Businessplan periode Energietransitie Papierketen

Transcriptie

1 Businessplan periode Energietransitie Papierketen Energietransitie Papierketen

2 voorwoord

3 Met enige trots bieden wij u ons Businessplan voor de Energietransitie papierketen aan. Een traject dat we als sector in 2004 zijn gestart. In de afgelopen maanden is gewerkt aan de herijking van het businessplan energietransitie. Behaalde resultaten, opgedane ervaringen en ontwikkelingen in de wereld om ons heen, hebben geleid tot aanscherping van onze visie en strategie. We hebben kritisch gekeken naar de deelprogramma s en de mate waarin die bijdragen aan de doelen van onze transitie: halvering van het energieverbruik in de papierketen en een verbetering van de concurrentiepositie. Dit alles heeft geresulteerd in het plan dat voor u ligt. Globalisering van de economie, verduurzaming van de samenleving en scherpe stijging van energieprijzen, energie en materialen reduceren, recyclen, duurzame energiebronnen gebruiken en energiebronnen efficiënt inzetten. Onze ambitie op het vlak van energiebesparing is uitdagend. Hiermee dragen we ook bij aan het klimaatbeleid van de overheid. Het is misschien wel een grotere uitdaging voor de sector om binnen het huidige economische klimaat het transitieproces vorm te geven. West-Europa staat economisch onder druk. Lage groeicijfers gecombineerd met een dure euro en hoge groeicijfers in BRIC-landen, leggen de lat hoog voor bedrijven. Hogere kosten voor energie en grondstoffen gecombineerd met overcapaciteit in West-Europa maken het noodzakelijk voor internationale papierconcerns om verder te gaan met het consolidatieproces. Dit heeft ook in Nederland geleid tot een concentratie op kernactiviteiten en in enkele gevallen tot sluiting van fabrieken. Met Energietransitie zetten we in op het besparen van energie, het stimuleren van innovatie en het verbeteren van het investeringsklimaat. Voor de papiersector vormt deze transitie de basis voor haar bijdrage aan het Duurzaamheidakkoord tussen overheid en bedrijfsleven. Een bijdrage aan de invulling van het klimaatbeleid. Onze leden zijn actief op de lopende innovatieprogramma s - Energy Management, Energy Neutral, Supply Chain of the Future, Biorefinery en Without Water. Dankzij hun initiatieven, projectplannen en geboekte resultaten voelen we ons gesterkt in onze overtuiging dat we op de goede weg zitten. Aan ons de taak om er voor te zorgen dat deze overtuiging ook door u en andere geïnteresseerden gevoeld wordt. Dit is van groot belang, omdat voor een transitie partners nodig zijn. Deze weg kunnen we niet alleen bewandelen. Intensieve samenwerking met de overheid en andere sectoren is cruciaal bij de realisatie van de ambitie. Wij rekenen op uw steun. Wij wensen u veel plezier toe bij het lezen van ons Businessplan. Ing. M.J. Clumpkens Voorzitter Dagelijks Bestuur Energietransitie Papierketen drs. M.J. Hartvelt Voorzitter Koninklijke VNP Businessplan periode

4 inhoudsopgave

5 samenvatting 1 inleiding 8 2 ambities 10 3 strategie en aanpak 12 4 aansluiting tot overheidsbeleid 16 5 onderdelen van de energietransitie papierketen programma s ketenmonitoring het transitiehuis 28 6 financieel overzicht 30 begrippenlijst 34 appendix: omschrijving van het transitiehuis 38 Businessplan periode

6 samenvatting In 2004 is de Nederlandse papier- en kartonindustrie in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken gestart met de Energietransitie papierketen. De overtuiging was dat er een transitie nodig was om te komen tot grote stappen op het vlak van energie- en klimaatbeleid. Voor de papierindustrie betekende de combinatie van innovatie en energie-efficiency een kans om de economische positie van de sector te versterken en zo een belangrijke bijdrage te leveren aan de verduurzaming van de samenleving. Visie en ambities energie-intensieve sector Onze visie; industrie kan in een land als Nederland alleen overleven als de bedrijven tot de top van de wereld behoren, dit in alle aspecten van de bedrijfsvoering in Top van de wereld zijn start nu.. De papierindustrie is een energie-intensieve sector. Het huidige klimaatbeleid van de Europese Commissie heeft een grote invloed op de economische positie van de sector. Een combinatie van hogere energieprijzen, een hoge prijs voor CO 2 -rechten en stijgende grondstofkosten (biomassa/-energie) zullen in toenemende mate ingrijpen op de economische bedrijfsvoering. Dit Businessplan voor de Energietransitie papierketen is het antwoord van de sector. We zetten in op het besparen van energie, het stimuleren van innovatie en het verbeteren van het investeringsklimaat. Onze ambities zijn: om het energieverbruik per eindproduct in de keten in 2020 te halveren, het imago als koploper in duurzaamheid te versterken, en de concurrentiepositie te verbeteren. Vijf programma s Om deze ambities te bewerkstelligen is een vijftal programma s opgezet die de verschillende onderdelen van de papier- en kartonproductieketen zullen helpen bij het verlagen in energieverbruik en het verhogen van duurzaamheid. P1 Energy Management: Veranderen van mindset en implementatie van best-practice processen P2 Energy Neutral Paper: Implementeren van een duurzame energievoorziening en -conversie P3 Supply-chain of the Future: Minder materiaalgebruik en meer hoogwaardige producten P4 Biorefinery: Efficiënte verwaarding van biobased grondstoffen; materiaalbesparing door meer waarde uit de beschikbare biomassa halen, alsmede minder uitval in de keten P5 Without Water: Grote energiebesparingen op unit operation niveau door middel van ontwikkeling van doorbraaktechnologieën

7 Organisatie transitieproces Het betreft hier een breed verandertraject: verandering van mindset, technologische vernieuwing, hernieuwde keuze van brandstof en grondstof, nieuwe producten en samenwerkingsverbanden in de keten en aanpassing in wet- en regelgeving. Een ketenaanpak is noodzakelijk om te garanderen dat de uiteindelijke productie van papier en karton ook daadwerkelijk minder energie zal verbruiken dan de huidige situatie. Om het transitieproces aan te jagen en te faciliteren is de het Transitiehuis opgericht. Deze organisatie houdt overzicht op zowel uitvoering, voortgang en financiën, en communiceert hierover met de overheid en ketenpartners. De papierindustrie zoekt bewust de samenwerking met andere transitiepaden. Deze is noodzakelijk vanwege technologieën en instanties die de grenzen van industriële sectoren overschrijden. Doelstellingen en belangen van de Energietransitie Papierketen hebb overlap met die van andere partijen/sectoren. Samenwerking leidt tot kennisdiffusie, vergroten van het netwerk en het sneller bereiken van overheidsdoelstellingen. Gedurende de looptijd van het transitietraject worden de financiële kosten voor het uitvoeren van de projecten binnen de programma s geschat op 275 miljoen euro. We vragen van de overheid een financiële bijdrage van 107 miljoen euro voor de realisatie van het programma. De bedrijven zullen een bijbehorend bedrag van 1,6 miljard euro investeren in implementatie. Businessplan periode

8 1 inleiding

9 De Nederlandse papier- en kartonindustrie is een belangrijke speler in verschillende ketens: de verpakkings-, de hygiënische en de grafische keten. Thema s als biomassa, hernieuwbaarheid en recycling verbinden de partijen in deze ketens. Deze ketens zijn van groot belang voor de Nederlandse economie: circa bedrijven met medewerkers en een omzet van circa 17 miljard euro. De papierindustrie is in het begin van de keten als producent van het basismateriaal papier en karton de meest energie-intensieve partij in deze ketens. Meer naar de consument toe spelen innovatie van producten, materiaalefficiency en recycling een belangrijke rol. Over de gehele papierketen bedraagt de hoeveelheid verbruikte energie 60 tot 75 Pètajoules (PJ). Als een van de eerste industriële sectoren heeft de papierindustrie energietransitie onderkend. In 2004 hebben we, in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken, een start gemaakt met het transitietraject voor de papierketen. Goede samenwerking binnen de sector en de steun van het Ministerie van Economische Zaken, hebben geleid tot een inspirerend traject met een aansprekende ambitie, nieuwe ketenpartners en uitdagende roadmaps aangedragen door wetenschappers en adviseurs. De Nederlandse papier- en kartonindustrie staat bekend om haar goede samenwerking binnen de branche. Zij trekt dit met het transitietraject door naar ketenpartners binnen en buiten de sector. Binnen het Kenniscentrum Papier en Karton lopen verschillende projecten die invulling geven aan dit proces. De kennisinfrastructuur speelt een belangrijke rol bij de invulling van het transitieproces. Energietransitie Papierketen is zowel vanuit een milieu oogpunt als vanuit een economisch oogpunt een kans voor de papierketen. De sector kan grote voordelen behalen met energiebesparing, inzet van duurzame grondstoffen, productieprocessen en versterking van de recycling. Ook kan door samenwerking met andere ketens als bijvoorbeeld de agro-keten de inzet van alternatieve grondstoffen (biomassa) worden geoptimaliseerd. We gaan de uitdaging van een transitie aan. Voor ons betekent dat het benutten van kansen, het krijgen van een nieuwe focus met een open mindset en samen met andere partijen (ketenpartners en overheid) investeren in onderzoek, pilots & demo s. Het gaat om innovaties die verder gaan dan de bestaande (lineaire) technologische ontwikkeling binnen bestaande netwerken. Een totale omslag in zowel mindset, netwerken en technologieën: een transitie. De papier- en kartonindustrie is er klaar voor, met dit Businessplan in de aanslag. Businessplan periode

10 2 ambities De Nederlandse papier- en kartonindustrie kan sinds de start van de Energietransitie Papierketen gezien worden als een voorloper op de andere industriële sectoren in termen van ontwikkeling richting duurzaamheid en energiebesparing. Wij willen in de komende jaren deze voorsprong verder uitbreiden door nog meer vaart te zetten achter het ontwikkelen van innovaties die het energieverbruik verlagen en de sector tot een duurzame maken. Tevens willen we onze economische positie versterken door stijgende energieprijzen en dreigende schaarste aan grondstoffen het hoofd te bieden. De ambities van de Energietransitie Papierketen zijn: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per 2020 Versterken van de concurrentiepositie Koploper blijven in de transitie naar duurzaamheid 10

11 Businessplan periode

12 3 strategie en aanpak 12

13 Visie In 2004 bij de start van het transitietraject was onze overtuiging dat de combinatie van innovatie en energie efficiency de juiste manier is om in de toekomst een economisch gezonde industrie in Nederland te hebben. Onze visie: industrie kan in een land als Nederland alleen overleven als de bedrijven tot de top van de wereld behoren, dit in alle aspecten van de bedrijfsvoering in Top van de wereld zijn in 2020 start nu. Het transitietraject is voor ons geen project maar een proces, startend met een visie die duidelijk maakt dat een verandering van mindset essentieel is. Terugkijkend vanuit 2020 willen we: invulling hebben gegeven aan wensen van de klant in 2020, de 2020 technologie is dan geïmplementeerd en daarvoor is alle informatie en netwerken ingezet om dit doel te bereiken. Voor zo n transitie is het van belang om een lange termijn focus te hebben naast de korte termijn verantwoording waar bedrijven nu binnen opereren. Transitie in competitie De ambitie die we ons gesteld hebben, een halvering van het energieverbruik in de eindproducten in 2020, kan de papierindustrie niet alleen realiseren. Door externe deskundigen te vragen ons te adviseren over het te volgen innovatiepad, hebben we bewust gekozen om de buitenwereld binnen te halen; de ramen open te zetten en ons te laten verrassen. Twee externe onderzoekteams wetenschappers vs. adviseurs hebben opdracht gekregen te kijken naar de mogelijkheden. Conclusie: het zal niet eenvoudig zijn maar het is wel realistisch. Samenwerking met andere partijen is een voorwaarde voor succes. Strategische Innovatie Agenda De Strategische Innovatie Agenda (SIA) is eind 2005 aangeboden aan de Minister van Economische Zaken. De Strategische Innovatie Agenda, is gebaseerd op de toekomstvisie van de sector, een structuuranalyse van de sector en de resultaten van de twee externe teams. Onze ambities zijn daarbij leidend. De Strategische Innovatie Agenda moet naast een bijdrage aan de energiedoelstelling ook de concurrentiepositie van de sector blijvend verbeteren. De sterktes van de Nederlandse samenleving en/of bedrijfsleven en vestigingsklimaat spelen hierbij een belangrijke rol. Tijdlijn 2004 / / / 2020 Transitie in competitie Strategische en innovatie agenda Transitie in coalitie Fase Visie en ambities Vastleggen van visies op de ontwikkelingen van de branche en keten Maken van strategische keuzes op brancheniveau Ideeën generatie ten behoeve van het te doorlopen transitiepad Studies van Delftse team en het Jaakko Pöyry team Opstellen en accetatie van de Strategische innovatie agenda Actieplan Vastleggen van de doelstelling voor de Energietransitie Papierketen Starten van de 5 transitieprogramma s Uitwerken en implementen van de strategische innovatie agenda Bouw Transitiehuis -ÌÀ>Ìi} ÃV iê Û>Ì iê }i `> 1 ÌÜiÀ }ÊÛ> Ê`iÊÛ vê Û>Ì i«à }À> >½Ã Businessplan periode Energietransitie Papierketen Energietransitie Papierketen Figuur 1 De Energietransitie Papierketen van 2004 tot nu Businessplan periode

14 3 Traject Transitie in Coalitie Dit traject start met het vertalen van de SIA in een businessplan; een beschrijving van het transitieproces, verdere uitwerking van de vijf onderzoeksprogramma s, opzet van de ketenmonitoring, beschrijving van de organisatie (het Transitiehuis) en de financiering. De transitieprogramma s zijn beschreven in hoofdstuk 5: Energy Management (P1), Energy Neutral Paper (P2), Supply Chain of the Future (P3), Multi-purpose Biorefinery (P4) en Without Water(P5). P4 Grondstoffen Energie Recycling papier en karton Papier- en karton producent Papier- en karton verwerker P2 P1+P5 P3 P3 Eindklant Een moment van herijking: na 4 jaar transitie hebben we begin 2008 een evaluatie uitgevoerd en opnieuw gekeken naar de focus en prioriteiten van ons energietransitie traject. Hieruit is gebleken dat er een vijftal dominante ontwikkelingen zijn die wij hebben verwerkt in de vijf lopende innovatieprogramma s. In onderstaande tabel zijn de ontwikkelingen vertaald naar een nieuwe focus voor de programma s. 14

15 Majeure ontwikkelingen en nieuwe inzichten Focus 15 Sterk gestegen olie- en gasprijzen en direct daarmee samenhangend sterk gestegen prijzen voor fossielgebaseerde hulpstoffen ten opzichte van de start van de transitie in 2004 Energiebesparing: Het aandeel van de energiekosten in papieren kartonproductie is in enkele jaren verdubbeld en ligt intussen tussen de 15 en 20%. Dit dwingt nog meer om waar mogelijk is energie te besparen. P1 en P5 Sterke opkomst van de bio-based economy en concurrentie op gebied van biobased grond- en hulpstoffen, vertaald in sterk gestegen prijzen voor bio-based grond- en hulpstoffen. Materiaalbesparing: Door efficiëntere en intensievere grondstofbenutting kan zowel het totaal aan energiegebruik in de keten worden verlaagd en de grondstofbeschikbaarheid en -kwaliteit gegarandeerd. P3 en P4 Hergebruiken van oudpapier resulteert in significante reductie van energie- en materiaalgebruik en reductie van CO 2 -emissies over de totale papierketen. Toenemende aandacht voor duurzaamheid in breder perspectief ( license to operate ). Duurzaamheidsakkoord met ook doelstellingen ten aanzien van inzet duurzame energie CO 2 -emissie reductie. Recycling: Door het verhogen van inzamelpercentages, en het verbeteren van kwaliteitssortering zal een grote bijdrage worden geleverd aan een duurzame Papierketen. Inzet duurzame energiebronnen: Naast energiebesparing, stelt de Nederlandse papier- en kartonindustrie zich tot doel haar energiebronnen zo veel mogelijk te verduurzamen. P4 P2 Belangrijke ontwikkelingen richting technologieën voor nieuwe (duurzame) energiebronnen en ontwikkelingen in overheidsstimulering richting het gebruik hiervan en het terugdringen van energieverliezen. Efficiënt gebruik van energiebronnen: Toekomstige energieconversie-technologieën zullen flexibel moeten zijn om zich aan te passen aan veranderingen in energievraag, aanbod van energiebronnen en energiebeleid. Daarnaast zal het geheel van energievraag en -aanbod plaatsvinden in optimale symbiose met de nabije omgeving. P2 Figuur 2 Overzicht majeure ontwikkelingen en nieuwe inzichten en de thema s die daaruit zijn afgeleid Businessplan periode

16 4 aansluiting tot overheidsbeleid De overheid zet in op energietransitie en energiebesparing om zodoende de realisatie van haar klimaatbeleid te versnellen. De basis hiervoor ligt in het Werkprogramma Schoon en Zuinig. De papierindustrie wordt met haar energietransitietraject in het programma genoemd als een van de Iconen; voorbeelden van partijen die al flink op weg zijn. Afspraken In november 2007 heeft het bedrijfsleven aansluiting gezocht door het Duurzaamheidakkoord te ondertekenen waarin afspraken over energiebesparing, duurzame energie en CO 2 -emissie-reductie zijn vastgelegd. De Nederlandse papier- en kartonindustrie geeft met de Energietransitie Papierketen uitvoering aan de afspraken in het Duurzaamheidakkoord. Meer concreet wordt gestreefd naar specifieke afspraken hierover in het nog te ondertekenen Energie convenant. Daarnaast is de papierketen via het Platform Hout in Nederland actief betrokken bij het Agrosectorconvenant, waarin efficiënte verwaarding van biomassa een belangrijk aandachtspunt is. In de zomer van 2008 zijn aansluitend aan het Werkprogramma Schoon en Zuinig drie rapporten gepubliceerd: Innovatieagenda Energie, Energierapport 2008 en de Innovatieagenda De Energietransitie Papierketen is onderdeel van het platform Ketenefficiency, maar sluit door haar breedheid ook nauw aan bij de overige innovatieprogramma s van de Innovatieagenda Energie (zie figuur 3 op pagina 19). De ambitie van de papier- en kartonindustrie is dan ook om gezamenlijk met andere sectoren, kennisinfrastructuur en overheidspartijen te werken aan de invulling van de Innovatieagenda Energie. De volgende verbindingen tussen de thema s van de Energietransitie Papierketen en initiatieven bij overheid en andere sectoren zal plaatsvinden: Energiebesparing - De papier- en kartonindustrie zal zich met het ondertekenen van het nieuwe Energie convenant committeren aan de doelstelling om minder energieverbruik in de ketens van de industrie te realiseren. Daarnaast zal worden aangesloten bij de activiteiten die op het gebied van procesintensificatie zijn geïnitieerd binnen de chemische industrie. Materiaalbesparing - In de opkomende Biobased Economy zal biomassa op duurzame wijze beschikbaar moeten komen. Via efficiënte biorefinery processen wordt biomassa ontleedt tot hoogwaardige componenten. De papier- en kartonindustrie werkt dan ook nauw samen met de agro-food-sector in het industriële Biorefinery Cluster en met de chemie, agro- en logistieke sector in het Dutch Biorefinery Initiative zoals dat ontwikkeld wordt vanuit de overheidsvisie op de Biobased Economy en het platform Groene Grondstoffen. 16

17 Businessplan periode

18 4 Recycling - Over de gehele breedte van de Energietransitie Papierketen zijn er niet-technologische knelpunten te identificeren die succesvolle innovatie kunnen belemmeren, zoals de wet- en regelgeving rond hergebruik reststromen, de snelheid van vergunningsprocedures, de maatschappelijke acceptatie rond voor reststroomverwerking op het terrein van een papierfabriek en de beoordeling van duurzaamheid van recycling. Wetten en regels die nog onvoldoende zijn toegesneden op vernieuwingen beïnvloeden het innovatiesysteem en kunnen daarom bepalend zijn voor de uitkomst van innovatieprocessen. De Energietransitie Papierketen zal bijdragen aan het transitiepad Regelgeving en Ruimtelijke Ordening, door knelpunten in breder verband te identificeren en hiermee de slaagkans van nieuwe ontwikkelingen te vergroten. Duurzame energiebronnen - De ontwikkeling en toepassing van bio-energie vindt plaats binnen diverse thema s binnen de Innovatieagenda Energie: biobrandstoffen binnen Duurzame mobiliteit; duurzame elektriciteit en warmte (thema Groene Grondstoffen); en Groen Gas binnen het thema Nieuw gas. Het is voor de Nederlandse papier- en kartonindustrie van groot belang samen te werken in de ontwikkeling en toepassing van dergelijke duurzame energiebronnen, die zoveel mogelijk opgewekt en toegepast zullen worden op de eigen productielocaties. Net als met biorefinery zal ook op dit onderwerp nauw worden samengewerkt met de agro-food industrie. Efficiëntere inzet energiebronnen - De papierindustrie zal in de toekomst efficiënt gebruik maken van (lokaal) beschikbare energiebronnen en innovatieve flexibele energie conversietechnologieën, optimaal geïntegreerd in een klimaatneutrale omgeving. Dit is in lijn met de CO 2 -reductiedoelstellingen en de veranderende behoefte van de industrie. Door haar behoefte aan zowel warmte als elektriciteit alsmede de aanwezigheid van energie-houdende reststromen, kan de papierindustrie in het geheel van energievraag en aanbod een belangrijke rol spelen in het bereiken van deze industriële en publieke symbiose. We zullen samenwerken binnen de transitiepaden Het net van de (decentrale) toekomst, Duurzame warmte, Klimaatneutrale wijken en steden en Decentrale infrastructuur uit de diversie de transitiethema s van de Innovatieagenda Energie. 18

19 19 Thema Groene grondstoffen Bioraffinage Verbinding chemie, argo en logistiek Duurzame productie biomassa Materiaalbesparing + Thema Ketenefficiency MJA-3 Procesintensificatie Energiebesparing Energietansitie Papierketen Recycling Overige thema s Regelgeving en ruimtelijke ordening Efficientere inzet energiebronnen Duurzame enrgiebronnen Thema duurzame elektriciteitsvoorziening Het net van de (decentrale) toekomst Thema Ketenefficiency Duurzame warmte- en koudevoorziening Thema nieuw gas Decentrale infrastructuur Overige thema s Duurzame warmte Klimaatneutrale wijken en steden Thema duurzame mobiliteit Toepassing van biobrandstoffen Thema groene grondstoffen duurzame elektriciteit en warmte uit biomassa Thema nieuw gas Groen gas Figuur 3 Interconnectiviteit tussen thema s en initiatieven bij overheid en andere sectoren Businessplan periode

20 5 Onderdelen van de Energietransitie Papierketen De onderdelen die invulling zullen geven aan de Energietransitie Papierketen worden kort besproken in dit hoofdstuk. 5.1 Programma s De daadwerkelijke invulling van onze ambities zal worden gedaan aan de hand van de 5 programma s Energy Management (P1) Energy Neutral Paper (P2) Supply Chain of the Future (P3) Multi-purpose Biorefinery (P4) Without Water (P5). Elk van de programma s draagt bij aan specifieke onderdelen van de papier- en kartonproductieketen. Gezamenlijk realiseren zij onze ambities, namelijk halvering van het energieverbruik, versterking van de concurrentiepositie en koploper blijven in de transitie richting duurzaamheid. P1 Energy Management P2 Energy neutral paper P3 P4 Supply chain of the future Multi/purpose biorefinery P5 Without Water Time Figuur 4 Programma s met tijpaden 20

21 Businessplan periode

22 P1 Energy Management -Benchmarken en bedrijfsbezoeken leiden tot bedrijfsindividuele energiebesparingsplannen -Specifieke themabijeenkomsten en best practices resulteren in verantwoord energieverbruik. Recycling papier en karton Grondstoffen Energie P1 Papier- en karton producent Papier- en karton verwerker P1: 15% energiebesparing per locatie Eindklant Doel: Korte termijn winst in verlagen energieverbruik in de Nederlandse papier- en kartonindustrie. Ambitie: 15% energiebesparing per locatie in het papier- en kartonproductieproces in 2010 t.o.v. 2006). Hoe: Mindset verandering en implementatie van bestaande concepten en best-practices. Budget: Periode : totaal 3,7 M ; overheidbijdrage 1,9 M. Periode : totaal 1,0 M ; overheidbijdrage 0,5 M. Investeringen door bedrijven ca 150 M. Energieverbruik is in de loop van de jaren een belangrijke bepalende factor in de concurrentiekracht van de papier- en kartonfabrieken geworden. Stijgende energieprijzen dwingen de papier- en kartonindustrie om waar mogelijk energie te besparen. Binnen het programma Energy Management draait het om het reduceren van het energieverbruik van de Nederlandse papier- en kartonsector zelf. Veranderen mindset De activiteiten binnen dit programma zijn gericht op het veranderen van de mindset van de Nederlandse papierfabrieken richting energiebesparing en implementatie van best-available-technology onder andere door middel van benchmarken. Met haar aandacht voor energiebewustzijn van de Nederlandse papierfabrieken, legt dit programma tevens de basis voor betrokkenheid van deze fabrieken bij de andere transitieprogramma s. Implementatie van best-available technologies wordt versneld door intensieve samenwerking met toeleveranciers en gezamenlijke financiering. Het is cruciaal dat alle betrokkenen het belang begrijpen van de besparingen en ook worden beloond voor het nemen van initiatieven. Daarom is het van belang dat het uitdragen van energiezorg een taak is van leidinggevenden en een integraal onderdeel wordt van de bedrijfsuitvoering. Dit betekent o.a. dat het energieverbruik meer transparant wordt gemaakt voor zowel de directie als de papiermaker aan de papiermachine. 22

23 5.1.2 P2 Energy Neutral Paper -35% (11 PJ) van het energieverbruik kan potentieel teruggewonnen worden door gebruik restwarmte. -Het totaal aan reststromen van de papierindustrie vertegenwoordigt een energiewaarde van 8 PJ. 23 Recycling papier en karton Grondstoffen Energie P2 Papier- en karton producent Papier- en karton verwerker P2: 15% energiebesparing in de totale keten Eindklant Doel: Verhogen van de duurzaamheid en efficiency van de energievoorziening. Ambitie: Hoe: Budget: 15% energiebesparing in de keten doordat 50% van energiebehoefte van de papierindustrie wordt opgewekt uit lokale bronnen en in symbiose met haar omgeving; overige 50% is ingekochte duurzame energie. Implementeren van efficiëntere energieconversie technologieën, duurzame brandstof en technologieën en optimaal benutten lokaal aanwezige energiebronnen. Periode : totaal 16,7 M ; overheidbijdrage 6,4 M. Periode : totaal 5,9 M ; overheidbijdrage 2,2 M Investeringen door bedrijven ca 350 M Beleidsdoelstellingen met betrekking tot duurzame energie alsmede wereldwijde ontwikkelingen in vraag en aanbod van verschillende energiebronnen en conversietechnologieën, vereisen een transitie van de energievoorziening. In het programma Energy Neutral Paper staan innovaties ten behoeve van de toekomstige duurzame efficiënte energievoorziening van de papier- en kartonindustrie centraal: In lijn met CO 2 -reductiedoelstellingen en de veranderende behoefte van de industrie, efficiënt gebruik makend van lokaal beschikbare energiebronnen en optimaal geïntegreerd in een klimaatneutrale omgeving. Potentiële energiebronnen Onderzoek heeft uitgewezen dat er aanzienlijke potentiële energiebronnen aanwezig zijn binnen de papieren kartonproductie die nog niet of nauwelijks worden gebruikt. Biomassa bevattende reststromen en afvalwater bevatten energie die door middel van innovatieve energietechnologieën (bijvoorbeeld vergassing en vergisting) een duurzame energiebron kunnen vormen. Het toepassen van efficiënte en vooral ook flexibele warmte-kracht-technologieën zal hierbij ook in de toekomst een belangrijk aandachtspunt blijven. Ook de restwarmte die vrijkomt bij de papier- en kartonproductie is een (directe) vorm van energie die gebruikt gaat worden, on-site of via co-siting. In het geheel van energievoorziening en levering zal de papierindustrie geïntegreerd worden in haar industriële en publieke omgeving. Een verdere reductie van CO 2 -uitstoot zal plaatsvinden door inzet van duurzame energiebronnen, CO 2 - afvang en/of integratie met andere energie-innovaties (eg. groen gas, algen, kassen) om zo te komen tot klimaatneutrale systeemconcepten. Businessplan periode

24 P3 Supply Chain of the Future -Initiatief de wereld van papier leidt tot verbeteren concurrentiepositie van MKB s in de papierketen. -Lopend initiatief om te komen tot een Cradle-to-Cradle aanpak in de papierketen. Recycling papier en karton Grondstoffen Energie Papier- en karton producent Papier- en karton verwerker P3 P3 Eindklant P3: 15% matereaal besparing en 20% energiebesparing in de totale keten Doel: Het verminderen van materiaalgebruik over de hele papierketen en creëren van hoogwaardigere producten. Ambitie: 15% materiaalbesparing en 20% energiebesparing in de gehele keten. Hoe: Ontwikkelen van innovaties zoals lichter papier en hergebruik bevorderend productontwerpen. Budget: Periode : totaal 18,7 M ; overheidbijdrage 8,6 M. Periode : totaal 10,2 M ; overheidbijdrage 4,8 M Investeringen door bedrijven ca 130 M Creëren van nieuw speelveld Terwijl het in de andere programma s gaat om de reductie van energieverbruik in noodzakelijke onderdelen van de ketens, gaat het in P3 Supply Chain of the Future om vernieuwing van de keten en samenwerkingsverbanden; het creëren van een nieuw speelveld. De grootste besparingen zijn namelijk te realiseren wanneer deze plaatsvinden vanuit het perspectief van de gehele keten. Dematerialisatie, fit for purpose en Cradle-to-Cradle zijn belangrijke termen in de ontwikkelingen richting bewust materiaalgebruik. Met het voorkomen van verspilling, materiaalverlies en de productie van onnodig zware en kwalitatief hoogwaardige papiersoorten, kan een aanzienlijke reductie in grondstof- en energieverbruik worden bereikt. Binnen het programma Supply Chain of the Future wordt hiertoe de samenwerking aangegaan met ketenpartners, om zo gezamenlijk een duurzame papierketen te bereiken. Een maximale afstemming tussen vraag en aanbod in de gehele keten (fit for purpose) en het produceren van lichtere producten heeft een direct effect op het energieverbruik in de keten. Materiaalbesparing door middel van het voorkomen van materiaalverlies en het efficiënter inzetten van geproduceerd papier kan dan ook een zeer belangrijke bijdrage leveren aan het reduceren van het energieverbruik per eindproduct in de keten. Daarnaast zal in dit programma nieuwe marktruimte worden gecreëerd voor innovaties in papier en karton door het ontwikkelen van nieuwe hoogwaardige functionaliteiten. Volgens Cradle-to-Cradle principes zullen tevens diverse producten worden ontwikkeld die hergebruik van papier en karton bevorderen. 24

25 5.1.4 P4 Biorefinery Recycling papier en karton -In het industriële Biorefinery Cluster werkt de papier- en kartonindustrie samen met de leidende agro-food industrieën richting een efficiënte verwaarding van biomassa. -Hergebruik van vezelhoudende reststromen als grondstof voor collega papierproducenten is duurzaam en economisch zeer interessant. 25 P4 Grondstoffen Energie Papier- en karton producent Papier- en karton verwerker Eindklant P4: 15% energiebesparing in de totale keten Doel: Samenwerking met andere vezelgebaseerde industrieën en efficiënter en alternatief vezelgebruik. Ambitie: 15% energiebesparing in de keten. Hoe: Actief samenwerking in bioraffinage concepten, toename hergebruiken eigen vezelreststromen. Budget: Periode : totaal 195 M ; overheidbijdrage 72 M. Periode : totaal 14,2 M ; overheidbijdrage 6,0 M. Benodigde investeringen door bedrijven en KIS ca 128 M (traject tot en met demo). Investeringen voor uiteindelijke implementatie worden geschat op 400 M. De groeiende Biobased Economy heeft een grote invloed op de prijs en beschikbaarheid van grondstoffen. Een belangrijk deel van de energiebesparing in de keten zal dan ook moeten worden bereikt door een efficiëntere en intensievere benutting van bio-based grondstoffen. Het gaat hier om een ketenoverschrijdend initiatief waarbij samenwerking tot stand is gebracht met sectoren als de agrosector en de chemie om te komen tot integrale bioraffinage concepten en technologieën. Het garanderen van toekomstige grondstofbeschikbaarheid en -kwaliteit is essentieel, teneinde een duurzame en competitieve papierindustrie in Nederland te behouden. Afvalloze papier- en kartonindustrie Door gebruikt papier en karton opnieuw in te zetten creëert men een Cradle-to-Cradle productieketen die bijdraagt aan de energie- en materiaalbesparing. De reeds bewerkte en geïsoleerde vezels in het oud papier vereisen namelijk veel minder bewerkingsenergie wanneer ze opnieuw ingezet worden voor papierproductie dan verse vezels. Verder leidt recycling tot een verhoging van de beschikbaarheid van hoge kwaliteit verse biomassa (bomen) die nu gebruikt kunnen worden voor andere toepassingsmogelijkheden. Ook overige reststromen zullen worden hergebruikt, leidend tot een afvalloze papier- en kartonindustrie in Businessplan periode

26 P5 Without Water -Het verhogen van de temperatuur van proceswater en droging, kan halvering van de droogenergie opleveren. -Compressierefining: een doorbraak in vezelopwaardering reduceert droogenergie met 20% en verbetert recyclebaarheid. Recycling papier en karton Grondstoffen Energie Papier- en karton producent P5 Papier- en karton verwerker Eindklant P5: 20% energiebesparing in de totale keten Doel: Verlagen van de energieverbruik in de papier- en kartonproductie zelf. Ambitie: Hoe: Budget: 50% energiebesparing in elk van de beoogde proces- en ketenonderdelen (levert minsten 20% energiebesparing in de totale keten). Ontwikkelen en implementeren van doorbraaktechnologieën die opwaardering van vezels en ontwatering radicaal anders doen. Periode : totaal 25,8 M ; overheidbijdrage 10,4 M. Periode : totaal 5,9 M ; overheidbijdrage 2,6 M. Investeringen door bedrijven ca 575 M (implementatie na 2020). Grote energiebesparingen zijn alleen te bereiken wanneer dingen echt anders gedaan worden. Doorbraken zijn nodig in productietechnologieën, papierconcepten en in onze manier van denken. Doorbraaktechnologieën Without Water richt zich met name op doorbraaktechnologieën die de delen van het huidige proces en/of in de huidige keten kunnen vervangen en die voor dat betreffende onderdeel minimaal tot een halvering van het energieverbruik leiden. Het programma richt zich met name op twee stappen in het papierproductieproces die verantwoordelijk zijn voor het grootste deel van het energieverbruik: een principieel andere opwaardering van de vezels en aanpakken van de thermische ontwatering door minder water te gebruiken, het water te vervangen door andere dragers met lagere verdampingsenergieën zoals (bio-)alcohol of superkritisch CO 2, en door middel van innovatieve warmteterugwintechnologieën. Bij innovaties in het gehele productieproces zal procesintensificatie een belangrijke rol spelen. Naast eigen initiatieven zullen technologische ontwikkelingen bij toeleveranciers actief worden gestimuleerd, Daarnaast zal een klimaat gecreëerd worden, waarbij de Nederlandse papier- en karton industrie bij uitstek wordt gezien als de beste proeftuin in Europa en de plaats waar nieuw ontwikkelde technologieën als eerste worden geïmplementeerd. 26

27 5.2 Ketenmonitoring 27 Recycling papier en karton Grondstoffen Energie Papier- en karton producent Papier- en karton verwerker Eindklant Ketenmonitoring: totale energiereductie? Doel: In beeld brengen van transitie successen. Ambitie: Een 4-jaarlijkse monitoring van energiereductie in de projecten van de Energietransitie Papierketen. Hoe: Budget: Ontwikkeling van methodiek energie meten over de gehele keten. Periode : totaal 0,7 M ; overheidbijdrage 0,35 M. Periode : totaal 0,4 M ; overheidbijdrage 0,2 M. Door het MJA3+ convenant en de opkomst van de beoordelingsystemen voor duurzaamheidseffecten zoals de CO 2 footprint, Life Cycle Analysis en Sustainability Impact Assessment is er een sterk toegenomen aandacht voor transparantie en de noodzaak tot monitoring van de feitelijke performance. De bestaande energie monitoring in de papierindustrie is sterk gefocust op de energie-efficiency in de fabriek, m.a.w. de hoeveelheid energie per geproduceerde ton eindproduct. Er is op dit moment geen eenduidige systematiek beschikbaar die inzichtelijk maakt welke energiebesparing wordt gerealiseerd als resultaat van de activiteiten binnen de keten als geheel. Het gaat hier niet meer om energieverbruik per gewichtseenheid maar veel eerder over de functionaliteit: stuks of m2. Een bijdrage aan het verlagen van het energieverbruik en verhogen van de duurzaamheid is enkel mogelijk wanneer de sommatie van alle stappen in de keten lager is in energieverbruik en hoger in duurzaamheid dan de oorspronkelijke situatie. Om deze reden is nadrukkelijk gekozen voor een ketenaanpak in dit businessplan. Nieuwe monitorings-systematiek Bij het opzetten van een nieuwe monitorings-systematiek is het van belang dat: de samenwerking tussen papier- en kartonsector en andere ketens wordt gestimuleerd dat bedrijven worden beloond voor het slimmer inzetten van de reststromen, dus ook als dit buiten de papierketen leidt tot energiebesparing energiebesparingen in de gehele papierketen inzichtelijk worden gemaakt het toekomstbestendig is, dus ruimte moeten bieden aan nieuwe (technologische en maatschappelijke) inzichten die zullen ontstaan in de loop van de Energietransitie Papierketen Het bepalen van de daadwerkelijk te hanteren systematiek en het vaststellen van waardes, zal in nauwe samenwerking met andere partijen in de keten en het Ministerie van Economische Zaken worden opgepakt. Businessplan periode

28 5 5.3 Het Transitiehuis Doel: Organisatiestructuur van de Energietransitie Papierketen. Ambitie: Hoe: Budget: Opstellen van een organisatiestructuur die bijdraagt aan het uitvoeren van de programma s. Aanstellen van een dagelijks bestuur die verantwoordelijk is voor de uitvoering van de programma s, en het opstellen van ondersteunende organen van dit bestuur. Periode : totaal 15 M ; overheidbijdrage 7,5 M. Periode : totaal 5,0 M ; overheidbijdrage 2,5 M. Om invulling te geven aan de ambitie en aan de programma s, is ervoor gekozen om een Transitiehuis in te richten. Het transitiehuis zal zich richten op de volgende 2 kerntaken: Procesondersteuning: ondersteuning van de vijf individuele programma s overstijgende processen zoals monitoring, communicatie, organisatie en planning en financiering Programmatische ondersteuning: ondersteuning van de programma s door professioneel programmamanagement en de coördinatie, planning en financiering van transitie-initiërende activiteiten binnen de programma s. Door uitvoering van deze kerntaken vormt het Transitiehuis het fundament van de Energietransitie Papierketen waarop binnen de programma s in specifieke projecten en binnen de bedrijven in implementatie-trajecten wordt verder gebouwd. De impact van de programma s zal door het Transitiehuis worden vergroot door: Als initiator/katalysator naar gerelateerde ketens op te treden Het bereiken van verandering van bestaande paradigma s ten aanzien van energie Breed en helder communiceren over aanpak en geboekte successen De voortgang in energiebesparing monitoren en inzichtelijk maken en daarmee enthousiasme en draagvlak voor het thema energie vergroten Focus, snelheid en impact van de programma s vergroten door coördinatie vanuit één punt, gericht op de samenhang van de programma s waarbij continuïteit wordt geborgd en er een evenwichtige projectportfolio gericht op zowel korte als lange termijn transitiedoelen ontstaat Het bereiken van een brede aanhaking bij projecten van bedrijven en branches in de hele papierketen en in gerelateerde ketens 28

29 29 Overheid P afstemming van bedrijfs- en maatschappelijke doelstellingen beleidsmatige ondersteuning, o.a. door coördinatie van projectfinanciering P VNP bedrijven Transitiehuis initialeert en coordineert bedrijven nemen deel aan activiteiten en leveren expert kennis Transitie huis Transitiehuis legt nieuwe contacten, verzameld input en initialeert Branches & Bedrijven uitprimaire en grelateerde ketend P Transitiehuis benut expertkennis en verwekt voortschrijdende inzichten in de programma s P P Activiteiten en projecten gefinancieerd door het transitiehuis Implementie projecten bij VNP en overige bedrijven uit de keten kennisinstellingen (o.a. KCPK, toeleveranciers ) Figuur 5 Positionering Transitiehuis ten opzichte van andere stakeholders Businessplan periode

30 6 financieel overzicht Onderstaande tabel geeft een overzicht van de benodigde financiën. Het betreft de totale uitgaven voor haalbaarheidsonderzoeken, O&O trajecten, pilots en demo s. Tevens is aangegeven welk deel aan subsidie nodig is om deze inspanningen tot stand te brengen. Bij volledige uitvoering van het programma ontstaat er een aanzienlijk hefboomeffect ten aanzien van investeringen bij bedrijven en kennisinstellingen. Samengevat: een halvering van het energieverbruik in de keten door een transitieprogramma van ruim 265 miljoen euro, waaraan de overheid voor ruim 107 miljoen euro aan bijdraagt en het bedrijfsleven dat voor 1,6 miljard euro investeert in de implementatie. (getallen in M ) Programma Totale uitgaven totaal overheid Planperiode Totaal overheid totaal Uitgave periode overheid Investeringen implementatie P1 Energy Management 3,3 1,6 1,0 0, P2 Energy Neutral Paper 16,4 6,3 5,9 2,2 9,6 3,5 350 P3 Supply Chain of the future 18,6 8,5 10,2 4,8 7,0 3,0 130 P4 Biorefinery 195,0 72,0 14,2 6,0 179,4 65,3 400*1 P5 Without Water 25,8 10,4 5,9 2,6 16,9 6,6 575*1 Ketenmonitoring 0,7 0,35 0,4 0,2 0,2 0,1 Transitiehuis (incl. monitoring) 16,0 7,5 5,0 2,5 10,0 5,0 Totaal 275,8 107,2 42,6 18,8 225,2 84, *1: investeringen bedrijven in periode

31 31 De geschatte programmakosten van de Energietransitie Papierketen betreffen de directe en indirecte kosten die gemaakt moeten worden voor onderzoek, ontwikkeling en demonstratie van de papierspecifieke programma s. Dit is slechts een deel van de totale inspanningen die nodig zijn voor de omslag naar een duurzame industrie binnen de Biobased Economy. Een bepalende randvoorwaarde is bijvoorbeeld het succes van de activiteiten zoals die worden ontwikkeld binnen de overige transitieplatforms, waarmee intensief zal worden samengewerkt. De kosten van deze gerelateerde transitiepaden zullen qua kosten / inspanningen aanzienlijke groter zijn die van de in dit business plan genoemde papier-gerelateerde activiteiten. Uitgave planperiode Programma Uitgaven totaal O&O Pilot Demo P1 Energy Management 3,3 3,3 0 0 P2 Energy Neutral Paper 16,4 3,4 2,3 10,7 P3 Supply Chain of the Future 18,6 13,4 2,7 2,5 P4 Biorefinery P5 Without Water 25,8 9,4 5,1 11,3 Ketenmonitoring 0,7 Transitiehuis (incl. monitoring) 16 Totaal 275,8 54,4 35,1 169,5 Businessplan periode

32 Programma P1 Energy Management P2 Energy Neutral Paper P3 Supply Chain of the Future P4 Biorefinery P5 Without Water Papiertransitieprojecten > 20M Demo > 10M Energieconversie reststromen O&O 7,5M Mindset Warmtehuishouding en restwarmte hergebruik (damprecompressie, warmtepompen) Energieconversie technologieën reststromen (vergassing, verbranding, pyrolyse, vergisting) Symbiose met omgeving Efficiente bio-wkk CVT 2,5M Benchmarks Monitoring Best Practices identificeren en uitwisselen Thema-bijeenkomsten Opleidingen Energiebesparingsplannen Inventarisatie energiebron en conversietechnologieën versus besparingsbeleid en overheidsstimulering Benchmarks restwarmte en energieconversie Socio-economische aspecten Innovatieve papieren kartonproducten (interactieve verpakkingen, lichtgewicht, grafische concepten, etc.) Cradle to cradle concepten Efficientere supply chains + reductie materiaalverlies Rationalisatie bestaande supply chains Afstemming met afnemers: fit for purpose Sluiting Papierkringloop Biorefinery pilot plant: biorefinery agro-reststromen Symbiose met agroindustrie Alternatieve gronden hulpstoffen Innovatieve sorteertechnologieën Geavanceerd stofbereidings-management Biorefinery-isolatietechnologie voor vezels uit agro-reststromen Begrippenkader duurzaamheid biomassa-verwerking Benchmark reststroom-hoeveelheid en -afzet Inventarisatie biomassa beschikbaarheid Nieuwe infrastructuur inzameling oud papier Organisatie samenwerking agro-industrie Knelpunten wet- en regelgeving Compressierefining Enzymtechnologie Damprecompressie Overkapping zeefpartij Hoge procestemp. Nieuwe chemie en technologie voor hogere proces-temperaturen (90 C) Overkapping zeefpartij Enzymtechnologie Innovatieve droogtechnologie Compressierefining Procesintensificatie Papier zonder water Inventarisatie knelpunten hogere procestemperaturen 32

33 Besparings optie Energie Efficiency Materiaal Efficiency Recycling Gebruik van duurzame energiebronnen Programma s P1 + P5 P3 + P4 P4 P2 P2 Coalities > 20M Samenwerking met agro en chemie: droogtechnologie en interne warmtehuishouding Procesintensificatie Nationaal Biorefinery Initiatief Realisatie Demo-trajecten in samenwerking met Agro-Food industrie in Biorefinery Cluster Materiaalhergebruik via Cradle to Cradle Multisector ontwikkelingen Algen Vergassing Voorbehandeling lignocellulose-reststromen Energiebronnen zo efficiënt mogelijk inzetten Multisector ontwikkelingen Bio-wkk Restwarmte-hergebruik 33 Symbiose-studies: integratie met omgeving: klimaatneutrale systeemconcepten Businessplan periode

34 begrippenlijst AfvalWaterZuivering (AWZ) Installatie die de schadelijke stoffen uit industriële waterstromen filtert Best-available-technology Meest energie-efficiënte technologie voor een bepaald proces Bio-alcohol Brandstof ontwikkeld uit biomassa door middel van fermentatie van suikerhoudende gewassen zoals graan (1e generatie bio-alcohol) of de meer complexe conversie van hout door middel van enzymen (2e generatiebioalcohol) Biobrandstoffen Algemene term voor brandstoffen die ontwikkeld zijn uit biomassa Bio-wkk Warmtekrachtkoppeling op basis van biomassa/biobrandstoffen Bio-based economie Een economie waarin bedrijven nationaal en internationaal non-food toepassingen vervaardigen uit groene grondstoffen. Door inzet van biomassa kan de uitstoot van broeikasgassen worden verlaagd Biomassa Verzamelterm voor al het levende of dode organische materiaal, met uitzondering van organische materiaal dat door geologische processen is omgevormd tot fossiele brandstoffen Biorefinery De co-productie van een spectrum van biomassa gebaseerde producten (zoals voedsel, materialen, chemicaliën) en energie BRIC-landen Afkorting voor de landen Brazilië, Rusland, India en China CO 2 footprint Methode om de duurzaamheid van een product of proces te berekenen gebaseerd op de CO 2 uitstoot 34

35 35 Co-siting Het samen delen van dezelfde faciliteiten door verschillende bedrijven. Deze faciliteiten zijn bijvoorbeeld materialen, gebouwen, ruimte en energievoorziening Cradle-to-Cradle Een nieuwe visie op duurzaam ontwerpen door William McDonough en Michael Braungart Compressierefining Een nieuwe methode om de oppervlakte en formatie van vezels te verbeteren. Deze methode vermindert het waterhoudende karakter waardoor minder droogenergie nodig is. Conversie-efficiency. De ratio energie in de vorm van stoom of elektriciteit en verbruikte primaire energie Conversie-efficiency De ratio energie in de vorm van stoom of elektriciteit en verbruikte primaire energie Dematerialisatie Het produceren van lichtere producten terwijl dezelfde functionaliteit behouden wordt Droogenergie De energie die verbruikt wordt voor het thermisch ontwateren tijdens de papierproductie Droogenergie De energie die verbruikt wordt voor het thermisch ontwateren tijdens de papierproductie Fit for purpose Een maximale afstemming tussen kwaliteitsvraag en aanbod Industriële Symbiose Koppelen van traditioneel gescheiden industrieën tot een gezamenlijke benadering waarbij concurrentievoordeel wordt beoogd door fysieke uitwisseling van materialen, energie, water en/of reststromen Industriële Symbiose Koppelen van traditioneel gescheiden industrieën tot een gezamenlijke benadering waarbij concurrentievoordeel wordt beoogd door fysieke uitwisseling van materialen, energie, water en/of reststromen. Ketenmonitoring Prestaties in de gehele keten meten en zichtbaar maken Businessplan periode

36 Life Cycle Analysis (LCA) Methode voor het meten van de impact van een product waarbij het totale productieproces (of een deel ervan) van grondstof tot verwerking van eindproduct wordt meegerekend Mindset Een gefixeerde mentale houding of vooroordeel die de respons en activiteiten van een persoon, of groep personen, van tevoren vaststelt Meerjarenafspraak (MJA) Overeenkomsten tussen de overheid en bedrijven en instellingen over het effectiever en efficiënter inzetten van energie On-site Op de bedrijfslocatie Onderzoek en Ontwikkeling (O&O) Trajectfase van een innovatie die gericht is op de technologische ontwikkeling van nieuwe producten, processen of diensten Procesefficiency De hoeveelheid benodigde energie voor een proces per uitkomend product Procesintensificatie Een algemene term voor het creëren van processen die kleiner, efficiënter en goedkoper zijn Recycling Het hergebruiken van afvalstoffen voor de productie van nieuwe materialen. In de papier- en kartonindustrie refereert recycling naar het inzetten van vezels uit oudpapier of andere reststromen om nieuwe papier- en kartonproducten te maken Reststromen Verzamelnaam voor alle co-producten die ontstaan tijdens het productieproces. Deze stromen kunnen eventueel stoffen bevatten die gebruikt kunnen worden als grondstof voor nieuwe materialen (recycling) of voor energieproductie Restwarmte Warmte die bij het productieproces vrij komt 36