Maatschappelijke kosten-baten analyse van de tijdsordening van de Nederlandse samenleving

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Maatschappelijke kosten-baten analyse van de tijdsordening van de Nederlandse samenleving"

Transcriptie

1 Maatschappelijke kosten-baten analyse van de tijdsordening van de Nederlandse samenleving Marion Collewet Arie Gelderblom Tim Berretty José Gravesteijn Jaap de Koning

2

3 MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN-BATEN ANALYSE VAN DE TIJDSORDENING VAN DE NEDERLANDSE SAMENLEVING Op verzoek van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Marion Collewet Arie Gelderblom Tim Berretty José Gravesteijn Jaap de Koning Rotterdam, november 2010

4

5 MAATSCHAPPELIJKE KOSTEN-BATEN ANALYSE VAN DE TIJDSORDENING VAN DE NEDERLANDSE SAMENLEVING Contactpersoon Arie Gelderblom Adres SEOR, Erasmus Universiteit Rotterdam Postbus DR ROTTERDAM Telefoon Fax Rotterdam, november 2010

6

7 INHOUDSOPGAVE Verantwoording SAMENVATTING EN CONCLUSIES Inleiding en probleemstelling Tijden in vier alternatieve tijdsordeningen Effecten cruciale elementen alternatieve tijdsordeningen Kosten en baten alternatieve tijdsordeningen i iii iii iii vi viii 1 Inleiding Achtergrond, probleemstelling en onderzoeksvragen Bronnen Opzet van het rapport 4 2 Uitwerking conceptueel kader Uitwerking kosten baten analyses verschillende tijdsordeningen Cruciale elementen van de scenario s Enkele methodologische aspecten 13 3 Inventarisatie bestaand onderzoek: effecten elementen scenario s Inleiding Effecten openingstijden voorzieningen Effecten van flexibele elementen Effecten van flexibele werkuren Effecten van telewerk en thuiswerk On-line shopping en on-line diensten Enkele cruciale indirecte effecten Conclusies 43 4 Nederland Inleiding Openingstijden voorzieningen Arbeidstijden 48 5 Zweden Stand van zaken: toegankelijkheid en bereikbaarheid voorzieningen in termen van tijden Stand van zaken: arbeidsparticipatie en -tijden Stand van zaken: tijdsbesteding 59

8 5.4 Stand van zaken: beleidsdoelen en verkenning achtergronden Vertaling situatie Zweden naar scenario voor Nederland Kosten en baten van het Zweedse scenario 65 6 Verenigde Staten Stand van zaken: toegankelijkheid en bereikbaarheid voorzieningen in termen van tijden Stand van zaken: arbeidsparticipatie en arbeidsduur Stand van zaken: beleidsdoelen en verkenning achtergronden Vertaling situatie VS naar scenario voor Nederland Kosten en baten van het Amerikaanse scenario 82 7 Flexibele tijdsordening Beschrijving van het scenario Kosten en baten tot-7 tijdsordening Beschrijving van het scenario Kosten en baten 114 Literatuur 126 Bijlage 1: Kwantitatieve vergelijking tijdsordening Nederland VS Zweden 135 Bijlage 2: Baten van het oplossen van enkele specifieke knelpunten 141 Baten van een toename in arbeidsparticipatie van deeltijdwerkende vrouwen (2 uur of 5 uur) 141 Arbeidsverzuim als gevolg van huisartsenbezoek, loodgieters, e.d. 145 Files en thuiswerken 147 Bijlage 3: Knelpunten 149

9 VERANTWOORDING In het voorjaar van 2010 heeft het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan SEOR een opdracht verleend om een maatschappelijke kosten-baten analyse uit te voeren voor verschillende alternatieve tijdsordeningen. Het onderzoek is binnen SEOR uitgevoerd door Marion Collewet, dr. Arie Gelderblom, Tim Berretty, José Gravesteijn en prof. dr. Jaap de Koning. Casper Spiering heeft als stagiair ondersteuning verleend. Vanuit de opdrachtgever is het onderzoek begeleid door Wester Meijdam. Voorts zijn enkele eerdere versies van dit rapport becommentarieerd door Marjon Schols en dr. Mariëlle Cloïn van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van uitkomsten van een SCP-onderzoek ( Tijd op orde ; Cloïn e.a., 2010) dat parallel aan het onderhavige onderzoek heeft gelopen. Ook de hieraan onderliggende enquête-gegevens zijn door het SCP voor het onderhavige onderzoek ter beschikking gesteld. Deze laatste data worden in het onderhavige rapport aangeduid als TIS-data (Tijdknelpunten in de Samenleving). Wij willen zowel de opdrachtgever als het SCP hartelijk danken voor de plezierige en constructieve samenwerking. i

10 ii

11 SAMENVATTING EN CONCLUSIES INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING Zowel werktijden als openingstijden van private en publieke voorzieningen bewegen zich voor een belangrijk deel tussen vaste tijden van 8/9 uur s ochtends tot 5/6 uur s avonds. Een dergelijk vast ritme heeft een aantal voordelen, zoals gezamenlijke tijden in het gezin en voor verenigingsleven, maar ook een aantal nadelen. Dat werktijd en openingstijden van voorzieningen voor een belangrijk deel samenvallen, kan verschillende negatieve economische effecten hebben. Ten eerste is denkbaar dat daardoor met name vrouwen hun arbeidsaanbod beperkt houden om voldoende vrije tijd over te houden om van voorzieningen gebruik te kunnen maken. Nederland wordt gekenmerkt door relatief veel vrouwelijke deeltijders. Ten tweede is de druk groter om voor allerlei vormen van gebruik van voorzieningen (artsenbezoek, boodschappen, klusbedrijf ontvangen) verzuim te plegen onder werktijd. Ten derde betekenen de vaste tijden dat er weinig flexibiliteit is om de werktijden zodanig aan te passen, dat deze goed combineerbaar zijn met andere taken. Mannen en vrouwen hebben hierdoor bijvoorbeeld minder mogelijkheden om de zorg voor kinderen thuis deels te spreiden. Doordat zowel gebruik van voorzieningen als werktijden in een beperkt tijdsinterval plaatsvinden is de druk binnen dit interval groot. Voor dit derde punt zou overigens niet alleen flexibiliteit in tijd belangrijk kunnen zijn, maar ook flexibiliteit van plaats. Behalve voor de combinatie van werk met zorg en huishouden, zou deze flexibiliteit van plaats, bijvoorbeeld in de vorm van thuiswerken, ook gunstig kunnen uitpakken voor de fileproblematiek. Denkbaar is dus dat alternatieve tijdsordeningen verschillende voordelen (en nadelen) kunnen opleveren. Om te toetsen of dit werkelijk zo is, is in deze studie een maatschappelijke kosten-baten analyse uitgevoerd, waarbij 4 verschillende alternatieve scenario s voor de tijdsorde zijn gebruikt: de Zweedse tijdsordening, Amerikaanse tijdsordening, 7-7 tijdsordening en de flexibele tijdsordening. De Zweedse en Amerikaanse tijdsordening zijn interessant, omdat in deze landen de arbeidsparticipatie voor vrouwen (Zweden) en in termen van uren (Zweden, VS) aanzienlijk hoger ligt dan in Nederland. Denkbaar is dat de tijdsorde hier een belangrijke rol in speelt. Voor de verschillende tijdsordeningen zijn de daarbij behorende constellaties van tijden op een rij gezet, evenals de consequenties daarvan in kosten en baten. Waar mogelijk vindt dit laatste op kwantitatieve basis plaats, maar dit is zeker niet overal mogelijk, omdat hiervoor onvoldoende basis is vanuit de literatuur, of de uitkomsten daarvan te onzeker zijn. TIJDEN IN VIER ALTERNATIEVE TIJDSORDENINGEN Iedere alternatieve tijdsordening bestaat uit een constellatie van tijden. We kijken hierbij naar de openingstijden van allerlei afzonderlijke voorzieningen, maar ook naar de mate van gebruik van thuis- en telewerk en flexibele werktijden. Voor de Zweedse en Amerikaanse tijdsordening baseren we ons daarbij op de feitelijke situatie in deze landen, waar dan ook onderzoek naar is verricht. De twee andere tijdsordeningen zijn gebaseerd op fictief denkbare scenario s voor de toekomst. Hier zijn een aantal uitgangspunten voor de tijden vastgesteld binnen een consistent raamwerk. In de onderstaande tabel i.1 is de situatie voor de tijden van Zweden en de VS vergeleken met Nederland op basis van de huidige situatie in deze landen. De laatste categorie iii

12 (tijdsbesteding) dient niet zozeer als uitgangssituatie, maar geeft een eerste indicatie van mogelijke consequenties. Bij de verklaring van de verschillen in deze laatste tijdselementen spelen echter meer factoren een rol. De bevolkingsdichtheid en daarmee de congestie vergroot bijvoorbeeld de reistijd in Nederland. Ziekteverzuim is vastgesteld op basis van kostencijfers, en daarbij speelt de generositeit van het systeem een belangrijke rol. Bij de tijd besteed aan arbeid en zorg door mannen en vrouwen en de vrije tijd kunnen cultureel bepaalde preferenties een belangrijke rol spelen. Tabel i.1 Tijden in Zweden en VS ten opzichte van Nederland Zweden ten opzichte van Nederland VS ten opzichte van Nederland Schooltijden (begin- en eindtijden, voortussen- en naschoolse opvang) Ruimer Vergelijkbaar Opvangtijden Ruimer Vergelijkbaar (beperkt aanbod, waarbij de grootschalige centers alleen op kantoortijden open zijn. Daarnaast bestaat een (beperkt) kleinschaliger aanbod met ruimere tijden) Openingstijden medische dienstverleners?? (ander systeem) Ruimer Openingstijden publieke dienstverlening Vergelijkbaar (iets eerder open, maar geen aanwijzingen voor avondopeningen) Vergelijkbaar Openingstijden private voorzieningen (supermarkt, winkels, klussen in huis, etc.) Minder ruim Ruimer Mate van telewerken Lager Lager (maar klein verschil) Mate van flexibele werktijden Geen grote verschillen (onderlinge verhoudingen verschillen per bron) Hoger Arbeidstijden, arbeidsduur en arbeidsparticipatie Hogere participatie vrouwen (lager bij mannen) en meer uren (minder deeltijd) Lagere participatie, maar meer uren (minder deeltijd) Tijd besteed aan arbeid en zorg, door mannen en vrouwen Arbeid en zorg meer gelijk verdeeld Arbeid en zorg iets gelijker (totale tijd huishoudelijk werk ook lager) Vrije tijd Lager Lager Tijden voorzieningen: Flexibiliteit: Tijdsbesteding: Reistijd (met name woon-werkverkeer) Lager Lager Ziekteverzuim(kosten) Lager Lager Zowel Zweden als de VS leveren ten opzichte van Nederland een wat gemengd beeld voor de uitgangspunten van de alternatieve tijdsordeningen (openingstijden en flexibiliteit). Het gaat niet om heel uitgesproken duidelijk afwijkende profielen. Zowel de VS als Zweden hebben voor sommige voorzieningen ruimere openingstijden, maar voor de VS geldt dit alleen voor de private voorzieningen en bij Zweden juist alleen voor de publieke. Bij de andere voorzieningen is de situatie vergelijkbaar, of zijn de iv

13 openingstijden minder ruim dan in Nederland. Wat betreft flexibiliteit is er zeker geen duidelijk afwijkend profiel. Bij de VS is de score voor telewerken bijvoorbeeld lager en voor flexibele werktijden hoger. Bij dit laatste kan als kanttekening worden geplaatst dat vermoedelijk de wens van de werkgever bij de invulling hiervan een groot gewicht heeft, waardoor allerlei mogelijke geschetste positieve effecten voor de individuele werknemer minder sterk van toepassing zijn. Het centrale kenmerk van het 7-7 scenario is dat de openingstijden van de voorzieningen (detailhandel, medische dienstverleners, publieke voorzieningen, kinderopvang) op doordeweekse dagen langer worden (van 7.00 tot uur), zodat de randen van de 7-7 tijd benut kunnen worden om van deze voorzieningen gebruik te maken. In de flexibele tijdsordening zijn mensen veel meer baas over hun eigen tijd. Dit wordt bereikt middels een veel groter gebruik van thuis- en telewerk, flexibele werktijden en online dienstverlening. Het Amerikaanse en Zweedse scenario betreffen meer een mix van dit soort elementen, waarbij het Amerikaanse scenario nog enige verwantschap heeft met het 7-7 scenario in de zin dat ruimere openingstijden ook daar voor diverse voorzieningen terugkomen. De verschillende elementen van de onderscheiden tijdsordeningen worden schematisch in beeld gebracht in de onderstaande tabel i.2. Tabel i.2 Cruciale elementen alternatieve tijdsordeningen ten opzichte van de huidige situatie in Nederland 7 tot 7 Flexibele tijdsordening Zweedse tijdsordening Amerikaanse tijdsordening Schooltijden (begin- en eindtijden, voor- tussen- en naschoolse opvang) Opvangtijden Openingstijden gezondheidszorg en huisarts Openingstijden publieke dienstverlening Openingstijden private voorzieningen (supermarkt, winkels, klussen in huis, etc.) Mate van thuis- en telewerk Mate van gebruik flexibele werktijden On-line dienstverlening (inclusief E-government) 0 + Toegankelijkheid / beschikbaarheid voorzieningen in termen van tijden: Andere flexibele elementen met link met tijd: + - (E-Government) (E-Government) 0: vergelijkbaar; + : ruimer/vaker; - : minder ruim/minder vaak. v

14 EFFECTEN CRUCIALE ELEMENTEN ALTERNATIEVE TIJDSORDENINGEN Voor de doorrekening van de alternatieve tijdsordeningen is het essentieel om te weten wat de effecten zijn van de onderliggende elementen. We hebben een literatuurstudie uitgevoerd om een aantal cruciale relaties te onderzoeken. Deze cruciale relaties zijn terug te vinden in de gevulde cellen van onderstaande tabel i.3. Het eerst wat daarbij opvalt, is dat slechts bij een deel hiervan duidelijke uitkomsten resulteren. Dit geldt bijvoorbeeld bij productiviteit waar elementen van het flexibele scenario (telewerken, flexibele werktijden) een positief effect hebben. Ook over het effect van ruimere openingstijden van winkels op de vraag naar arbeid is de nodige literatuur beschikbaar, die veelal wijst op een beperkt positief effect, dat wil zeggen een relatief beperkte groei van het gevraagde personeel, en daarmee de kosten. Over de effecten op het arbeidsaanbod bestaat ook internationaal veel minder onderzoek. Het gaat hierbij om de vraag of ruimere openingstijden, dan wel de flexibele elementen, extra arbeidsaanbod generen. Bij onderzoek van het SCP, waarbij direct wordt gevraagd naar percepties hierover, komt naar voren dat flexibilisering meer potentie lijkt te hebben dan verruiming van openingstijden. Hierbij gaat het om vragen waarbij openingstijden en flexibiliseringselementen als mogelijke randvoorwaarden worden gepresenteerd om (meer) te gaan werken. Van belang is echter op te merken dat als flexibilisering inhoudt dat individuele preferenties over werktijden een zwaar gewicht hebben, dat dit ook kan betekenen dat men minder wil gaan werken. Uit onderzoek blijkt namelijk dat bij veel werknemers de wens leeft om hun arbeidstijd te verminderen. Enerzijds kan flexibilisering dus obstakels oplossen om meer te gaan werken, maar anderzijds ook leiden tot tegemoetkoming aan wensen van werknemers die minder willen werken. De tevredenheid over openingstijden is groot bij winkels (met name supermarkten) en relatief laag bij publieke voorzieningen, banken, bezorgdiensten en medische voorzieningen als de huisarts. Bij telewerken en flexibel werken zijn de uitkomsten van onderzoek op welzijn en gevoelens van tijdsdruk in sommige gevallen gunstig, en soms minder eenduidig. Bij dit laatste is van belang om te bedenken dat flexibilisering in de praktijk niet alleen wordt vormgegeven op basis van wensen van de werknemers, maar dat ook de werkgever daarbij een belangrijke rol speelt. Voorts geldt bij telewerken dat een zekere dosering van belang is om gevoelens van isolatie te voorkomen. Dit overzicht betreft complexe relaties die via een literatuuroverzicht nader zijn onderzocht. Voor de kosten-baten doorrekening zijn nog drie andere typen relaties van belang: effecten die min of meer direct uit de scenario s volgen. Dit betreft bijvoorbeeld de gevolgen voor het collectieve ritme (inclusief verenigingsleven). effecten die meer eenvoudig via doorrekening met kengetallen gemaakt kunnen worden en als zodanig direct zijn uitgevoerd voor de scenario s van alternatieve tijdsordeningen. Een voorbeeld hiervan is het effect van verruiming van openingstijden van publieke voorzieningen op de kosten van publieke voorzieningen in het 7-7 scenario. enkele cruciale indirecte effecten. Belangrijke effecten van de tijdsordeningen die op hun beurt weer doorwerken op bepaalde doelvariabelen zijn de volgende: de effecten van files op het nationale inkomen; de effecten van diverse veranderingen in tijdsbesteding op geluk/welzijn. vi

15 Tabel i.3. Effecten van verschillende tijdselementen die via literatuuronderzoek nader zijn onderzocht Verruiming Verruiming Verruiming Telewerken openingstijden openings- openingstijden kinderopvang tijden andere winkels voorzieningen (school, gemeentehuis, gezondheidszorg, ) Flexibele werktijden Online verkoop en Egovernment 0/+ (maar zeer beperkt onderzoek) Wisselende resultaten Geen onderzoek gevonden Economische effecten: Aanbod van arbeid (in mensen en in uren); Arbeidsvraag 0/+ (maar 0 zeer beperkt onderzoek) 0/+ (maar weinig onderzoek) + (maar relatief klein effect) 0 (verplaatsing naar andere sectoren) Productiviteit van degenen die al werken + + Tijd in woonwerkverkeer/files - - Ziekteverzuim Geen onderzoek gevonden - Minder tijdsdruk Wisselende resultaten 0/+ (sommige onderzoeken geven omgekeerde U-curve aan: te veel leidt tot isolement) + (bijvoorbeeld betere gezondheid, maar minder synchrone vrije tijd) Soort winkels / voorzieningen dat blijft bestaan Geen onderzoek gevonden Bij verruiming schaalvergroting Nieteconomische effecten: Gevoelens van tijdsdruk geen effect of minder tijdsdruk geen effect minder tijdsdruk Welzijn / geluk 0: gering effect; + positief effect; - negatief effect. Gevolgen voor het BNP zijn de resultaten van alle economische effecten die hierboven zijn genoemd, waarbij bovendien weer allerlei terugkoppelingseffecten optreden. Zeker deze laatste kunnen in het kader van dit onderzoek niet gekwantificeerd worden. Wanneer de onderliggende elementen echter duidelijk een bepaalde kant op wijzen kan wel iets gezegd worden over de richting en de orde van grootte van de verwachte effecten. vii

16 KOSTEN EN BATEN ALTERNATIEVE TIJDSORDENINGEN De onderstaande tabel i.4 bevat een kort overzicht van de belangrijkste uitkomsten van de kosten-baten analyses van de vier verschillende alternatieve tijdsordes. Zowel de flexibele tijdsordening als het 7 tot 7 scenario bevatten in potentie beide een positieve balans tussen kosten en baten en daarmee ook een gunstig effect op het nationaal inkomen. Toch moet bij beide hierbij een kanttekening worden geplaatst. Bij de flexibele tijdsordening is de nodige winst te behalen door productiviteitswinsten van telewerken en zelfroosteren, besparing op reiskosten en huisvesting van werkgevers en minder reistijd. De baten van ieder van deze factoren lopen al snel in de miljarden. Bepalend voor het uiteindelijke saldo is hier echter het effect op het arbeidsaanbod. Zoals reeds eerder aangegeven leidt flexibiliteit niet per definitie tot een hoger aanbod. Bij een bepaalde groep werkenden leeft de wens om minder uren te werken. Wanneer flexibel werken wordt geïnterpreteerd als de mogelijkheid om het aantal uren te realiseren dat men zou willen werken, dan zou het aantal gewerkte uren van werkenden zodanig afnemen dat dit forse consequenties heeft voor het nationaal inkomen. Overigens zijn ook andere interpretaties van flexibel werken denkbaar met name het opheffen van knelpunten via bijvoorbeeld thuiswerken en flexibele tijden die het mogelijk maken om meer te werken die juist een sterk positief effect hebben. In de praktijk zal zich in een flexibele tijdsordening naar verwachting een mix van deze effecten voordoen, waarvan het saldo op voorhand moeilijk te bepalen is. Wat de niet-economische effecten betreft, lijkt een flexibele tijdsordening vooral gunstige effecten te hebben op toegankelijkheid van voorzieningen, gevoelens van tijdsdruk, de combinatie van werk en privé, en de gezondheid, tenminste in een variant waarin men aanneemt dat werknemers zelf vorm mogen geven aan hun flexibele werktijden. Wel is het zo dat een flexibele tijdsordening negatieve gevolgen heeft voor het collectieve ritme, zodat het meer moeite kost om gezamenlijke activiteiten te organiseren, zowel in het werk als in de vrije tijd. Tabel i.4 Uitkomsten kosten-baten analyses verschillende tijdsordeningen Uitkomsten kosten-baten analyse Flexibele tijdsordening Sterk bepalend voor uiteindelijke uitkomst is het effect op arbeidsaanbod dat zowel sterk negatief als positief kan zijn. Voor allerlei andere effecten geldt dat de baten aanzienlijk gunstiger zijn dan de kosten. Het uiteindelijke saldo van effecten hangt dus af van het effect op het arbeidsaanbod. 7 tot 7 Saldo is sterk afhankelijk van de vraag of langer geopende voorzieningen het verzuim voor privé-zaken substantieel vermindert. Voor wat betreft dit verzuim is in potentie wel voldoende te winnen om de extra kosten te compenseren. Zweedse tijdsordening Weinig verschillen Amerikaanse tijdsordening Geen grote effecten op kosten en baten viii

17 In het 7 tot 7 scenario hangt het saldo sterk af van de vraag of de kosten van het langer openstellen van voorzieningen (ruwweg 1-2 miljard) worden gecompenseerd door met name minder verzuim voor privézaken, artsenbezoek e.d.. Met dit laatste zijn namelijk in potentie de nodige baten te behalen. Dit verzuim wordt in een onderzoek geschat op zo n 1,5% van de werktijd. Als dit verzuim volledig zou worden vervangen door betaald werk zou de 2 miljard in een veelvoud gecompenseerd worden (5-9 miljard). Te verwachten is echter dat dit slechts deels zal geschieden. Een verruiming van openingstijden van voorzieningen zal eveneens effect hebben op het arbeidsaanbod, maar dit is afgaande op directe vragen hierover in SCP-onderzoek geen groot effect. Meer econometrisch onderzoek om dit te toetsen ontbreekt vrijwel geheel. De niet-economische effecten van de 7-tot-7 tijdsordening zijn gemengd: voorzieningen worden wel beter toegankelijk, wat op zich een gunstig effect heeft op gevoelens van tijdsdruk en de combinatie van werk en zorgtaken bij gebruikers. De nieuwe tijdsordening moet echter worden gedragen door een relatief kleine groep werknemers, werkzaam bij de voorzieningen die langer open blijven. Ze zijn vaak lager of middelbaar opgeleid (detailhandel), of staan al onder relatief grote werkdruk (in de zorg), en zullen niet altijd zeggenschap hebben over hun veranderde arbeidstijden. Voor hen kunnen de effecten op werk-privé balans, tijdsdruk en gezondheid minder gunstig uitpakken. Over het algemeen geldt verder dat iedereen vrije tijd moet inleveren als het gebruik van voorzieningen minder onder werktijd plaatsvindt, en dat de tijd waarop iedereen vrij is korter wordt, wat nadelig is voor het collectieve ritme. Bij de Zweedse tijdsordening is reeds het verschil in uitgangssituatie met Nederland beperkt. De publieke voorzieningen zijn ruimer geopend, maar de private juist weer niet. Ook voor de meer flexibele elementen zijn de verschillen niet heel groot. Blijkbaar zijn deze tijdsorde elementen niet de bepalende achtergrond van enkele in het oog springende verschillen tussen Nederland en Zweden in arbeidsmarktstructuur en economische prestaties. Dit wordt bevestigd in bestaande literatuur die ingaat op het opvallende verschil in arbeidsmarktparticipatie van met name vrouwen. In deze studies komen andersoortige verklarende factoren voor de Zweedse situatie naar voren: de structuur van de belastingwetgeving (minder gunstig voor deeltijders en sterker geïndividualiseerd), ruime verlofregelingen, kinderopvang (maar dan andersoortige elementen hiervan zoals kosten en kwaliteit) en beperktere mogelijkheden om wensen ten aanzien van minder uren werken te realiseren. De hele Zweedse context bevestigt dat arbeidsparticipatie van vrouwen als de norm wordt gezien. Bij de Amerikaanse tijdsordening is het verschil in uitgangssituatie met Nederland wel iets groter. De afwijkingen zijn echter veel beperkter dan in het 7 tot 7 en flexibele scenario. Zo zijn openingstijden alleen in de meer private voorzieningen ruimer. Flexibele werktijden komen vaker voor, maar het gebruik van telewerk is weer lager. Deze verschillen met Nederland zijn bovendien veel kleiner dan de verschillen die uitgangsituatie zijn in het flexibele scenario. Ook voor de VS geldt dat de bestaande literatuur andersoortige verklaringen geeft voor het feit dat men in de VS langer werkt: een lagere belastingdruk, lagere uitkeringen en meer persoonlijke dienstverlening via de markt (minder informeel huishoudelijk werk). Tevens komt de cultuur die meer het belang van werken benadrukt, terug. Overigens geldt dat de participatie in termen van personen in de VS niet hoger, maar lager is. Degenen die werken, maken wel meer uren, met daarbinnen ook grote inkomensverschillen. Kort samengevat zijn de effecten van het Zweedse en Amerikaanse scenario vrij beperkt. Voor het 7 tot 7 en flexibele scenario is een positief saldo van kosten en baten denkbaar, maar sterk afhankelijk van een aantal voorwaarden. In het eerste geval dienen de ruimere openingstijden tot minder verzuim vanwege privézaken te leiden. Bij de flexibele ix

18 tijdsordening is het uiteindelijke saldo sterk afhankelijk van de reactie van het arbeidsaanbod dat twee kanten kan opgaan. Om negatieve effecten op het arbeidsaanbod te voorkomen, is denkbaar dat de flexibilisering in dit scenario geflankeerd wordt met andere maatregelen die een positief effect hebben op het arbeidsaanbod, die minder aan de tijdsorde zijn gebonden. De cases van Zweden en de VS geven hiervoor aangrijpingspunten, al wordt uit de analyse tegelijkertijd ook duidelijk dat dit niet los gezien kan worden van (inkomens)ongelijkheid (VS) en een sterke culturele en economische verplichting om (bijna) voltijds te werken (Zweden).. x

19 1 INLEIDING 1.1 ACHTERGROND, PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN De Nederlandse samenleving wordt nog sterk gekenmerkt door een vast werkritme tussen 8/9 uur s ochtends en 5/6 uur s middags. Ook veel voorzieningen zoals winkels, kinderopvang en artsenbezoektijden bewegen zich binnen deze bandbreedte. Zo n vast ritme heeft een aantal voordelen, zoals vaste gezamenlijke tijden in het gezin en voor het verenigingsleven, maar ook een aantal nadelen. Denkbaar is bijvoorbeeld dat het gebrek aan flexibiliteit in deze tijdsordening een extra prikkel is voor vrouwen om in deeltijd te werken, terwijl ze onder andere condities eigenlijk best langer zouden willen werken. Zeker met het oog op de komende vergrijzing is een dergelijke participatieverhoging van groot belang. Meer flexibiliteit zou het mogelijk kunnen maken om arbeidstijden op een dag beter op zorgtaken af te stemmen. Belangrijk is dan uiteraard wel dat ook voorzieningen zoals kinderopvang en winkels hun tijden hierop aanpassen. Meer spreiding in arbeidstijden zou ook de pieken in mobiliteit verminderen en daarmee het fileprobleem. Een dergelijke flexibiliteit zou ook bereikt kunnen worden door thuis- en telewerken. Kern van dit onderzoek is om de kosten en baten van een andere tijdsordening op een rij te zetten. Dit wordt gedaan aan de hand van een vijftal scenario s. De huidige situatie in Nederland is daarbij eveneens een scenario dat daarmee ook als referentiepunt ten opzichte van de andere scenario s fungeert. De andere vier scenario s zijn: een Zweedse tijdsordening, een Amerikaanse tijdsordening, een 7-tot-7 tijdsordening en een flexibele tijdsordening. Kosten en baten worden zo compleet mogelijk in beeld gebracht en waar mogelijk gekwantificeerd. Bij de kosten en baten gaat het niet alleen om makkelijker meetbare economische effecten, maar ook om het zo goed mogelijk in kaart brengen van effecten op welzijn. Bij de tijdsordening dient rekening te worden gehouden met verschillende typen tijden: schooltijden (begin- en eindtijden en voor-, tussen- en naschoolse opvang); opvangtijden; openingstijden medische dienstverlening; openingstijden publieke dienstverlening; openingstijden private voorzieningen (supermarkt, winkels, klussen in huis, etc.); arbeidstijden, arbeidsduur en arbeidsparticipatie; tijd besteed aan arbeid en zorg, door mannen en vrouwen; vrije tijd; ziekteverzuim; reistijd. Om de referentiesituatie wat betreft feitelijke en gewenste tijden in Nederland, en knelpunten daarin, goed in kaart te brengen, wordt gebruik gemaakt van het onderzoek Tijd op Orde? Een analyse van de tijdsorde vanuit het perspectief van de burger van het SCP (Cloïn e.a., 2010). De kosten en baten van een alternatieve tijdsordening worden voor de volgende beleidsdoelen in kaart gebracht: 1

20 arbeidsparticipatie, arbeidsduur; Bruto Nationaal Product (BNP); welzijn (inclusief combinatie van arbeid en zorg; invloed op gezinsleven); mobiliteit; omvang publieke dienstverlening; collectief ritme (bijv. gevolgen voor verenigingsleven); toegankelijkheid voorzieningen; Verdeeleffecten (wie profiteren en wie niet?). De centrale onderzoeksvragen kunnen als volgt worden geformuleerd: Wat zijn de bestaande verschillende tijden (schooltijden, opvangtijden, arbeidstijden, openingstijden voorzieningen, tijd voor huishoudelijk werk en zorg, vrije tijd, verzuim, reistijd) en hoe staat het met de genoemde beleidsdoelen in de bestaande situatie in Nederland, in Zweden en in de VS? Wat zouden de (positieve en negatieve) effecten zijn op genoemde tijden en beleidsdoelen van verschillende alternatieve tijdsordeningen in Nederland? Geef een kwalitatieve beschrijving van deze kosten en baten, en waar mogelijk een kwantificering daarvan. Daarnaast is een aantal specifieke berekeningen uitgevoerd en in de tweede bijlage opgenomen. De onderzoeksvraag van dit kwantitatieve deel luidt: Wat zijn de kosten en baten van een aantal specifieke punten: arbeidsverzuim, files, toename in de arbeidsparticipatie van vrouwen? BRONNEN Literatuuronderzoek De bestaande Nederlandse en internationale literatuur is onze informatiebron. Via deze literatuur wordt informatie verkregen over: belangrijkste feitelijke tijdbesteding en eventuele wensen en knelpunten in Nederland, Zweden en de VS; bereik van de relevante beleidsdoelen in Nederland, Zweden en de VS; bestaande regelingen die relevant zijn voor de tijdsordening in Nederland, Zweden en de VS (openingstijden, flexibele werktijden, telewerken, publieke voorzieningen, etc.); gebruik en effecten van deze regelingen in deze drie landen en eventueel in andere landen; gebruik en effecten van elementen die centraal staan in de 7 tot 7 en flexibele tijdsordening (zoals thuis- en telewerken bijvoorbeeld). Zoals reeds aangestipt speelt het SCP-onderzoek Tijd op orde (Cloïn e.a., 2010) een belangrijke rol voor wat betreft informatie over actuele tijdbesteding in Nederland, de wensen van mensen, knelpunten, in welke groepen de grootste knelpunten ervaren 2

21 worden, en mogelijk de oorzaken van deze knelpunten. Andere onderzoeken van het SCP vormen ook een belangrijke informatiebron. Om een idee te kunnen krijgen van de mogelijke effecten van alternatieve tijdsordeningen dienen we ons te baseren op literatuur die de effecten beschrijft van verschillende elementen van deze tijdsordening. Het gaat dan bijvoorbeeld om literatuur over de effecten van thuis- en telewerken, flexibelere arbeidstijden en langere openingstijden van voorzieningen. Omdat de effecten die voor dit onderzoek van belang zijn heel divers zijn, gebruiken we literatuur op het gebied van arbeidsmarktonderzoek (effect op arbeidsparticipatie), breder economisch onderzoek (BNP, kosten voor bedrijven), mobiliteitsonderzoek (files), geluksonderzoek (welzijn, collectief ritme), etc. De resultaten van dit literatuuronderzoek zijn in hoofdstuk 3 weergegeven. Daarnaast wordt in de afzonderlijke hoofdstukken over de scenario s soms teruggegrepen op studies die betrekking hebben op hele specifieke elementen van dit scenario (bijvoorbeeld onderzoek in Zweden en de VS). Bestaande statistische databronnen Als aanvulling op de literatuurstudie willen we gebruik maken van bestaande statistische databronnen om meer precieze informatie te verkrijgen over de tijdbesteding in verschillende landen. In sommige van de bestaande databronnen wordt ook informatie verzameld over de wensen van individuen, hun gevoelens van welzijn, gejaagdheid, etc. Als aanvulling op de literatuurstudie maken we gebruik van vier belangrijke statistische databronnen, die meer precieze informatie bevatten over de tijdbesteding in verschillende landen en over mogelijke tijdknelpunten. Deze bronnen zijn: Multinational Time Use Survey (MTUS) Harmonized European Time Use Survey (HETUS) European Working Conditions Survey (EWCS) European Quality of Life Survey (EQLS) In de MTUS worden gegevens uit tijdsbestedingonderzoeken uit een groot aantal landen wereldwijd verzameld en vergelijkbaar gemaakt: de mogelijke tijdsbestedingen in de nationale bronnen worden vertaald in 41 vergelijkbare activiteiten, zodat een directe vergelijking van de tijdsbesteding mogelijk is tussen de verschillende bronnen. We hebben ervoor gekozen om tijdsbestedingdata voor Nederland uit de MTUS te halen, en niet uit de originele gegevens van het Tijdsbestedingonderzoek (TBO) van het SCP, omdat de eerste bron beter geschikt is voor vergelijkingen tussen landen. We gebruiken gegevens uit het TBO aanvullend, voor zover ze niet in de MTUS opgenomen zijn (bijvoorbeeld als het gaat om gevoelens van gejaagdheid). Uit de MTUS halen we ook onze gegevens over tijdsbesteding in de VS. Deze zijn oorspronkelijk verzameld in de American Time Use Survey. In de HETUS zijn gegevens over tijdbesteding in 15 Europese landen samengebracht die volgens een (min of meer) gezamenlijke classificatie van activiteiten zijn verzameld. Uit deze bron hebben we gegevens over tijdsbesteding in Zweden verkregen. Nederland en de 3

22 VS zijn niet opgenomen in de HETUS1. De classificaties van activiteiten in de MTUS en in de HETUS komen helaas niet helemaal overeen. Daarom geven we een overzicht van de tijdbesteding voor grotere categorieën van activiteiten, die we zo definiëren dat ze zo vergelijkbaar mogelijk zijn (zie bijlage 1). Op basis van de MTUS en de HETUS is het ook mogelijk om iets te zeggen over de tijdbesteding van individuen met verschillende achtergrondkenmerken (geslacht, gezinsituatie, werkstatus, etc.) (zie bijlage 1). Informatie over ervaren tijdsdruk en knelpunten in Nederland en Zweden halen we uit twee surveys van de European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions: de EQLS en de EWCS. In deze surveys wordt in een groot aantal Europese landen (28 voor de EQLS, 31 voor de EWCS) geregistreerd hoe mensen (of werknemers) de balans tussen werk en privé ervaren, waar ze het gevoel hebben tijd te kort te komen, wat voor mogelijkheden ze hebben om hun werktijden flexibel in te delen. Deze bronnen bieden de mogelijkheid om Nederland en Zweden op deze aspecten te vergelijken. De informatie is opgenomen in bijlage 3. Deze bronnen bevatten geen informatie over de VS. 1.3 OPZET VAN HET RAPPORT Dit rapport is als volgt opgezet. In hoofdstuk 2 werken we het conceptueel kader verder uit. Daarbij besteden we ook aandacht aan de scenario s als duidelijke typologieën van tijdsordeningen. Hierbij geven we een korte typering van cruciale elementen van deze scenario s. Om in latere hoofdstukken een zo goed mogelijke empirische basis te hebben als kosten en baten bepaald worden van scenario s, worden in hoofdstuk 3 diverse effecten van deze onderliggende elementen, zoals die uit de literatuur naar voren komen, op een rij gezet. In hoofdstuk 4 wordt de huidige tijdsordening van Nederland in kaart gebracht, die als basis dient voor de berekening van de kosten en baten van alternatieve scenario s. In hoofdstuk 5 en 6 worden Zweden en de VS behandeld: eerst wordt de tijdsordening in deze landen en de consequenties daarvan voor de bovengenoemde beleidsdoelen beschreven; daarna wordt overgegaan tot een schets van de gevolgen van de introductie van een Zweedse of en Amerikaanse tijdsordening in Nederland. In hoofdstuk 7 en 8 worden de meer fictieve alternatieve tijdsordeningen beschreven: eerst de flexibele tijdsordening, en dan de 7-tot-7 tijdsordening. In elk van deze hoofdstukken wordt eerst beschreven wat zo n tijdsordening zou inhouden en wat een toepassing daarvan in Nederland zou betekenen; daarna wordt ingegaan op effecten, kosten en baten van het scenario. 1 In 2006 is in Nederland volgens de Europese richtlijnen (Harmonised European Time Use Suveys, HETUS) een nieuw Tijdsbestedingsonderzoek uitgevoerd. Deze geharmoniseerde manier van dataverzamelen vervangt het originele Nederlandse Tijdsbestedingsonderzoek (TBO) zoals we dat sinds 1975 kennen. In 2011 zal over deze gegevens worden gepubliceerd. 4

23 2 UITWERKING CONCEPTUEEL KADER 2.1 UITWERKING KOSTEN BATEN ANALYSES VERSCHILLENDE TIJDSORDENINGEN De focus van het onderzoek ligt op het in kaart brengen van de consequenties van verschillende alternatieve tijdsordeningen als ze in Nederland zouden worden toegepast. Het gaat om vier verschillende alternatieven: de 7 tot 7-tijdsordening, de flexibele tijdsordening, de Zweedse tijdsordening en de Amerikaanse tijdsordening. Het doel Om de consequenties van alternatieve tijdsordeningen goed in kaart te kunnen brengen, en vooral om de kosten en baten ervan te kunnen evalueren, is het van belang om eerst duidelijk te formuleren waarom er behoefte is aan een alternatieve tijdsordening. Welke doelen hopen en wensen beleidsmakers te bereiken door de tijden in Nederland anders te organiseren? Er zijn verschillende (mogelijke) redenen om de tijdsordening te veranderen: Opvangen van de vergrijzing: door demografische ontwikkelingen zal het aantal beschikbare arbeidskrachten in Nederland over de komende decennia minder worden. Dit kan een probleem worden voor het in stand houden van de economische groei, voor de financiering van de AOW, voor de beschikbaarheid van zorg, etc. Dit is een reden om te pleiten voor een verhoging van de participatiegraad. Dit pleit ook voor productiviteitsverhoging, door een betere organisatie van arbeidsprocessen en door vermindering van verzuim. Oplossen van het fileprobleem en het ongebalanceerde gebruik van voorzieningen in het algemeen: veel Nederlanders verliezen elke dag tijd in files, en/of hebben last van overvol openbaar vervoer in de spits. Dit heeft ongunstige effecten op zowel de productiviteit als het welzijn. Dit is een reden om arbeidstijden, en hiermee het gebruik van voorzieningen, te spreiden, om te voorkomen dat iedereen op dezelfde tijd op dezelfde plek is. Emancipatie van vrouwen: in Nederland werken relatief veel vrouwen in deeltijd. Een reden om de tijdsordening te veranderen is om een toename in de arbeidsparticipatie van vrouwen te stimuleren, doordat het makkelijker wordt om de kinderen bij de opvang te laten en om buiten de eigen werktijden gebruik te maken van diverse voorzieningen. Toename van de arbeidsparticipatie betreft dan zowel het (opnieuw) toetreden tot de arbeidsmarkt als de toename van het aantal wekelijkse arbeidsuren voor diegenen die reeds werkzaam zijn. Dit verhoogt de economische zelfstandigheid van vrouwen. Tevens wordt zo gestimuleerd dat arbeid en zorg beter verdeeld worden tussen mannen en vrouwen. Reductie van combinatiedruk/tijdsdruk: een verdere reden om de tijdsordening flexibeler te maken is om de combinatie van werk en privéleven makkelijker te maken en om de tijdsdruk te reduceren voor iedereen. Bijvoorbeeld door het gebruik van telewerken zouden mensen minder hoeven te reizen en zouden ze daardoor meer vrije tijd hebben voor andere dingen. Als de openingstijden van 5

24 winkels en overige voorzieningen ruimer of slimmer 2 worden, leidt het vermoedelijk ook tot minder tijdsdruk en een makkelijkere combinatie van werk en privé. In het algemeen is de verwachting dat de mogelijkheid om de eigen werktijd zelf te organiseren tot minder stress leidt. Interactie en spill-over effecten Deze doelen zijn vaak complementair. De emancipatie van vrouwen (3) kan bijdragen aan de verhoging van de participatiegraad om de vergrijzing op te vangen (1). Een beter gebalanceerd gebruik van voorzieningen (2) zou tot minder stress en tijdsdruk moeten leiden (4). Maar de doelen kunnen ook elkaars concurrenten zijn. Dat komt omdat mensen een vaste hoeveelheid tijd hebben per dag, per week of per jaar. Dat betekent dat als de tijd voor het één toeneemt, de tijd voor wat anders moet afnemen. Als de reistijd afneemt, kunnen de tijd voor arbeid, zorg en hobby s toenemen. Maar dit betekent ook dat als de arbeidstijd bijvoorbeeld toeneemt (en meer toeneemt dan de reistijd afneemt), minder overblijft voor zorg en vrije tijd. Deze interacties zijn schematisch weergegeven in figuur 2.1. Uit figuur 2.1 is bijvoorbeeld af te leiden dat door een afname van de reistijd het welzijnsniveau zal toenemen, het BNP (positief) wordt beïnvloed en dat tegelijkertijd een stijging van het BNP ook weer leidt tot een toename van het welzijnsniveau. Bovendien spelen verdeeleffecten hier ook een rol. De betere toegankelijkheid van voorzieningen voor het ene individu door ruimere openingstijden zijn de ongunstige werktijden voor de ander: opdat iemand nog 's avonds zijn waterkraan kan laten repareren, moet de loodgieter langer wegblijven van zijn gezin, voetbalclub, orkestrepetitie, etc. Daarom is het van belang om de kosten en baten van verschillende tijdsordeningen op een rij te zetten en om in kaart te brengen welke groepen van welke aspecten het meest profiteren. 2 Slimmere openingstijden houdt in dat winkels niet per se méér uren open zijn, maar open zijn op tijden dat de bulk van de mensen van de dienst gebruik willen maken (dus meer op tactische tijden). 6

25 Figuur 2.1 Interactie tussen de verschillende doelen van een verandering in de tijdsordening +? tijd voor arbeid + tijd voor zorg / huishoudelijke taken alternatieve tijdsordening +? - Totale beschikbare tijd + +? BNP - + Welzijn reistijd + echte vrije tijd - + Effecten van een andere tijdsordening De hypothese achter dit onderzoek is dat de vier verschillende bovengenoemde problemen opgelost zouden kunnen worden door één middel in te zetten: een betere tijdsordening, dat wil zeggen flexibelere arbeidstijden, die gepaard gaan met ruimer geopende en daardoor beter toegankelijke voorzieningen. Het idee is: als het makkelijker wordt om werk te combineren met andere aspecten van het leven, zullen mensen die nu niet werken wel gaan werken, mensen die parttime werken langer gaan werken, en zal iedereen gelukkiger (minder gestrest, etc.) zijn. Deze hypothese wordt in deze studie getoetst. Dat wil zeggen dat we allereerst (op basis van de bestaande literatuur en statistische gegevens) een inschatting maken van het effect van verschillende constituerende elementen van de tijdsordeningen. In dit conceptueel kader gaan we voor de effecten uit van de volgende verschillende relevante elementen van een tijdsordening: openingstijden van voorzieningen en flexibiliteit in werkarrangementen (tijd en plek). Voor de duidelijkheid maken we een verschil tussen de economische en de niet-economische effecten van een alternatieve tijdsordening. Economische effecten Figuur 2.1 geeft een overzicht van de belangrijkste economische effecten van een alternatieve tijdsordening. Eén van de belangrijkste achtergronden van dit onderzoek is het idee dat de arbeidsparticipatie in Nederland kan worden verhoogd door de tijdsordering te veranderen. Door een betere toegankelijkheid van voorzieningen en/of door meer flexibele werktijden (en eventueel door minder tijdverlies door files) wordt het makkelijker om werk en privé te combineren. Hierdoor zullen mogelijk meer mensen gaan werken en zullen mogelijk mensen die al werken, meer gaan werken. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de preferenties van mensen ook een belangrijke factor zijn als het gaat om het daadwerkelijke effect van alternatieve tijdsordeningen op het arbeidsaanbod en op andere dingen (zie methodologische aspecten hieronder). Een belangrijke rol speelt hierbij ook de verdeling van de arbeidsparticipatie tussen mannen en vrouwen. Vrouwen worden als één van de belangrijkste doelgroepen gezien als het gaat om verhoging van de arbeidsparticipatie. Maar als een vrouw meer gaat werken, is het mogelijk dat haar partner minder gaat werken, bijvoorbeeld om de zorg voor de 7

26 kinderen en het huishouden beter te verdelen, of vanwege een inkomenseffect. Hiermee moet dus ook rekening worden gehouden. Het is trouwens ook belangrijk om op te merken dat niet alleen vrouwen hun arbeidsaanbod mogelijk gaan verhogen als de tijdsordening verandert. Een afname van de tijdsdruk zou ook ten goede kunnen komen aan de arbeidsparticipatie van bijvoorbeeld oudere werknemers. Maar een alternatieve tijdsordening heeft ook tot gevolg dat de betrokken bedrijven, voorzieningen, winkels en overheidsdiensten over meer arbeid moeten beschikken, direct of indirect: de winkels en voorzieningen die langer open moeten blijven (7 tot 7 tijdsordening) hebben meer werknemers nodig; de mogelijkheid om werktijden flexibel vorm te geven (flexibele tijdsordening) vergt waarschijnlijk meer ondersteuning. Niet alleen het arbeidsaanbod, maar ook de arbeidsvraag neemt dus door een alternatieve tijdsordening naar verwachting toe. Een belangrijke overweging om de dienstverlening te vergroten is dat op deze wijze meer aanbod van arbeid beschikbaar komt om toekomstige personeelstekorten te voorkomen. Maar als het extra aantal uren dat je nodig hebt voor de langere openingstijden groter is dan het extra aanbod van arbeid dat hierdoor wordt uitgelokt, dan draagt dit niet bij tot vermindering van de knelpunten. Voor een vermindering van de knelpunten is het ook van belang dat de mensen die als gevolg van de nieuwe tijdsordening (meer) gaan werken kwalificaties hebben die aansluiten op de vraag op de arbeidsmarkt. Hiermee moet ook rekening worden gehouden. Een alternatieve tijdsordening brengt dus ook kosten met zich mee. Stel bijvoorbeeld dat het lukt om meer extra aanbod uit te lokken dan er extra nodig is voor de instandhouding van een alternatieve tijdsordening. Leidt dit dan tot een zodanige extra omzet voor winkels, bedrijven, etc. dat zij hiermee de extra arbeidskosten goed kunnen maken? Worden hun diensten of producten meer gevraagd? Als dit niet zo is, zullen hun kosten per eenheid product toenemen, wat een negatief effect zal hebben op hun werkgelegenheid. Als het gaat om publiek gefinancierde voorzieningen, gaan de hogere kosten van een alternatieve tijdsordening gepaard met een hogere belastingsdruk. Deze werkt door op alle sectoren en kan daar effect hebben op de werkgelegenheid. De vraag is dan of de vermindering van de uitgaven aan uitkeringen door de toename in arbeidsparticipatie groot genoeg is om de belastingdruk niet te veel te laten toenemen. Wel kan het dan nog zo zijn dat de alternatieve tijdsordening een gunstig effect hebben op de productiviteit. Dit kan door een reductie in tijdverlies in het werkproces, bijvoorbeeld door minder last van files en door minder verzuim om privézaken op te lossen (artsbezoeken, afspraken met de loodgieter, zieke kinderen, etc.). Dit kan ook doordat het extra arbeidsaanbod door de alternatieve tijdsordening productiever is dan de mensen die worden ingezet om de alternatieve tijdsordening zelf mogelijk te maken (dat wil zeggen om de langere openingstijden van voorzieningen mogelijk te maken of flexibilisering te ondersteunen). Een toename in de productiviteit heeft dan wederom een gunstig effect op de kosten. 8

27 Figuur 2.2 Economische effecten van een alternatieve tijdsordening - files arbeidsvraag verzuim alternatieve tijdsordening productiviteit - - beschikbaarheid voorzieningen? gebruik voorzieningen +? flexibele werktijden - uitkeringen - werkgelegenheid + - kosten + BNP +? + +? arbeidsaanbod? preferenties Omdat er zo veel verschillende factoren spelen, is het belangrijk om een goede economische analyse te maken van de effecten van verschillende alternatieve tijdsordeningen op de arbeidsmarkt en de economie in het algemeen, en ook op de verschillende sectoren in de economie (private en publieke voorzieningen en overige sectoren). Deze analyse wordt zoveel mogelijk ondersteund door empirische literatuur over de effecten van elementen van verschillende tijdsordeningen (hoofdstuk 3). Via deze literatuur kunnen verschillende + en - symbolen uit de figuur worden getoetst. In het onderzoek wordt dus nagegaan: hoe groot het effect is van de alternatieve tijdsordeningen op het aanbod van arbeid; hoeveel mensen extra moeten worden ingezet om de langere openingstijden mogelijk te maken en wat de kosten hiervan zijn; wat het uiteindelijke effect is op de knelpunten op de arbeidsmarkt; wat de kosten zijn van de alternatieve tijdsordening en bij wie ze terecht komen; in hoeverre een alternatieve tijdsordening tot minder tijdverlies (door files en verzuim) en meer productiviteit leidt; wat het uiteindelijke effect is op de economische groei. Voor al deze punten geldt dat een precieze kwantificering veelal niet mogelijk is, maar vaak wel een indicatie van de richting en omvang van het effect. Van een aantal specifieke punten wordt sowieso wel een kwantitatieve analyse uitgevoerd. Deze specifieke punten betreffen dus losse elementen die niet zijn ingebed in een veel breder scenario. In bijlage 2 wordt hier apart op ingegaan. Niet-economische effecten Naast de kwantificeerbare, economische effecten van een alternatieve tijdsordening zijn er ook nog belangrijke effecten op het welzijn. Als een alternatieve tijdsordening tot een toename in arbeidsparticipatie leidt, kan dit effect hebben op het welzijn, niet alleen door 9

28 een toename in inkomen, maar ook gewoon doordat mensen beter geïntegreerd zijn in de samenleving en zich beter voelen door te werken. De betere toegankelijkheid van voorzieningen, de vermindering in tijdverlies door files die een alternatieve tijdsordening met zich mee kan brengen zullen waarschijnlijk ook effect hebben op het welzijn doordat mensen minder onder tijdsdruk en organisatie-stress staan. Het is ook interessant om te onderzoeken of alternatieve tijdsordeningen, als ze de combinatie van werk en privé makkelijker maken, tot een meer gelijkwaardige verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen leiden. Dit zou dan ook invloed hebben op de combinatiedruk die ontstaat bij het combineren van beide taken. Anderzijds kan men ook verwachten dat door een flexibilisering van arbeidstijden en door ruimere openingstijden van bepaalde voorzieningen er minder collectieve vrije tijd overblijft, dat wil zeggen tijden waarop iedereen vrij is en dus collectieve activiteiten kunnen worden gepland. Dit heeft consequenties voor dingen als het gezinsleven, verenigingsactiviteiten, familiebijeenkomsten, religieuze bijeenkomsten, etc. Het is ook onduidelijk wat het totale effect van een alternatieve tijdsordening op de totale vrije tijd van individuen zal zijn: een vermindering van de reistijd (door thuiswerk en minder files) heeft een positief effect op de vrije tijd, maar een toename in de arbeidsparticipatie gaat natuurlijk ten koste van dezelfde vrije tijd en ook van zaken als zorg voor kinderen of andere hulpbehoevende mensen, vrijwilligerswerk, hobby s, etc., die ook van invloed zijn op het welzijn. Een andere mogelijke consequentie van een alternatieve tijdsordening, althans van de flexibele of 7-tot-7 tijdsordening, is dat waarschijnlijk niet alle soorten winkels en voorzieningen in zo n tijdsordening kunnen overleven. Kleine bedrijven en winkels zullen waarschijnlijk meer moeite hebben om hun openingstijden te verruimen, en zouden op den duur kunnen verdwijnen. Dit zou invloed kunnen hebben op bijvoorbeeld de sociale contacten en integratie in buurten. Figuur 2.3 geeft een overzicht van deze niet-economische effecten. In hoofdstuk 3 zullen een aantal van deze veronderstelde effecten ook vanuit de bestaande geluksliteratuur empirisch worden getoetst. Van belang voor het welzijn is ook de vraag in hoeverre een alternatieve tijdsordening (verruiming van openingstijden van voorzieningen, een flexibilisering van werktijden, thuis- en telewerken) ertoe leiden, dat werknemers daadwerkelijk meer zelf kunnen bepalen wanneer (en waar) ze werken. Deze vraag is bijzonder relevant als het gaat om de effecten van een alternatieve tijdsordening op verschillende groepen in de samenleving, die ook verschillende posities innemen op de arbeidsmarkt. Tot slot mag men niet vergeten dat de economische effecten zelf ook invloed hebben op het welzijn: een toename in de werkgelegenheid leidt naar verwachting tot een toename in het welzijn (tenminste als onvrijwillig niet-werkenden aan het werk komen, en zolang de tijdsdruk door arbeidsparticipatie niet al te hoog wordt); ook de instandhouding van de economische welvaart (door arbeidsparticipatie en productiviteit) is natuurlijk belangrijk voor het welzijn. 10

1 Inleiding. 1.1 Naar een andere organisatie van de tijden van de samenleving

1 Inleiding. 1.1 Naar een andere organisatie van de tijden van de samenleving 1 Inleiding 1.1 Naar een andere organisatie van de tijden van de samenleving Nederland verandert. Een toenemend aantal werkenden ervaart grote tijdsdruk en tijdsgebrek. Dit hangt samen met het feit dat

Nadere informatie

Informele helper en o zo gelukkig Alice de Boer en Crétien van Campen

Informele helper en o zo gelukkig Alice de Boer en Crétien van Campen Informele helper en o zo gelukkig Alice de Boer en Crétien van Campen In krantenberichten wordt informele hulp vaak geassocieerd met overbelaste verzorgers die naast een baan ook nog veel tijd besteden

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 32 855 Modernisering regelingen voor verlof en arbeidstijden Nr. 14 BRIEF VAN DE MINISTER VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID Aan de Voorzitter

Nadere informatie

Voor het eerst neemt vrije tijd niet meer af

Voor het eerst neemt vrije tijd niet meer af Voor het eerst neemt vrije tijd niet meer af Hoe gaan Nederlanders met hun tijd om? vraagt het Sociaal en Cultureel Planbureau zich af in het laatste rapport over het vijfjaarlijkse Tijdsbestedingsonderzoek.

Nadere informatie

Peiling Flexibel werken in de techniek 2015

Peiling Flexibel werken in de techniek 2015 Peiling Flexibel werken in de techniek 2015 Peiling Flexibel werken in de techniek 2015 Inleiding Voor goede bedrijfsresultaten is het voor bedrijven van belang om te kunnen beschikken over voldoende goede,

Nadere informatie

Argumentenkaart Deeltijdwerken 3. Samenleving. Wat zijn de voor- en nadelen voor de samenleving als vrouwen meer gaan werken?

Argumentenkaart Deeltijdwerken 3. Samenleving. Wat zijn de voor- en nadelen voor de samenleving als vrouwen meer gaan werken? Argumenten Deeltijdwerken Wat zijn de - en nadelen de samenleving als meer gaan werken? Argumenten Deeltijdwerken Wat zijn de - en nadelen de samenleving als meer gaan werken? Argumenten Deeltijdwerken

Nadere informatie

Zorgen voor Anderen. WOMEN Inc 5-12-2014. Rapportage kwantitatief en kwalitatief onderzoek Fenneke Vegter, Marcel Voorn en Ester Koot Project Z5069

Zorgen voor Anderen. WOMEN Inc 5-12-2014. Rapportage kwantitatief en kwalitatief onderzoek Fenneke Vegter, Marcel Voorn en Ester Koot Project Z5069 Zorgen voor Anderen WOMEN Inc Rapportage kwantitatief en kwalitatief onderzoek Fenneke Vegter, Marcel Voorn en Ester Koot Project Z5069 5-12-2014 Inhoudsopgave Klik op icoon om naar het hoofdstuk te gaan

Nadere informatie

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender SAMENVATTING Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender In de jaren negentig werd duidelijk dat steeds meer werknemers in Nederland, waaronder in

Nadere informatie

Optimalisering verlof na geboorte kind

Optimalisering verlof na geboorte kind ADVIES 18/01 Februari 2018 Optimalisering verlof na geboorte kind SOCIAAL-ECONOMISCHE RAAD Briefadvies Nadere bevindingen optimalisering verlof na geboorte kind Aan de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

Nadere informatie

Meer of minder uren werken

Meer of minder uren werken Meer of minder uren werken Jannes de Vries Een op de zes mensen die minstens twaalf uur per week werken (de werkzame beroeps bevolking) wil meer of juist minder uur werken. Van hen heeft minder dan de

Nadere informatie

Ouderen op de arbeidsmarkt: 60+ ers en 40+ ers

Ouderen op de arbeidsmarkt: 60+ ers en 40+ ers Ouderen op de arbeidsmarkt: 60+ ers en 40+ ers Rapport van ILC Zorg voor later, Stichting Loonwijzer/WageIndicator, en Universiteit van Amsterdam/Amsterdams Instituut voor Arbeids Studies (AIAS) Inhoudsopgave

Nadere informatie

Bijlage 3: Budget impactanalyse

Bijlage 3: Budget impactanalyse Bijlage 3: Budget impactanalyse Inleiding Tijdens de ontwikkeling van de generieke module Arbeid als medicijn werd een budget impactanalyse uitgevoerd waarin de impact werd onderzocht van het toepassen

Nadere informatie

Feiten en cijfers mantelzorg (en werk) Maak werk van mantelzorg. januari 16

Feiten en cijfers mantelzorg (en werk) Maak werk van mantelzorg. januari 16 Feiten en cijfers mantelzorg (en werk) Maak werk van mantelzorg januari 16 1 Maatschappelijke ontwikkelingen Door de vergrijzing neemt de vraag naar zorg toe. De nieuwe Wet maatschappelijke ondersteuning

Nadere informatie

Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt van de overheid

Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt van de overheid Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt van de overheid Maikel Volkerink Jules Theeuwes Utrecht, 10 oktober 2012 www.seo.nl - secretariaat@seo.nl - +31 20 525 1630 SEO Economisch Onderzoek Onafhankelijk

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch) Het proefschrift. Hoofdstuk 2

Samenvatting (Summary in Dutch) Het proefschrift. Hoofdstuk 2 (Summary in Dutch) Het proefschrift Dit proefschrift is geschreven rondom de vraag hoeveel uur per week werkende mensen willen werken. Hierbij schenken we aandacht aan twee aspecten. 1 Het eerste aspect

Nadere informatie

1. Inleiding 2. Analyse 2.1. Een derde van de ouders geeft aan minder te gaan werken

1. Inleiding 2. Analyse 2.1. Een derde van de ouders geeft aan minder te gaan werken 1. Inleiding Vorig jaar kondigde de regering grote bezuinigingen aan op de kinderopvang. De bezuinigingen lopen op tot 774 miljoen in 2015. In 2012 snijdt de regering met zo'n 400 miljoen euro in de kinderopvang.

Nadere informatie

>Retouradres Postbus BJ Den Haag

>Retouradres Postbus BJ Den Haag >Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag Datum 28 februari 2017 Betreft Brief aan Kamer met beantwoording Kamervragen van de leden Dijkstra en Van Weyenberg (beiden D66) over jonge vrouwen die vaak

Nadere informatie

Modernisering arbeidstijden en verlofregelingen

Modernisering arbeidstijden en verlofregelingen CPB Notitie Nummer : 2008/44 Datum : 14 oktober 2008 Aan : SZW Modernisering arbeidstijden en verlofregelingen 1 Vraagstelling Het ministerie van SZW heeft het CPB gevraagd om commentaar te leveren op

Nadere informatie

Werkend leren in de jeugdhulpverlening

Werkend leren in de jeugdhulpverlening Werkend leren in de jeugdhulpverlening en welzijnssector Nulmeting Samenvatting Een onderzoek in opdracht van Sectorfonds Welzijn Bernadette Holmes-Wijnker Jaap Bouwmeester B2796 Leiden, 1 oktober 2003

Nadere informatie

Secundaire arbeidsvoorwaarden van primair belang. Sandra Terwolbeck, Amstelveen 8 oktober 2008

Secundaire arbeidsvoorwaarden van primair belang. Sandra Terwolbeck, Amstelveen 8 oktober 2008 Secundaire arbeidsvoorwaarden van primair belang Sandra Terwolbeck, Amstelveen 8 oktober 2008 Secundaire arbeidsvoorwaarden van primair belang Huidige uitdagingen voor organisaties Veranderd werknemersperspectief

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Wereldwijd zijn meer dan 3 miljard mensen afhankelijk van biomassa brandstoffen zoals hout en houtskool om in hun dagelijkse energie behoefte te voorzien. Het gebruik van deze

Nadere informatie

Feiten en cijfers. Werk en Mantelzorg. mei 17

Feiten en cijfers. Werk en Mantelzorg. mei 17 Feiten en cijfers Werk en Mantelzorg mei 17 1 Maatschappelijke ontwikkelingen Door de vergrijzing neemt de vraag naar zorg toe. Door de toename van de vraag nemen ook de zorgkosten toe. Door de verschuiving

Nadere informatie

Tijdsbesteding van de Belgen. Resultaten van het Belgisch tijdsbestedingsonderzoek 2013

Tijdsbesteding van de Belgen. Resultaten van het Belgisch tijdsbestedingsonderzoek 2013 Tijdsbesteding van de Belgen Resultaten van het Belgisch tijdsbestedingsonderzoek 2013 Tijdsbestedingsonderzoek TBO 13 Uitgevoerd door AD Statistiek Statistics Belgium van de FOD Economie Ondersteuning,

Nadere informatie

JONGE MOEDERS EN HUN WERK

JONGE MOEDERS EN HUN WERK AMSTERDAMS INSTITUUT VOOR ARBEIDSSTUDIES (AIAS) UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM JONGE MOEDERS EN HUN WERK Onderzoek op basis van de Loonwijzer Kea Tijdens, AIAS, Universiteit van Amsterdam Maarten van Klaveren,

Nadere informatie

Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt

Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt 1 Aanpak analyse van de loterijmarkt 1. In het kader van de voorgenomen fusie tussen SENS (o.a. Staatsloterij en Miljoenenspel) en SNS

Nadere informatie

1 Inleiding: de metamorfose van de arbeidsmarkt

1 Inleiding: de metamorfose van de arbeidsmarkt 1 Inleiding: de metamorfose van de arbeidsmarkt 1.1 De beroepsbevolking in 1975 en 2003 11 1.2 De werkgelegenheid in 1975 en 2003 14 Halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw trok de gemiddelde Nederlandse

Nadere informatie

Reacties op de Beleidsverkenning modernisering regelingen verlof en arbeidstijden

Reacties op de Beleidsverkenning modernisering regelingen verlof en arbeidstijden Reacties op de Beleidsverkenning modernisering regelingen verlof en arbeidstijden Op de Beleidsverkenning modernisering regelingen verlof en arbeidstijden hebben de volgende organisaties - op verzoek of

Nadere informatie

Aanbod van arbeid 2012

Aanbod van arbeid 2012 Bijlage B: Tabellen Auteurs Jan Dirk Vlasblom Edith Josten Marian de Voogd-Hamelink Bijlage B. Tabellen In deze bijlage zijn diverse tabellen opgenomen behorende bij het SCP-rapport Aanbod van Arbeid 2012

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

Stel je eens voor. Je hebt een bedrijf. Het bedrijf loopt goed. Je krijgt steeds meer werk aangeboden,

Stel je eens voor. Je hebt een bedrijf. Het bedrijf loopt goed. Je krijgt steeds meer werk aangeboden, Praktische-opdracht door een scholier 1669 woorden 26 maart 2003 8 22 keer beoordeeld Vak Economie Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. 1. Beschrijving van het onderzoek 1.1 Hoofdvraag 1.2 Deelvragen 3. 2. Gewenste

Nadere informatie

2.1 De keuze tussen werk en vrije tijd

2.1 De keuze tussen werk en vrije tijd 2.1 De keuze tussen werk en vrije tijd Mensen moeten steeds de keuze maken tussen werken en vrije tijd: 1. Werken * Je ontvangt loon in ruil voor je arbeid; * Langer werken geeft meer loon (en dus kun

Nadere informatie

Mantelzorgers maken weinig gebruik van verlofregelingen

Mantelzorgers maken weinig gebruik van verlofregelingen Mantelzorgers maken weinig gebruik van verlofregelingen Martijn Souren Ongeveer 7 procent van de werknemers met een verleent zelf mantelzorg. Ze maken daar slechts in beperkte mate gebruik van aanvullende

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Eindexamen economie 1-2 vwo 2007-II

Eindexamen economie 1-2 vwo 2007-II Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 1 0,15 0,12 100% = 25%

Nadere informatie

De dagelijkse dichtheid van het bestaan. Paul Schnabel Rotary s Gravenhage Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht

De dagelijkse dichtheid van het bestaan. Paul Schnabel Rotary s Gravenhage Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht De dagelijkse dichtheid van het bestaan Paul Schnabel Rotary s Gravenhage Sociaal en Cultureel Planbureau Universiteit Utrecht Iedereen aan het werk Meer mensen - M. 80% - V. 55% Meer jaren - 61/62 jr.

Nadere informatie

DE LAATSTE 10 JAAR TOT AAN HET PENSIOEN

DE LAATSTE 10 JAAR TOT AAN HET PENSIOEN HEALTH WEALTH CAREER MERCER WERKNEMERS- ONDERZOEK SERIES DE LAATSTE 10 JAAR TOT AAN HET PENSIOEN VORM RUIM VOOR DE FORMELE PENSIOENDATUM EEN STRATEGIE VOOR DE LAATSTE JAREN TOT AAN PENSIOEN De AOW-leeftijd

Nadere informatie

Meeste werknemers tevreden met aantal werkuren

Meeste werknemers tevreden met aantal werkuren Meeste werknemers tevreden met aantal werkuren Christianne Hupkens De meeste werknemers zijn tevreden met de omvang van hun dienstverband. Ruim zes op de tien werknemers tussen de 25 en 65 jaar wil niet

Nadere informatie

Meet-up: een beter klimaat voor kinderopvang Over de kosten en baten van investeren in kinderen. Janneke Plantenga, Waarborgfonds, 2 november 2017

Meet-up: een beter klimaat voor kinderopvang Over de kosten en baten van investeren in kinderen. Janneke Plantenga, Waarborgfonds, 2 november 2017 Meet-up: een beter klimaat voor kinderopvang Over de kosten en baten van investeren in kinderen Janneke Plantenga, Waarborgfonds, 2 november 2017 Presentation Janneke Plantenga Wat zijn de kosten en baten

Nadere informatie

Hoe staat het met de balans tussen werk en privé in de woonbranche? Nieuwegein, augustus 2010 Jeroen Kleingeld

Hoe staat het met de balans tussen werk en privé in de woonbranche? Nieuwegein, augustus 2010 Jeroen Kleingeld Hoe staat het met de balans tussen werk en privé in de woonbranche? Nieuwegein, augustus 2010 Jeroen Kleingeld Inhoud 1. Inleiding... 3 1.1 Aanleiding... 3 1.2 Doelstelling... 3 1.3 Respons... 3 1.4 Representativiteit...

Nadere informatie

Verdringing op de Nederlandse arbeidsmarkt: sector- en sekseverschillen

Verdringing op de Nederlandse arbeidsmarkt: sector- en sekseverschillen 1 Verdringing op de Nederlandse arbeidsmarkt: sector- en sekseverschillen Peter van der Meer Samenvatting In dit onderzoek is geprobeerd antwoord te geven op de vraag in hoeverre het mogelijk is verschillen

Nadere informatie

Jonge werknemers en werkstress: een beknopte weergave van de feiten

Jonge werknemers en werkstress: een beknopte weergave van de feiten Jonge werknemers en werkstress: een beknopte weergave van de feiten Irene Houtman & Ernest de Vroome (TNO) In het kort: Onderzoek naar de ontwikkeling van burn-outklachten en verzuim door psychosociale

Nadere informatie

Scholing voor oudere werknemers: literatuuroverzicht en kosten-baten analyse

Scholing voor oudere werknemers: literatuuroverzicht en kosten-baten analyse Scholing voor oudere werknemers: literatuuroverzicht en kosten-baten analyse Wim Groot & Henriette Maassen van den Brink In samenwerking met Annelies Notenboom, Karin Douma en Tom Everhardt, APE Den Haag

Nadere informatie

Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt van de overheid Samenvatting Karin Jettinghoff maart 2012

Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt van de overheid Samenvatting Karin Jettinghoff maart 2012 Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt van de overheid Samenvatting Karin Jettinghoff maart 2012 CAOP Research heeft een samenvatting gemaakt van het rapport Een verkenning van de toekomstige arbeidsmarkt

Nadere informatie

Regeling arbeidsduur en werktijden gemeente Waddinxveen 2014

Regeling arbeidsduur en werktijden gemeente Waddinxveen 2014 GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van gemeente Waddinxveen. Nr. 23928 30 april 2014 Burgemeester en wethouders van Waddinxveen; gelet op hoofdstuk 3 en 4 CAR-UWO; gelet op het instemmende advies van de Ondernemingsraad

Nadere informatie

We zijn op ontdekkingsreis, in een gebied waar de huidige systemen leidend zijn maar onvoldoende werken. Bij een ontdekkingsreis hoort ruimte.

We zijn op ontdekkingsreis, in een gebied waar de huidige systemen leidend zijn maar onvoldoende werken. Bij een ontdekkingsreis hoort ruimte. Het speelveld De wereld om ons heen verandert razend snel. De richting is duidelijk, de sociale zekerheid wordt geprivatiseerd. Samen bouwen we aan een vernieuwende structuur om de arbeidsmarkt essentieel

Nadere informatie

OUDERE WERKNEMERS DOOR DE LENS VAN NEDERLANDSE WERKGEVERS

OUDERE WERKNEMERS DOOR DE LENS VAN NEDERLANDSE WERKGEVERS OUDERE WERKNEMERS DOOR DE LENS VAN NEDERLANDSE WERKGEVERS Conferentie Grijswerkers gezocht Leuven, 1 februari 2008 Joop Schippers j.schippers@econ.uu.nl De arbeidsmarkt: van vragersmarkt (2e helft 20e

Nadere informatie

Switching on and off. office hours. Internet is booming. Normen vervagen ;-); The Do s and Don ts of E-mail during jjk

Switching on and off. office hours. Internet is booming. Normen vervagen ;-); The Do s and Don ts of E-mail during jjk Switching on and off De impact van smartphone gebruik op het welzijn van de werknemer Daantje Derks Erasmus Universiteit Rotterdam Opzet presentatie Algemeen theoretisch kader Aanleiding/observaties Begripsverheldering

Nadere informatie

pggm.nl Persoonlijke Balans in de beleving van PGGM- leden Enquête De Persoonlijke Balans

pggm.nl Persoonlijke Balans in de beleving van PGGM- leden Enquête De Persoonlijke Balans pggm.nl Persoonlijke Balans in de beleving van PGGM- leden Enquête De Persoonlijke Balans In maart 2014 heeft PGGM haar leden gevraagd naar hun persoonlijke balans: wat betekent persoonlijke balans voor

Nadere informatie

Een ontspannen samenleving

Een ontspannen samenleving Een ontspannen samenleving Wanneer je tegenwoordig aan iemand vraagt hoe het gaat is het antwoord vaak goed, druk. Mensen hebben het druk. Met van alles: werk, kinderen, vrienden, sporten, alles door elkaar.

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) 163 Samenvatting (Summary in Dutch) Er zijn slechts beperkte financiële middelen beschikbaar voor publieke voorzieningen en publiek gefinancierde diensten. Als gevolg daarvan zijn deze voorzieningen en

Nadere informatie

Veranderingen in arbeidsparticipatie en zorggebruik. Een beschrijving van ontwikkelingen van 1997 tot 2008

Veranderingen in arbeidsparticipatie en zorggebruik. Een beschrijving van ontwikkelingen van 1997 tot 2008 Veranderingen in arbeidsparticipatie en zorggebruik. Een beschrijving van ontwikkelingen van 1997 tot 2008 Niels Schenk en Pearl Dykstra Erasmus Universiteit Rotterdam Mei 2013 INTRODUCTIE Onderzoek naar

Nadere informatie

Eindexamen vwo economie 2014-I

Eindexamen vwo economie 2014-I Opgave 1 1 maximumscore 2 De kredietcrisis in de VS leidt ertoe dat Nederlandse banken verlies lijden op hun beleggingen in de VS en daardoor minder makkelijk krediet verstrekken aan bedrijven. Hierdoor

Nadere informatie

De verdeling van arbeid en zorg tussen vaders en moeders

De verdeling van arbeid en zorg tussen vaders en moeders De verdeling van arbeid en zorg tussen vaders en moeders Marjolein Korvorst en Tanja Traag Het krijgen van kinderen dwingt ouders keuzes te maken over de combinatie van arbeid en zorg. In de meeste gezinnen

Nadere informatie

Beroepsbevolking 2005

Beroepsbevolking 2005 Beroepsbevolking 2005 De veroudering van de beroepsbevolking is duidelijk zichtbaar in de veranderende leeftijdspiramide van de werkzame beroepsbevolking (figuur 1). In 1975 behoorde het grootste deel

Nadere informatie

S A M E N V A T T I N G

S A M E N V A T T I N G 5 6 Samenvatting In dit advies doet de Sociaal-Economische Raad voorstellen voor vereenvoudiging van de Arbeidstijdenwet (ATW). De kern van deze wet bestaat uit een stelsel van normen voor arbeids- en

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2013 2014 32 889 Voorstel van wet van de leden Voortman en Van Hijum tot wijziging van de Wet aanpassing arbeidsduur ten einde flexibel werken te bevorderen

Nadere informatie

factsheet Tijdsknelpunten

factsheet Tijdsknelpunten factsheet Tijdsknelpunten In 2010 heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau in opdracht van de Directie Emancipatie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap twee rapporten uitgebracht over

Nadere informatie

Geen tekort aan technisch opgeleiden

Geen tekort aan technisch opgeleiden Geen tekort aan technisch opgeleiden Auteur(s): Groot, W. (auteur) Maassen van den Brink, H. (auteur) Plug, E. (auteur) De auteurs zijn allen verbonden aan 'Scholar', Faculteit der Economische Wetenschappen

Nadere informatie

50 plussers op de arbeidsmarkt

50 plussers op de arbeidsmarkt 50 plussers op de arbeidsmarkt Onderzoek arbeidsparticipatie 50-plus werknemers in het bedrijfsleven Het 50+ Adviescentrum heeft in de maanden februari tot en met juni 2016 onderzoek gedaan naar de participatie

Nadere informatie

1. De detailhandel in Nederland

1. De detailhandel in Nederland 1 2 1. De detailhandel in Nederland De detailhandel is een belangrijke economische sector die wordt gekenmerkt door een zeer arbeidsintensief karakter. Er werken ongeveer 750.000 mensen. Het belang voor

Nadere informatie

Voor eerlijke kansen en keuzes in werk en opleiding

Voor eerlijke kansen en keuzes in werk en opleiding Voor eerlijke kansen en keuzes in werk en opleiding 1 Waarom? Nederland staat voor een uitdaging. De arbeidsmarkt verandert door technologische ontwikkelingen, flexibilisering, decentralisering en bezuinigingen.

Nadere informatie

Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar 2018

Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar 2018 Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Met een doorkijk naar 2018 Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Een belangrijke taak van UWV is het bij elkaar brengen van vraag en aanbod op

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting Maatschappelijke kosten-baten analyse beschut werk 1

Samenvatting. Samenvatting Maatschappelijke kosten-baten analyse beschut werk 1 Samenvatting Samenvatting Maatschappelijke kosten-baten analyse beschut werk 1 Uitvoering onderzoek: KokxDeVoogd, Houten Ewout Bückmann Eric Dorscheidt Michiel Hes november 2017 Dit is een uitgave van

Nadere informatie

DE ROUTINE VAN ALLEDAG

DE ROUTINE VAN ALLEDAG Vakgroep Sociologie, Onderzoeksgroep TOR Pleinlaan 2, 1050 Brussel http://www.vub.ac.be/tor/ DE ROUTINE VAN ALLEDAG OVER DE STANDVASTIGHEID VAN COLLECTIEVE RITMES OVER DE JAREN HEEN (BELGIË - 1999-2013)

Nadere informatie

The Effectiveness of Community Schools: Evidence from the Netherlands

The Effectiveness of Community Schools: Evidence from the Netherlands The Effectiveness of Community Schools: Evidence from the Netherlands Proefschrift Marieke Heers (gepromoveerd 3 oktober in Maastricht; promotoren prof.dr. W.N.J. Groot en prof.dr. H. Maassen van den Brink)

Nadere informatie

CPB-reactie op OESOstudie over de relatie tussen inkomensongelijkheid. economische groei

CPB-reactie op OESOstudie over de relatie tussen inkomensongelijkheid. economische groei CPB Notitie 22 december 2014 CPB-reactie op OESOstudie over de relatie tussen inkomensongelijkheid en economische groei Uitgevoerd op verzoek van de vaste commissie Financiën van de Tweede Kamer CPB Notitie

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer vwo 2006-I

Eindexamen maatschappijleer vwo 2006-I Opgave 4 Mens en werk: veranderingen op de arbeidsmarkt tekst 9 5 10 15 20 25 30 35 Volgens de auteurs van het boek Weg van het overleg? komen de nationale overheid en de sociale partners steeds verder

Nadere informatie

TilburgInstituteforInterdisciplinary StudiesofCivilLaw andconflict ResolutionSystems

TilburgInstituteforInterdisciplinary StudiesofCivilLaw andconflict ResolutionSystems TilburgInstituteforInterdisciplinary StudiesofCivilLaw andconflict ResolutionSystems RapportEvaluatie Online Mediation in Echtscheidingszaken Aanleidingvoorhetonderzoek In 2008 heeft Juripax in opdracht

Nadere informatie

Conclusie. Over de relatie tussen laaggeletterdheid en armoede. Ingrid Christoffels, Pieter Baay (ecbo) Ineke Bijlsma, Mark Levels (ROA)

Conclusie. Over de relatie tussen laaggeletterdheid en armoede. Ingrid Christoffels, Pieter Baay (ecbo) Ineke Bijlsma, Mark Levels (ROA) Conclusie Over de relatie tussen laaggeletterdheid en armoede Ingrid Christoffels, Pieter Baay (ecbo) Ineke Bijlsma, Mark Levels (ROA) ecbo - De relatie tussen laaggeletterdheid en armoede A 1 conclusie

Nadere informatie

Hoe pakken werkgevers in Nederland

Hoe pakken werkgevers in Nederland Hoe pakken werkgevers in Nederland personeelstekorten aan? Henkens, K., Remery, C., Schippers, J. & Visser, P. (2004). Knelpunten in de personeelsvoorziening: strategieën en oplossingen van werkgevers.

Nadere informatie

WERK IN BALANS Korte verkenning van de behoefte aan, gevolgen en adoptie van flexibel werken

WERK IN BALANS Korte verkenning van de behoefte aan, gevolgen en adoptie van flexibel werken WERK IN BALANS 2009 Korte verkenning van de behoefte aan, gevolgen en adoptie van flexibel werken Het onderzoek WERK IN BALANS 2009 laat zien dat flexibel werken aantrekkelijk is in economische en in maatschappelijke

Nadere informatie

Effecten van Mobility Mixx voor de BV Nederland

Effecten van Mobility Mixx voor de BV Nederland Effecten van Mobility Mixx voor de BV Nederland Indicatie van het potentieel van Mobility Mixx wanneer toegepast op het gehele Nederlandse bedrijfsleven Notitie Delft, november 2010 Opgesteld door: A.

Nadere informatie

1. Inleiding. 2. De analyses. 2.1 Afspraken over kinderopvang versus m/v-verdeling

1. Inleiding. 2. De analyses. 2.1 Afspraken over kinderopvang versus m/v-verdeling Bijlage II Aanvullende analyses 1 Inleiding In aanvulling op de kwantitatieve informatie over de diverse arbeid-en-zorg thema s, is een aantal analyses verricht Aan deze analyses lagen de volgende onderzoeksvragen

Nadere informatie

Inleiding Detraditionaliseringsprocessen in de levenssferen arbeid, gezin en vrije tijd... 7

Inleiding Detraditionaliseringsprocessen in de levenssferen arbeid, gezin en vrije tijd... 7 Inhoudstafel Voorwoord Inleiding... 1 1 Detraditionaliseringsprocessen in de levenssferen arbeid, gezin en vrije tijd... 7 1.1 Maatschappelijke ontwikkelingen kaderen de spanning tussen arbeid en andere

Nadere informatie

Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn.

Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. 1. De Wereldbank berichtte onlangs dat de Chinese economie binnen afzienbare tijd de grootste economie van

Nadere informatie

Wat zijn de drijfveren van de Nederlandse ondernemer? Een onderzoek naar de vooren nadelen van ondernemen

Wat zijn de drijfveren van de Nederlandse ondernemer? Een onderzoek naar de vooren nadelen van ondernemen Wat zijn de drijfveren van de Nederlandse ondernemer? Een onderzoek naar de vooren nadelen van ondernemen Onderzoek van GfK november 2015 Inleiding Het aantal ondernemers blijft groeien. In 2015 heeft

Nadere informatie

De Grote Uittocht Herzien. Een nieuwe verkenning van de arbeidsmarkt voor het openbaar bestuur

De Grote Uittocht Herzien. Een nieuwe verkenning van de arbeidsmarkt voor het openbaar bestuur De Grote Uittocht Herzien Een nieuwe verkenning van de arbeidsmarkt voor het openbaar bestuur Aanleidingen van deze update van De Grote Uittocht - een rapport van het ministerie van BZK en de sociale partners

Nadere informatie

Linda.Rigters@vc.fnv.nl s.baljeu@cnv.nl e.wolters@vc-mhp.nl

Linda.Rigters@vc.fnv.nl s.baljeu@cnv.nl e.wolters@vc-mhp.nl FNV Naritaweg 10 Postbus 8456 1005 AL Amsterdam T 020 58 16 300 F 020 68 44 541 Postadres Postbus 8456, 1005 AL Amsterdam Aan de voorzitter en de leden van de vaste Commissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid

Nadere informatie

Hoofdstuk 13. Arbeidsmarkt

Hoofdstuk 13. Arbeidsmarkt Hoofdstuk 13. Arbeidsmarkt Samenvatting De potentiële beroepsbevolking wordt gedefinieerd als alle inwoners van 15-64 jaar en bestaat uit ruim 86.000 Leidenaren. Van hen verricht ruim zeven op de tien

Nadere informatie

Jong en oud op de arbeidsmarkt,

Jong en oud op de arbeidsmarkt, Jong en oud op de arbeidsmarkt, 2007-2011 Gerda Gringhuis en Ben Dankmeyer 1. Inleiding De gemiddelde leeftijd van de bevolking neemt toe. De vergrijzing zorg er voor dat meer mensen aanspraak maken op

Nadere informatie

Kwetsbaar alleen. De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030

Kwetsbaar alleen. De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Kwetsbaar alleen De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Kwetsbaar alleen De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Cretien van Campen m.m.v. Maaike

Nadere informatie

Hoe haalt een extra productieve werknemer gezond en werkend zijn pensioen?

Hoe haalt een extra productieve werknemer gezond en werkend zijn pensioen? Hoe haalt een extra productieve werknemer gezond en werkend zijn pensioen? Lex Burdorf hoogleraar determinanten van volksgezondheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Rotterdam Langer

Nadere informatie

Werkbelevingsonderzoek 2013

Werkbelevingsonderzoek 2013 Werkbelevingsonderzoek 2013 voorbeeldrapport Den Haag, 17 september 2014 Ipso Facto beleidsonderzoek Raamweg 21, Postbus 82042, 2508EA Den Haag. Telefoon 070-3260456. Reg.K.v.K. Den Haag: 546.221.31. BTW-nummer:

Nadere informatie

Onderzoeksvoorstel Voorbeelden van Taakherschikking in de Zorg

Onderzoeksvoorstel Voorbeelden van Taakherschikking in de Zorg Onderzoeksvoorstel Voorbeelden van Taakherschikking in de Zorg De Verpleegkundig Specialist: De invloed op zorgpraktijken, kwaliteit en kosten van zorg in Nederland Iris Wallenburg, Antoinette de Bont,

Nadere informatie

Communiceren in zakelijke omgevingen

Communiceren in zakelijke omgevingen Communiceren in zakelijke omgevingen Slimmer communiceren Communiceren in zakelijke omgevingen Slimmer communiceren Vodafone december 2010 Leefritme heeft een belangrijke invloed op de relatie tussen mensen

Nadere informatie

Dordrecht in de Atlas 2013

Dordrecht in de Atlas 2013 in de Atlas Een aantrekkelijke stad om in te wonen, maar sociaaleconomisch kwetsbaar Inhoud:. Conclusies. Positie van. Bevolking. Wonen. De Atlas voor gemeenten wordt jaarlijks gepubliceerd. In mei is

Nadere informatie

Trends in het gebruik van informele zorg en professionele zorg thuis: gebruik van informele zorg neemt toe

Trends in het gebruik van informele zorg en professionele zorg thuis: gebruik van informele zorg neemt toe Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Trends in het gebruik van informele zorg en professionele zorg thuis: gebruik van informele zorg neemt toe, G. Waverijn

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 13. Eerder weg om gezond actief te blijven

Inhoud. Voorwoord 13. Eerder weg om gezond actief te blijven Inhoud Voorwoord 13 Hoofdstuk 1. Inleiding 17 1.1 Achtergrond van het onderzoek 17 1.2 Rumoer rond het pensioenstelsel 22 1.3 Uitzicht op een langer arbeidsleven? 24 1.4 Arbeidsbesef 27 1.5 Beeldvorming

Nadere informatie

Geef elke Nederlander een persoonlijke pensioenrekening. Position paper: Toekomst pensioenstelsel

Geef elke Nederlander een persoonlijke pensioenrekening. Position paper: Toekomst pensioenstelsel Geef elke Nederlander een persoonlijke pensioenrekening Position paper: Toekomst pensioenstelsel Publicatiedatum: juni 2016 Autoriteit Financiële Markten De AFM maakt zich sterk voor eerlijke en transparante

Nadere informatie

Modal shift en de rule of half in de kosten-batenanalyse

Modal shift en de rule of half in de kosten-batenanalyse Modal shift en de rule of half in de kosten-batenanalyse Sytze Rienstra en Jan van Donkelaar, 15 januari 2010 Er is de laatste tijd bij de beoordeling van projecten voor de binnenvaart veel discussie over

Nadere informatie

CBS-berichten: Verschuivingen in het arbeidspotentieel van ouderen

CBS-berichten: Verschuivingen in het arbeidspotentieel van ouderen CBS-berichten: Verschuivingen in het arbeidspotentieel van ouderen Ferdy Otten en Clemens Siermann* Inleiding In de afgelopen jaren zijn tal van beleidsmaatregelen genomen om de arbeidsparticipatie van

Nadere informatie

Flexibilisering van de arbeidsmarkt

Flexibilisering van de arbeidsmarkt September 2016 Flexibilisering van de arbeidsmarkt De wereld om ons heen verandert. Zo ook de arbeidsmarkt. De tijd waarin werknemers louter voor onbepaalde tijd in dienst werden genomen, ligt (heel) ver

Nadere informatie

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte. Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 24 515 Preventie en bestrijding van stille armoede en sociale uitsluiting Nr. 482 BRIEF VAN DE MINISTER VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID Aan

Nadere informatie

Regionale arbeidsmarktprognose

Regionale arbeidsmarktprognose Provincie Zeeland Afdeling Economie Regionale arbeidsmarktprognose 2012-2013 Inleiding Begin juni 2012 verscheen de rapportage UWV Arbeidsmarktprognose 2012-2013 Met een doorkijk naar 2017". Hierin worden

Nadere informatie

Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid

Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid Juli 2013 De evolutie van de werkende beroepsbevolking te Brussel van demografische invloeden tot structurele veranderingen van de tewerkstelling Het afgelopen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Het managen van weerstand van consumenten tegen innovaties

Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Het managen van weerstand van consumenten tegen innovaties Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Het managen van weerstand van consumenten tegen innovaties De afgelopen decennia zijn er veel nieuwe technologische producten en diensten geïntroduceerd op de

Nadere informatie

Effecten op de koopkracht variant A en variant B Anders Betalen voor Mobiliteit/ ABvM

Effecten op de koopkracht variant A en variant B Anders Betalen voor Mobiliteit/ ABvM Effecten op de koopkracht variant A en variant B Anders Betalen voor Mobiliteit/ ABvM Samenvatting belangrijkste resultaten Op verzoek van V&W heeft SZW een eerste inschatting gemaakt van de koopkrachteffecten

Nadere informatie

2513AA22XA. Inleiding. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. Inleiding. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Parnassusplein 5 T 070 333

Nadere informatie