oeganda EERLIJKE HANDEL IN OEGANDA Eerlijke handel, wat is dat? DE EERLIJKE HANDEL IN KOFFIE IN OEGANDA Ankole Coffee Producers Cooperative Gumutindo Coffee Cooperative Enterprise Mirembe Kawomera: eerlijke koffie, bio, koosjer en halal UNEX Union Export Services Ltd DE EERLIJKE HANDEL VAN THEE IN OEGANDA Mabale Growers Tea Factory Mpanga Growers Tea Factory Igara Growers Tea Factory Limited Kayonza Growers Tea Factory Limited INITIATIEVEN VOOR DE HANDEL IN EERLIJK FRUIT EN GROENTE UIT OEGANDA Fruits of the Nile duurzame en rechtvaardige innovatie Ndali Estate DE OEGANDESE SECTOR VAN HET EERLIJKE ARTISANAAT National Association of Women Organisation (NAWOU) Uganda Crafts 2000 Limited Bead for life INITIATIEVEN VOOR DUURZAME HANDEL IN OEGANDA Uganda Organic Certification Ltd. (UgoCert) KAWACOM Het Bukonzo Organics -Label NUCAFE, de algemene coöpératie Duurzame visvangst op het Victoriameer Trees for Global Benefit Kampala Jellitone Suppliers ALGEMEEN BESLUIT

3 Verantwoordelijke uitgever Carl MICHIELS COÖRDINATIE Piezo - Samuel Poos (BTC) REDACTIE Dan AZRIA CONCEPT Julie RICHTER Foto cover BeadforLife BTC, Belgisch ontwikkelingsagentschap, april Alle rechten voorbehouden. De inhoud van deze publicatie mag enkel vermenigvuldigd worden mits toestemming van BTC en mits bronvermelding. De inhoud van deze publicatie van het Trade for Development Centre vertegenwoordigt niet noodzakelijk het standpunt van BTC. 3

4 ALGEMENE INLEIDING De westerlingen die Oeganda tijdens hun zoektocht naar de mythische bronnen van de Nijl hadden ontdekt, beschouwden het land tijdens heel de koloniale periode als «de Parel van Afrika». Schitterende landschappen, een rijk gevarieerde fauna en flora, een vruchtbare bodem, bloeiende plantages en een bemiddelde boerenstand: toen Oeganda in 1962 onafhankelijk werd, had het sterke troeven om zich tot een modern land te ontwikkelen. Tot de oorlog uitbrak. Revolutie, burgeroorlog, de bloedige dictaturen van Idi Amin Dada en later Milton Obote, etnische en godsdienstige conflicten, buitenlandse invasie, gewapende opstanden,... Oeganda kende bijna 25 jaar lang, tot ruim halfweg de jaren 80, alleen maar oorlog. De «Parel van Afrika» takelde af tot één van de armste landen ter wereld. Sinds 1986 en met de politieke stabilisering van het land onder Yoweri Museveni gaat de toestand in Oeganda er weer op vooruit, al blijven de onlusten in het noorden aanhouden. De economie herstelt zich beetje bij beetje, en ook de levensstandaard verbetert. Ondanks zijn territoriale insluiting heeft Oeganda vandaag bewust de weg van moderniteit en mondialisering gekozen. Het ontwikkelt activiteiten met grote toegevoegde waarde, zoals de biologische landbouw, die kunnen inspelen op de toenemende behoeften van grote markten. Zoals uit deze brochure zal blijken, eist de eerlijke en duurzame handel resoluut zijn plaats op in dit ontwikkelingsproject. 4

5 OEGANDA, DE PAREL VAN AFRIKA DE GESCHIEDENIS VAN OEGANDA De eerste koninkrijken De eerste sporen van menselijke aanwezigheid in het Afrika van de Grote Meren gaan terug tot de verre Oudheid. Vanaf de 15e eeuw van onze tijdrekening ontstaan grote koninkrijken met als bijzonder kenmerk een zeer gecentraliseerd politiek model dat bijzonder uitgestrekte gebieden bestrijkt. Zo komen meer bepaald de koninkrijken Bunyoro-Kitara, Ankole, de Sese-eilanden en Buganda tot stand. De periode van de 17e tot de 19e eeuw wordt vooral gekenmerkt door de expansie van het koninkrijk Buganda, dat de controle verovert over de belangrijkste handelswegen die de grote meren verbinden met de Indische Oceaan. De koningen van Buganda, met als bekendste Kabaka Suna ( kabaka betekent koning) profiteren van het verval van de aangrenzende koninkrijken om de lokale volkeren te onderwerpen, hun territoria te veroveren en hun bevolking te assimileren. Buganda, die in het begin van de 17e eeuw nog een klein koninkrijk was, werd bij de aanvang van de 19e eeuw de grote mogendheid in het gebied van de Grote Meren. Voor historici is de geschiedenis van Buganda vanaf dan ook de geschiedenis van Oeganda. De prekoloniale periode De eerste vreemdelingen die doordringen tot in het koninkrijk Buganda zijn Arabische handelaren. Ze zijn vanaf 1830 welkom aan het hof van de Kabaka. In hun spoor volgen omstreeks 1860 de eerste Britse ontdekkingsreizigers, op zoek naar de bronnen van de Nijl. Tot de belangrijkste namen behoren Richard Burton, John Speke, James Grant en Henry Morton Stanley. Daarna komen andere avonturiers uit heel Europa, gelokt door dit immense land dat politiek zeer ontwikkeld is. De schitterende landschappen wekken bewondering. Sir Winston Churchill noemt het koninkrijk «de Parel van Afrika». Vanaf is er sprake van duurzame aanwezigheid van Europeanen in het land, met de komst van protestantse en later katholieke missionarissen. Zij storten zich in een grootscheepse evangelisatiecampagne, eerst in Buganda en vervolgens in de kleinere koninkrijkjes in de omgeving. De beweging van de christelijke kerken botst echter met de veel oudere aanwezigheid van Arabische handelaren en mohammedaanse Swahili die zich verzetten tegen de bekering van de lokale bevolkingen. In tegenstelling tot zijn onderdanen, die zich massaal tot het katholicisme of het protestantisme bekeren, toont Kabaka Mutesa I (heerser van 1852 tot 1884) geen enkele intentie om over te stappen naar één van de drie monotheïstische godsdiensten die de Arabieren en later de Europeanen invoeren. De organisatie van het koninkrijk en de geschiedenis van Buganda en later Oeganda worden diepgaand gekenmerkt door deze religieuze factor, die meer bepaald een rol speelt bij de uitbarsting van de burgeroorlogen van 1889 tot

6 Van de postkoloniale crisissen tot vandaag Het komt tot hoogoplopende spanningen tussen de Nijlvolkeren in het noorden, die opkomen tegen de economische en politieke overheersing van de Buganda over het land, en de Bantoevolkeren in het zuiden. In mei 1966 stuurt premier Milton Obote, zelf afkomstig uit het noorden, het leger naar Buganda om de centralisatie op te leggen. Met de hulp van zijn stafchef, Idi Amin Dada die tot de mohammedaanse minderheden in het noordwesten behoort, zet Milton Obote koning Kabaka Mutesa II af. Hij laat een nieuwe grondwet afkondigen die de koninkrijken afschaft en een presidentieel regime invoert. Koloniaal Oeganda Groot-Brittannië, dat met Duitsland wedijvert voor de controle over Oost-Afrika, komt militair tussenbeide in het koninkrijk Buganda om een einde te maken aan de etnische en religieuze conflicten die het land verscheuren. In 1894 slagen de Britten erin om Kabaka Mwanga, zoon van Mutesa I, een akkoord te laten ondertekenen dat zijn koninkrijk officieel als protectoraat opneemt in het Britse koloniale imperium. Bij de ondertekening van een tweede akkoord in 1900, het «Uganda Agreement», worden Buganda en de kleine koninkrijkjes die het Britse leger eerder al inpalmde, verenigd onder de naam Oeganda. De dekolonisatie Ondanks de sterke aanwezigheid van katholieke en protestantse missionarissen heeft Oeganda nooit een massale inwijking van Britse of Europese kolonisten gekend. De jaren tussen de ondertekening van het protectoraatakkoord en de eerste aanspraken op onafhankelijkheid worden vooral gekenmerkt door de opkomst van een bemiddelde boerenstand en de ontwikkeling van de landbouw. Zoals in de meeste kolonies begint de onafhankelijkheidsbeweging zich ook hier vooral na de Tweede Wereldoorlog te manifesteren. In 1953 wordt Kabaka Mutesa II voor drie jaar naar Londen verbannen omdat hij zich heeft uitgesproken voor onafhankelijkheid. Na lange en moeizame onderhandelingen wordt Oeganda op 9 oktober 1962 uiteindelijk erkend als een onafhankelijke staat. Zeer snel duiken daarna problemen op met betrekking tot de politieke en territoriale organisatie van de nieuwe staat. In 1971 grijpt Idi Amin Dada met een bloedige staatsgreep de macht. Hij bouwt het leger verder uit, laat zijn politieke tegenstanders vermoorden en voert een terreurbewind, zowel tegen de Baganda, de belangrijkste volksgroep in Buganda, als tegen de Nijlvolkeren in het noorden. Het aantal slachtoffers van zijn bloedig regime mannen, vrouwen en kinderen wordt op geraamd. Wanneer het land op de rand van de financiële afgrond staat, krijgt het Oegandese bewind de financiële steun van de Arabische staten, die achter Amin Dada staan. In november 1978 valt het Tanzaniaanse leger Oeganda binnen als vergelding voor Oegandese strooptochten in het grensgebied. Het schaart zich achter de Oegandese rebellen en verjaagt dictator Idi Amin Dada, die naar Saoedi-Arabië vlucht. Hoewel in Oeganda opnieuw een burgerregering wordt geïnstalleerd, blijven de onlusten ook na het vertrek van het Tanzaniaanse leger voortduren. Drie presidenten volgen elkaar op enkele maanden tijd op, tot Milton Obote opnieuw aan de macht komt en een nog bloediger bewind voert dan zijn voorgangers. Begin jaren 80 is de toestand van het land ronduit catastrofaal. De inflatie is hallucinant, hongersnood decimeert het noorden van het land. Alle oppositie wordt brutaal onderdrukt; gewapende rebellen drijven zowel in het noorden (aanhangers van Amin Dada) als in het zuiden (Nationaal Verzetsleger) de strijd tegen de regering op. In januari 1986 neemt Yoweri Museveni, leider van het Nationaal Verzetsleger, de macht over. Het is de start van de wederopbouw van een land dat zwaar geleden heeft door jarenlange onlusten en oorlogen. De nieuwe regering lanceert tal van hervormingen om het land de weg van de ontwikkeling te laten inslaan. Economisch gezien verbetert de toestand fors (stabilisatie van de inflatie, duurzame groei, enz.), maar vooral in het noorden blijft het moeilijk: de gewelddadige rebellen van het Verzetsleger van de Heer (Lord s Resistance Army) voeren met steun van het islamitische Soedan een terreurbewind. Op politiek niveau is een pluri-etnische regering van nationale eenheid gevormd die zich inspant om het machtsevenwicht tussen de oude koninkrijken te stabiliseren. 6

7 DE OEGANDESE ECONOMIE Tot zijn onafhankelijkheid in 1962 werd Oeganda vaak beschouwd als één van de parels van het Britse imperium, vooral door zijn sterk ontwikkelde landbouwsector. Buganda en de omliggende koninkrijkjes stonden lange tijd model voor landelijke welvaart, dankzij een dynamische boerenstand en een zeer productieve landbouw, vooral in de koffie en de thee. Een kwarteeuw van dictaturen en burgeroorlogen hebben het land echter totaal geruïneerd: Oeganda behoort nu tot de armste landen ter wereld. Pas tegen het einde van de jaren 80 is het gestart met de wederopbouw van zijn economisch potentieel en heeft het de eerste stappen naar de ontwikkeling gezet. Ondanks belangrijke geografische verschillen (het noordoosten van het land blijft lijden onder etnisch en religieus geweld) kent Oeganda vandaag een opmerkelijke groei (van ongeveer 10 % per jaar). Deze wordt in geruime mate ondersteund door een vrij bekwaam economisch beleid. Sinds de machtsovername door Yoweri Museveni in 1986 heeft Oeganda zich ondanks de nadelen van zijn geografische insluiting opengesteld voor buitenlandse investeringen. Het land heeft ook een belangrijke immigratie aangemoedigd, vooral vanuit India. Een hoofdzakelijk op landbouw gerichte economie Landbouw blijft de belangrijkste nijverheid in Oeganda. Mede dankzij het ideale klimaat, de vruchtbare bodems en het uitgestrekte akkerland heeft de landbouwactiviteit zich geconcentreerd op de productie van koffie, thee, katoen, rietsuiker, fruit en groente. Vandaag is de landbouw goed voor bijna 80 % van de werkgelegenheid en het leeuwendeel van de instroom van buitenlandse deviezen. Visvangst Oeganda heeft lang geprofiteerd van een belangrijk ontwikkelingspotentieel voor visserij rond het enorme Victoriameer en het Albertmeer (met vooral de nijlbaars). De visstand is echter opvallend geslonken en het ecologische evenwicht van deze meren is totaal ontwricht. Deze factoren bedreigen het potentieel en vragen om nieuwe visserijtechnieken. Grondstoffen: ontginning in kinderschoenen In 2006 werden in de streek van het Albertmeer ondergrondse olielagen ontdekt. Dankzij de belangrijke investeringen die hier werden gedaan om de ontginning mogelijk te maken, zouden de eerste vaten in 2010 op de markt moeten komen (6.000 tot vaten/dag) 1. Er werden ook delfstoffen ontdekt, vooral koper en kobalt, maar die blijven nog grotendeels onontgonnen. Deze bodemschatten zouden de buitenlandse investeringen in infrastructuur kunnen versnellen. 7 Industrie, handel en diensten De grote industriesectoren en ook de belangrijkste commerciële netwerken van het land zijn in grote mate in handen van grote families van Indiase afkomst. Zij dragen sterk bij tot het dynamisme van de nationale economie en zijn nadrukkelijk aanwezig in veel tertiaire activiteiten (toerisme, financiën, verzekeringen, enz.). En toen kwam de financiële crisis De Oegandese economie heeft de financiële en economische crisis die in de zomer van 2008 uitbrak, in het algemeen vrij goed doorstaan. 2 Het land realiseerde dat jaar nog een groeicijfer van bijna 7 % en overleefde de internationale economische onrust en de politieke instabiliteit in de regio. Terwijl de groei tot dan toe vooral voortkwam uit de landbouw, wijzen de recentste groeicijfers op een stagnatie van deze sector en een sterke ontwikkeling van de diensten en van de industriële productie. De politieke crisis in buurland Kenia, de uitputting van de visreserves en de recente evolutie van de olieprijzen zullen normaal tot een verflauwing van de groei leiden. Voor 2009 en 2010 wordt niettemin nog op een groei met ongeveer 6 % gerekend.

8 KOFFIE, HET ZWARTE GOUD VAN OEGANDA Een beetje geschiedenis In het prille begin van de 20e eeuw ontdekten de Europeanen in Oeganda de kwaliteiten van de Coffea Canephora, een koffieplant die één van de meest gegeerde koffiesoorten ter wereld voortbrengt: de robusta. Deze koffieboon bevat dubbel zoveel cafeïne als de arabica. Op het Afrikaanse continent waren de bijzondere eigenschappen van deze «toverplant» al veel langer bekend. De Oost-Afrikaanse volkeren gebruiken de koffie al sinds mensenheugenis, vooral in de traditionele geneeskunde en bij godsdienstige praktijken en rituelen. In de koninkrijken Buganda, Ankole en Bunyoro (die samen het huidige Oeganda vormen) was koffie synoniem van rijkdom. Vooral tijdens grote ceremonies, huwelijken en rituelen werd er bijzonder royaal mee omgesprongen. Vanaf de 18e eeuw wordt koffie een koloniaal product. De handel in koffie en andere goederen, zoals suiker en specerijen, wordt één van de pijlers van een economie die eerst op slavernij en later op koloniale verdrukking steunt. De naam «Max Havelaar» is oorspronkelijk overigens de naam van het hoofdpersonage in de gelijknamige roman die in 1860 in Nederland verscheen als aanklacht tegen de verschrikkelijke arbeidsomstandigheden waartoe de Nederlandse kolonisten de lokale bevolking op de koffieplantages van het eiland Java dwongen. Tijdens de 19e eeuw nam het aantal plantages van dit type in de koloniale gebieden tussen de Kreeftskeerkring en de Steenbokskeerkring razendsnel toe. 8

9 De koffie-economie De wereldwijde koffiemarkt kende vanaf het einde van de jaren 80 een belangrijke structurele crisis die de bevolking en de productiestructuren van alle producerende landen diepgaand heeft getroffen. Het aanbod was veel groter dan de vraag, zodat de koffieprijzen een enorme klap kregen: in het begin van de jaren 2000 waren ze tot hun laagste niveau ooit gedaald. De Wereldbank raamt het verlies voor de koffieproducenten over die periode op gemiddeld 4,5 miljard dollar per jaar. In Afrika en Centraal-Amerika heeft deze crisis de nationale financiën zeer zwaar aangetast. Deze hangen immers in ruime mate af van de uitvoer van grondstoffen. De regeringen van deze landen voelden zich daarom verplicht om drastisch te snoeien in de sociale programma s en in hun strijd tegen armoede. Miljoenen gezinnen van koffieplanters waren het directe slachtoffer. Het einde van het Internationale Koffieakkoord in 1989 heeft deze crisis ingeleid. Tal van factoren speelden mee: de mislukking van de strategieën voor de groei van de productie die het IMF aan de producerende landen oplegde, de ingrepen van koffiemultinationals (zoals Nestlé, Philip Morris, Kraft, enz.) die enorme hoeveelheden in voorraad namen om de prijzen laag te houden, en het dalende verbruik in de rijke landen 3. De Afrikaanse producerende landen waren, mede door de concurrentie van Colombia, Brazilië en Vietnam, de eerste slachtoffers van deze crisis. De slecht georganiseerde productieketens bleken niet in staat om zich te verenigen en zich op te werpen als belangrijke spelers in de internationale onderhandelingen. Vanaf 2005 is er enige verbetering te bespeuren. De koffieprijs is gestegen tot een niveau dat meer aanvaardbaar is voor de producenten. De crisis heeft echter de wisselvalligheid van de koersen aangetoond en bewijst de noodzaak van de invoering van een stabieler en eerlijker systeem. 9

10 EERLIJKE HANDEL IN OEGANDA EERLIJKE HANDEL, WAT IS DAT? Eerlijke handel is ontstaan uit een eenvoudige vaststelling: de armoedekloof tussen de bevolking van de rijkste landen en die van de armste landen blijft maar groeien ondanks de bedragen die in ontwikkelingshulp worden geïnvesteerd. In minder dan een eeuw tijd is de verhouding tussen de inkomens in de 20 % rijkste landen en in de 20 % armste landen gestegen van 11 tegen 1 in 1913 naar 75 tegen 1 vandaag. Oorlogen, natuurrampen, gebrekkige infrastructuur, corruptie, Er zijn veel oorzaken op te sommen voor dit verstoorde evenwicht, maar er spelen ongetwijfeld ook en vooral fundamenteel structurele economische problemen mee. Grondstoffenspeculatie, de schuldenspiraal, de gesubsidieerde concurrentie van producenten uit de noordelijke landen: al die mechanismen vormen obstakels voor een «take-off» van de armste landen die hun ontwikkeling niet zelf in handen hebben. Hoewel de ongelijkheden in de handel al in de 19e eeuw werden bewezen (vooral vanaf de publicatie, in 1860, van de roman van de Nederlander Edward Douwes Dekker, met Max Havelaar als held), verschenen pas na de Tweede Wereldoorlog de eerste projecten voor eerlijke handel van Amerikaanse en Engelse organisaties (Thousands Villages in de VS; de ngo Oxfam in het VK). 10

11 In 1999 raken de belangrijkste internationale organisaties voor eerlijke handel (World Fair Trade Organisation, Fair Trade Labelling Organizations - FLO en Network of European World Shops) het eens over een gemeenschappelijke definitie: «Eerlijke handel is een handelsrelatie, gebaseerd op dialoog, transparantie en wederzijds respect, met het oog op een grotere rechtvaardigheid in de internationale handel. Eerlijke handel draagt bij tot de duurzame ontwikkeling door te voorzien in betere handelsvoorwaarden en door de rechten te beschermen van gemarginaliseerde producenten en arbeiders, voornamelijk in het Zuiden. De organisaties voor eerlijke handel (gesteund door consumenten) engageren zich actief tot de ondersteuning van producenten, de sensibilisatie van de opinie, en het voeren van campagnes voor aanpassing van de handelsregels en -praktijken van de conventionele internationale handel». Deze organisaties sommen 10 belangrijke principes op als basis voor de aanwending van dit economisch systeem: Kansen creëren voor de producenten die in een economisch benadeelde situatie verkeren De transparantie en geloofwaardigheid bevorderen De individuele capaciteit aanmoedigen De eerlijke handel promoten De betaling van een eerlijke prijs garanderen Waken over de gendergelijkheid Behoorlijke arbeidsomstandigheden waarborgen Kinderarbeid uitschakelen Het leefmilieu beschermen Handelsrelaties op basis van vertrouwen en wederzijds respect bevorderen. Concreet garandeert eerlijke handel de producenten uit de armste landen een betere aankoopprijs dan de wereldprijzen, naast een relatieve prijsstabiliteit en gunstigere voorwaarden en betalingstermijnen (zelfs prefinancieringsmogelijkheden), zodat de boeren en ambachtslui niet meer verplicht zijn hun producten tegen dumpingprijzen te verkopen of een beroep te doen op leningen tegen woekertarieven. Over deze billijke prijs wordt onderhandeld. Hij moet alle productiekosten van het product dekken, inclusief de kosten voor het leefmilieu, en hij moet de producenten een menswaardig leven garanderen. Verder ondersteunen de kopers in eerlijke handel meestal sociale programma s (alfabetisering, toegang tot onderwijs en zorgsystemen, enz.). Zij ondersteunen ook de productie-investeringen van de producentenorganisaties. 11

12 DE EERLIJKE HANDEL IN KOFFIE IN OEGANDA De geschiedenis van de eerlijke handel is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de koffie. Tijdens de crisis van de jaren 90, die de levensstandaard van miljoenen kleine producenten in vele arme landen aantastte, zijn de voordelen van de principes van eerlijke handel voor deze sector overduidelijk geworden. Hogere en gewaarborgde aankoopprijzen, sociale premies, hulp bij productieinvesteringen, advies en opleiding, Stuk voor stuk structurerende elementen in de werking van de eerlijke handel in koffie die hebben bijgedragen om de problemen voor de producenten te verlichten, maar ook om hen te helpen om zich te structureren om zich beter te wapenen tegen de onzekerheden die de wereldhandel in koffie deze kleine kwekers in de arme landen oplegt. 12 BTC / Dieter Telemans

13 ANKOLE COFFEE PRODUCERS COOPERATIVE Het proces van liberalisering van de Oegandese koffiemarkt heeft gekoppeld aan de wereldwijde crisis in landbouwgrondstoffen in de jaren 90 belangrijke schokgolven veroorzaakt in de systemen voor productie, beheer en commercialisering van koffie en thee, de belangrijkste activiteiten van het land. Dat ging vaak ten koste van de staatsorganisaties die nog uit het postkoloniale tijdperk stammen. Sommige van deze mastodonten konden hun verplichtingen niet meer nakomen en ging over de kop door hun onvermogen om zich aan te passen aan de marktevoluties en aan de nieuwe eisen van de internationale kopers. Eén van die slachtoffers was Banyakole Kweterana Cooperative Union Limited (BKCU), één van de belangrijkste coöperaties voor de productie van robustakoffie in het zuidwesten van Oeganda: ze legde in 1996 de boeken neer. De kleine lokale producenten die afhankelijk waren van deze centrale hadden in eerste instantie geen andere keuze dan zich tot andere tussenpersonen te wenden voor de centralisatie en commercialisering van hun oogsten op de internationale markten (meestal in de vorm van veilingen die voor landen van Oost-Afrika vooral plaatsvinden in het Keniaanse Mombasa). De boeren uit het district Bushenyi gingen dus aankloppen bij UNEX, een gespecialiseerd Oegandees handelskantoor dat in ruil voor een verkoopcommissie diensten verleent zoals beheer en onderhandeling met buitenlandse kopers. De robusta-koffieproducenten van de streek kregen intussen de steun van verscheidene organisaties uit de eerlijke handel, zoals CaféDirect dat in 2000 een PPP (Producer Partnership Programme) opzette om de lokale productieketen te begeleiden bij haar reorganisatieplannen en om de lokale boeren op te leiden. Een tiental lokale groepen die samen ongeveer 4000 producenten vertegenwoordigden en die eind jaren 90 het fairtradelabel hadden gekregen, beslisten om samen een nieuwe, kleinere en flexibelere coöperatie op te richten: de ACPCU (Ankole Coffee Producers Cooperative Union Limited), genoemd naar het oude koninkrijk dat begin 20e eeuw in Oeganda werd geïntegreerd. Met deze samenwerking toonden de producenten hun bereidheid om hun lot in eigen handen te nemen, zelf de rol te spelen die ze vroeger aan het bemiddelende verkoopkantoor toevertrouwden, en werkgelegenheid te scheppen door de activiteiten met toegevoegde waarde in de eigen streek te houden. Met de steun van internationale organisaties voor eerlijke handel, zoals CaféDirect (één van de grootste aankoopcentrales voor eerlijke koffie, die meteen een belangrijke reeks engagementen aanging voor de afname van de komende oogsten en prefinanciering van bepaalde investeringen), kende de coöperatie een snelle groei. John Nuwagaba, general manager van de ACPCU, getuigt: «Wij hebben sinds onze oprichting in 2001 veel hulp gekregen van CaféDirect. Zij kochten onze koffie tegen een zeer mooie prijs, zodat we met dat extraatje veel plannen hebben kunnen uitvoeren. Vanaf de tweede betaling hebben we met de bonus van de eerlijke handel onze oogsters kunnen aanzetten om iets te doen aan het onderwijs van hun kinderen. Onze leden hebben een echte solidariteitscultuur ontwikkeld, zodat de coöperatie nieuw kapitaal kon ophalen. We werden aangemoedigd en gesteund om de coöperatie te ontwikkelen en we kregen hulp bij de onderhandelingen met onze strategische partners. Allemaal goed nieuws!» 4. 13

14 Met de Premium-premie die CaféDirect stortte, konden effectief zeer concrete projecten voor de hele gemeenschap gerealiseerd worden: De bouw van een coöperatiewoning en een bibliotheek in Kashekuro De renovatie van de basisschool van Kihumuro en van de woning van de schooldirecteur De herstelling en renovatie van vier andere dorpsscholen De bebouwing van nieuwe zaailanden De herstelling van een brug Met de steun van zijn partners heeft de Ankole Coffee Producers Cooperative Union Limited ook twee mensen kunnen rekruteren die instaan voor het beheer van de coöperatie en voor handelsonderhandelingen met de internationale kopers. Het plan voor omschakeling naar biologische landbouw De jonge coöperatie heeft zich eind 2008 dankzij internationale financieringen verbonden tot een proces voor biologische certificering van haar productie en haar transformatieprocedés. Dit project kon wat gemakkelijker worden opgezet omdat de robusta koffieplant weinig natuurlijke vijanden heeft en zeer weinig bemesting vraagt. De producenten van de ACPCU gebruiken natuurlijke verrijkingsmiddelen voor de bodem en nauwelijks pesticide of herbicide. De landbouwgrond wordt vruchtbaar gemaakt met compost van bananenbladeren en mest van runderen die vrij grazen op de plantages. Ook pesticiden worden op natuurlijke wijze gefabriceerd met extracten van Bird-Eyes pepers, een variëteit die tussen de koffieplanten groeit. De koffieplanten worden omringd door bananenbomen, yamwortel, bonenplanten en andere voedingsgewassen die de beschaduwde bodems verrijken. Het programma voor omschakeling naar biologische landbouw dat in januari 2009 werd gestart, is ambitieus. Het wil de producenten van de coöperatie vanaf 2011 tot 800 ton gecertificeerd eerlijke en biologische koffie laten opbrengen. De managers van de coöperatie hopen dat de hogere inkomsten uit de verkoop van deze zeer hoogwaardige koffie andere producenten zal aansporen om toe te treden en de huidige leden zal aansporen om hun productie van biologische en eerlijke koffie te verhogen. De beheerders van de Ankole Coffee Producers Cooperative Union Limited hebben de grote middelen ingeschakeld om deze resultaten te bereiken. Er werden namelijk 13 mensen gerekruteerd: een coördinator en twaalf «field officers» die werden toegewezen aan elk van de tien dorpsgemeenschappen die samen de coöperatie vormen. Deze field officers zijn opgeleid door experts van Nogamu, het Oegandese Agentschap voor Biologische Certificering. Zij doorkruisen de plantages op de fiets om de groei van de jonge planten te controleren en de telers te adviseren. De uitvoering van het programma verloopt gespreid over drie jaar. Het ambieert de certificering van minstens 95 % van de producenten van de coöperatie. Het economische model van dit programma, opgesteld met de steun van Agriterra, een Nederlandse ngo die landelijke gemeenschappen steunt, is absoluut opmerkelijk. Het totale budget van de biologische omschakeling van de coöperatie een totaalbedrag van ongeveer euro over drie jaar wordt geraamd op ongeveer 2 euro per jaar per directe begunstigde (uitgaand van gemiddeld 7 gezinsleden per gezin). Meer weten?

15 GUMUTINDO COFFEE COOPERATIVE ENTERPRISE (PARTNER VAN BTC) De Gumutindo-coöperatie Coffee Cooperative Enterprise werd in 2000 opgericht op de restanten van het oude Oegandese coöperatiesysteem. Zoals de meeste Afrikaanse landen organiseerde Oeganda zijn landbouwproductie vanaf de jaren 60 namelijk rond reusachtige coöperatieve verenigingen met zeer zware structuren die grotendeels van de Staat afhingen. Met de liberalisering van de koffiemarkt in de jaren 90 ontstonden ook in Oeganda nieuwe organisaties die hun productie en hun commerciële activiteit zelf konden organiseren, ten nadele van de oude Bugiso Cooperative Union (BCU) die de koffieproductie tot dan domineerde maar die er niet in slaagde zich aan te passen aan dit nieuwe systeem. De BCU was met zijn honderdduizenden aangesloten producenten het archetype van de Afrikaanse productiestructuur, als centrale voor de commercialisering voor honderden basiscoöperaties, de zogenaamde Primary Societies. Dit logge, al te sterk geëtatiseerde systeem, had absoluut geen antwoord op de internationale koffiecrisis van het begin van de jaren 90. De megacoöperaties die weinig of geen dynamiek uitstralen, waren niet in staat in te spelen op de vragen van grossiers en buitenlandse importeurs die na de liberalisering van de markt hun opwachting maakten op vele Afrikaanse markten. De Gumutindo-coöperatie ( Goede boer in de Bugisu-taal) werd opgericht door vier van de meest actieve en transparante basiscoöperaties (Primary Societies) binnen de BCU, met als doel kwaliteitskoffie te produceren waarvoor een goede prijs gevraagd kon worden. Gumutindo werd in 2000 opgericht met de technische steun van TWIN, de Britse ngo voor eerlijke handel, en de financiële steun van alternatieve fondsen zoals Shared Interest. Bij de oprichting verenigde de coöperatie bijna 3000 producenten die eerst bij de BCU aangesloten waren. Snel volgden andere basiscoöperaties die eveneens wilden genieten van de distributiestructuren van deze tussenorganisaties. 15

16 Het ging in de eerste plaats om rationalisering van de productie, organisatie van het transport en oprichting van kleine verwerkingsentiteiten, aangepast aan de marktevoluties. De beheerders van de coöperatie begrepen echter al snel dat ze om te overleven en te groeien de hele keten van productie tot export moesten leren beheersen. In 2003 werd daarom de Gumutindo Coffee Cooperative Enterprise opgericht die een jaar later het fairtradelabel bemachtigde. Dankzij de steun van het Gumutindo Management Agency, een adviescel die gespecialiseerd is in certificering en interne marketing voor de coöperatie, zijn alle producten van de aangesloten boerderijen vandaag biologisch gecertificeerd of op weg om dat te worden. Deze boerderijen liggen in het district Mbale, in het oosten van Oeganda, bij de grens met Kenia, op de glooiingen van Mount Elgon, een uitgedoofde vulkaan die het hoogste punt van het land vormt. Het subtropische klimaat en de vruchtbare vulkanische bodem vormen een ideale omgeving voor koffieproductie. Tussen de koffiestruiken zijn bananenbomen, andere geselecteerde fruitbomen, maar ook bonen en maïs aangeplant. Met de hulp van experts werd gezocht naar het beste evenwicht tussen plantensoorten. Er worden anti-eroderende technieken toegepast om de best mogelijke rendementen te halen zonder de omgeving te schaden. Vandaag bestaat de Gumutindo Coffee Cooperative Enterprise uit 6 grote dorpscoöperaties: Busamaga (422 boeren), Bumayoga (428 boeren), Buginyanya (690 boeren), Nasufwa (553 boeren), Konokoyi (745 boeren) en Peace Kawomera (976 boeren). Dankzij de eerlijke handel krijgen deze boeren prefinanciering voor hun oogsten. De basiscoöperaties leveren hun productie aan het centrale magazijn van Gumutindo dat instaat voor verpakking in zakken van 60 kg. Deze wachten in de opslagplaatsen van de coöperatie op transport naar de haven van Mombasa in Kenia waar ze worden verscheept naar Europa en de Verenigde Staten. De lijst van geslaagde collectieve verwezenlijkingen van de Gumutindo-coöperatie dankzij het eerlijke systeem wordt indrukwekkend: aankoop van nieuwe opslagplaatsen en moderne kantoren in 2006, omschakeling van de boerderijen naar biologische landbouw, uitbreiding van het ziekenhuis, bouw van drie basisscholen en een vestiging voor middelbaar onderwijs, oprichting en vestiging van twee lokale gezondheidscentra, levering van elektriciteit in de dorpen, enz. De importeurs van de eerlijke handel, bijvoorbeeld CaféDirect of Equal Exchange, betalen de «Premium»-prijs voor de uitstekend bevonden koffie van de producenten van de Gumutindo-coöperatie. De boeren krijgen 2,7 dollar per kilo terwijl de gemiddelde prijs op de wereldmarkten over de zes voorbije jaren gemiddeld 1,6 dollar/kilo bedroeg. Difasi Namisi, een producent die bij Gumutindo aangesloten is, vertelt: «Met het geld dat ik vorig jaar heb verdiend dankzij de premie (Fairtrade Premium) heb ik het schoolgeld voor mijn dochter kunnen betalen. Ik blijf erop hameren bij mijn vrienden en mijn kinderen: we moeten er alles aan doen om koffie van zeer goede kwaliteit te produceren. En sinds de andere boeren weten dat wij die premie krijgen, proberen ze te werken zoals wij en verbetert ook bij hen de kwaliteit». Deze aandacht voor de kwaliteit van het eindproduct vormt één van de kenmerken van het Gumutindo-systeem, dat de aangesloten boeren sterk aanmoedigt om zich ervoor te engageren: zij moeten beseffen dat alleen de uitstekende kwaliteit van hun product de hogere aankoopprijs rechtvaardigt. Lydia Nabulumbi, kwaliteitsmanager van de Gumutindo-coöperatie, beheert het technisch laboratorium, adviseert en vormt de producenten van de basiscoöperaties en begeleidt de degustatieateliers. Meer weten? DE STEUN VAN HET TRADE FOR DEVELOPMENT CENTRE Het Trade for Development Centre van de BTC steunt de promotieen marketingactiviteiten van de Gumutindo-coöperatie om haar productie te valoriseren, meer bepaald bij de Europese en de Noord-Amerikaanse importeurs en consumenten. Het TDC ondersteunt dit project (in samenwerking met TWIN, de Britse ngo voor eerlijke handel, die instaat voor de technische assistentie) dat een nieuw gamma producten van topkwaliteit wil uitbouwen en de promotie en commercialisering van deze nieuwe fijnproeverkoffie wil ondersteunen. De realisatie van het project moet worden gespreid over twee jaar. In het eerste jaar gaat de prioriteit naar de identificatie van de koffievariëteiten die op het terrein bestaan en naar het zoeken van specifieke commerciële kansen op de verschillende doelmarkten. Er wordt materiaal ter ondersteuning van de verkoop uitgewerkt, en er moeten contacten worden gelegd om de eerste proefverkoop te realiseren. Het tweede jaar zal, na evaluatie van de geboekte vooruitgang, worden gewijd aan de ontplooiing van acties voor de commercialisering van producten uit het fijnproevergamma van Gumutindo. Het doel moet enerzijds zijn de commerciële relaties met de eerste kopers te bestendigen tot duurzame partnerschappen, en anderzijds cliënteel te werven door nieuwe kopers te ontmoeten. Dit project geniet de steun van het Fair Trade Centre voor een bedrag van euro. 16

17 Joab Jonadav Keki, Initiatiefnemer van het project MIREMBE KAWOMERA: HEERLIJKE VREDE EERLIJKE KOFFIE, BIO, KOOSJER EN HALAL Het klinkt misschien verrassend, maar de geschiedenis van de coöperatie Mirembe Kawomera begint bij de wat aparte religieuze geschiedenis van Oeganda. Het begin van de 20e eeuw was de periode dat vooral Britse protestantse missionarissen de lokale volkeren massaal tot bekering wisten te overhalen. In 1919 kreeg de charismatische krijgsheer Semei Kakungulu uit de stad Mbale, een bondgenoot van de Engelsen, een bijbel van een missionaris. Het verhaal wil dat Kakungulu die al van kindsbeen de zijde van de Britse kolonisator had gekozen in de hoop ooit vicekoning van Buganda te worden zich na lezing van het heilige boek meer aangetrokken voelde tot de leer van het Oude dan die van het Nieuwe Testament. De missionaris zou hem geantwoord hebben: «In dat geval bent u geen christen maar een jood». En Semei Kakungulu, overigens intussen al min of meer gedumpt door de Britse bezetters die hem hinderlijk begonnen te vinden, besliste om zich samen met zijn drieduizend aanhangers en hun gezinnen te bekeren tot het Jodendom. De nieuwe gemeenschap deed er jarenlang alles aan om de voorschriften van de Thora te volgen, zonder enig reëel contact met het Volk van Israël. Pas in 1926 kwam Semei Kakungulu voor het eerst in contact met een Joodse handelaar in Kampala die hem meer vertelde over de actueel toegepaste riten en praktijken. Deze gemeenschap, die naar de streek van Abayudaya vluchtte, neemt in de geschiedenis een unieke plaats in, als enige endogeen ontstane Joodse religieuze gemeenschap. Ze blijft ook voortbestaan na de dood van haar historische leider, maar kent zeer moeilijke periodes, vooral tijdens het tirannieke regime van Idi Amin Dada die hen bloedig vervolgt, waardoor een groot aantal zich onder druk bekeert tot islam of christendom. In 1979 blijven nog amper driehonderd volgelingen over, maar met de hulp van de staat Israël (die nochtans wat verveeld zit met de erkenning van deze absoluut unieke gemeenschap) en de Joodse diaspora, kent de groep een revival en godsdienstige erkenning met de steun van Israëlische en Amerikaanse rabbijnen. 17

18 DRIE GEMEENSCHAPPEN, ÉÉN PROJECT Begin jaren 2000 besliste Joab Jonadav Keki, de leider van de Joodse gemeenschap in de streek van Mbale, boer en muziekliefhebber, om te gaan aankloppen bij alle producenten van de streek, ongeacht hun geloofsovertuiging, om samen een oplossing te vinden voor de crisis die de koffiesector al enkele jaren teistert. Deze wereldwijde crisis van overproductie heeft de levenstandaard van Oegandese producenten ernstig aangetast, en sommigen hebben zelfs het land dat ze al decennia bebouwden, moeten verkopen of hun kinderen van school moeten halen om ze op de plantages te laten werken. «Ons grootste probleem is van religieuze aard», stelde Joab Jonadav Keki 5 die verwees naar de zware spanningen tussen de gemeenschappen, vooral sinds het tijdperk van Idi Amin Dada toen de joden werden beledigd, gepest en publiek uitgescholden voor «moordenaars van Christus» door de christenen, en voor «Godvergetenen» door de moslims. De oproep tot openheid en tolerantie van Joab Jonadav Keki werpt uiteindelijk vruchten af. In 2002 wordt hij verkozen voor de Raad van het subdistrict Namanyonyi met de steun van de drie religieuze gemeenschappen die hem als geloofwaardig leider erkennen. Na lang gezamenlijk overleg wordt in 2004 de coöperatie Mirembe Kawomera («Heerlijke Vrede» in het Luganda, één van de talen van Oeganda) opgericht, met als doelstelling de gemeenschappen dichter bij elkaar te brengen en te ijveren voor hun ontwikkeling. «We hebben lang nagedacht,» stelt Joab Jonadav Keki, «en ons geconcentreerd op wat ons bindt. We hebben gezocht naar al die gemeenschappelijke punten in onze heilige boeken, bijvoorbeeld het feit dat wij elkaar allemaal begroeten met het woord Vrede : Shalom, Salaam, Mirembé.» «Ik koop alles, ik wil heel die handel» Zodra die gezamenlijke waarden erkend en aanvaard waren, werd een economisch project opgezet en werd begonnen met een zoektocht naar nieuwe markten. De nieuwe coöperatie kreeg hiervoor steun uit vele hoeken, bijvoorbeeld van de Amerikaanse zangeres Laura Wetzler, die sinds het midden van de jaren 90 belangstelling had voor de traditionele Hebreeuws- Afrikaanse muziek van de Oegandese Joodse gemeenschap. dankzij haar hulp kreeg de coöperatie Mirembé Kawomera ook de steun van Paul Katzeff, executive director van de Thanksgiving Coffee Company. Hij beloofde de productie van de coöperatie op te kopen tegen een prijs die de marktprijs met ongeveer 30 % overtrof, en hij zou ook helpen bij de stappen naar certificering. «Ik koop alles», zei Katzeff. «Alles of niets, ik wil heel die handel. Ik wil dit verhaal aan de hele wereld vertellen.» De coöperatie Mirembé Kawomera, die vandaag bijna 1000 kleine producenten en hun families telt, maakt zelf deel uit van de belangrijkere coöperatie Gumutindo. De drie grote religieuze gemeenschappen zijn vertegenwoordigd in de Uitvoerende Raad: de huidige voorzitter is Joods, de vicevoorzitter is christen en de penningmeester is moslim. 18

19 «Wij hopen onze coöperatie nu te laten uitgroeien tot een model voor ontwikkelingsprojecten tussen gemeenschappen», stelt Joab Jonadav Keki. En hij voegt eraan toe: «We hopen dat andere coöperaties zich voor dit model van vreedzaam samenwonen zullen engageren. Samen leven we veel beter. U kunt zich niet voorstellen welke harmonie en vrede in onze grote gemeenschap heerst sinds de oprichting van de coöperatie.» DUBBELE CERTIFICATIE: BIO EN FAIR TRADE De koffiestruiken van deze boeren groeien op de flanken van Mount Elgon. Hun koffie, een variëteit van zachte arabica, heeft certificaten van eerlijke handel en bio, en is koosjer en halal. Hoewel de geteelde hoeveelheid relatief beperkt is (ongeveer 50 ton) wordt de productie van de coöperatie Mirembé Kawomera erkend voor haar kwaliteit, zachtheid en smaak. Dankzij de certificeringen voor eerlijke handel (Fair Trade Certified) en biologische teelt, brengt de koffieverkoop de coöperatie niet alleen voldoende op om de producenten behoorlijker te vergoeden maar ook om een deel van de opbrengst opnieuw te investeren in projecten voor sociale en economische ontwikkeling, de opleiding van de telers en de start van duurzame projecten. De fairtradecertificering garandeert de producenten bovendien toegang tot krediet en aanbetaling van een deel van hun productie vóór de oogst. De voorbije jaren hebben de leden van deze coöperatie samen een dynamische gemeenschap gesticht en een reeks concrete acties opgezet ten voordele van de boeren en hun gezinnen: de bouw van scholen, een betere toegang tot drinkwater en elektriciteitsvoorziening in de dorpen. Meer weten?

20 UNEX - UNION EXPORT SERVICES LTD. UNEX (Union Export Services Ltd.) is een exportbedrijf dat de commercialisering van de koffieproductie van vele Oegandese producentenorganisatie beheert. UNEX ontstond op wat restte van het oude monopolie in handen van de Coffee Marketing Board. UNEX werd door FLO-CERT voor het fairtradelabel gecertificeerd wegens de gunstige commerciële voorwaarden die het deze producentengroepen aanbiedt, vooral in termen van aankoopprijs en prefinanciering. Dankzij dit systeem worden de telers betaald bij levering van hun productie; ze hoeven niet te wachten tot deze verkocht geraakt op de veiling van Mombasa. Vandaag is UNEX één van de belangrijkste commerciële gesprekspartners van de importeurs van eerlijke handel die niet rechtstreeks willen (of kunnen) samenwerken met de coöperaties en de koffieproducentengroepen. Meer weten? 20