Masarykova univerzita. Filozofická fakulta. Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky. Nizozemský jazyk a literatura. Bc. Veronika Horáčková

Transcriptie

1 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Bc. Veronika Horáčková Theater van de bovenste plank. Duitse en Tsjechische vertalingen van vaste verbindingen in Het theater, de brief en de waarheid van Harry Mulisch Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Marta Kostelecká 2016

2 Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury... Veronika Horáčková 2

3 Dankbetuiging Ik wil graag Mgr. Marta Kostelecká van harte bedanken voor haar zorgvuldige begeleiding van mijn scriptie als ook voor haar advies bij het vertalen van Het theater, de brief en de waarheid. Mijn dank gaat ook aan Mgr. Sofie Royeaerd M.A. voor het begeleiden van mijn vorige scriptie. Ik zou verder beide dames willen bedanken voor de prachtige colleges en de vriendelijke sfeer die op de afdeling Neerlandistiek in Brno heerst. Daarnaast wil ik graag mijn Leidse vriendin Lisa Kostková van harte bedanken voor de talige correcties. Tot slot een dank aan mijn familieleden en vrienden voor hun geduld en grote steun. Veronika Horáčková, mei

4 Inhoud Inleiding Harry Mulisch Leven Werk Bibliografie Thema s en motieven Erkenning Receptie Receptie van Harry Mulisch Nederland Duitsland Tsjechië Samenvatting Receptie van Het theater, de brief en de waarheid Nederland Duitsland Samenvatting Het theater, de brief en de waarheid Structuur Titel Ondertitel Motto Delen Kadervertelling Vertelsituatie Inhoud I Herbert

5 3.2.2 Tussenspel II Magda Verantwoording Personages Felix Vera Herbert Magda Mulisch alter ego s Ruimte en tijd Ruimte Tijd Taal en stilistische kenmerken Vreemde woorden Expressiviteit en Bargoens Directe rede Retorische vragen Beeldspraak Intertekstualiteit Thema s Tegenspraak Mannen en vrouwen Theater Andere thema s en motieven De vertalingen Das Theater, der Brief und die Wahrheit Divadlo, dopis a pravda Definitie en classificatie van vaste verbindingen Definitie van vaste verbindingen

6 5.2 Classificatie van vaste verbindingen Nederland Duitsland Tsjechië Vertalen van vaste verbindingen Langeveld Collocaties Idiomen Schäffner Straková Krijtová Vaste verbindingen Werkwijze Fraseologismen Spreekwoorden Zegswijzen Gezegdes Collocaties en andere niet-idiomatische vaste verbindingen Collocaties Andere niet-idiomatische vaste verbindingen Algemene bevindingen Vertalen van fraseologismen Vertalen van collocaties en andere niet-idiomatische vaste verbindingen Conclusie Literatuuropgave Bijlage Bijlage Bijlage _Toc

7 Inleiding Het Boekenweekgeschenk van 2000 werd door de wereldbekendste Nederlandse auteur ooit geschreven: Harry Mulisch ( ). Deze korte roman die onder de titel Het theater, de brief en de waarheid werd gepubliceerd, behandelde de Croisetaffaire van De Nederlandse acteur Jules Croiset (1937) heeft toen tegen de opvoering van het antisemitische toneelstuk Het vuil, de stad en de dood van de Duitse schrijver en regisseur Rainer Werner Fassbinder ( ) geprotesteerd. Hij heeft dreigbrieven aan enkele Joden geschreven en zijn eigen ontvoering geënsceneerd. Harry Mulisch heeft dit verhaal gebruikt om er een roman van te maken. Deze roman is bijzonder niet alleen vanwege zijn inhoud, maar ook vanwege zijn structuur en symboliek. Omdat in het boek een groot aantal van vaste verbindingen instaat, heb ik besloten om mijn masterscriptie juist aan de vaste verbindingen te wijden. Aangezien het boek in het Duits en gedeeltelijk in het Tsjechisch werd vertaald, zal ik analyseren hoe de vaste verbindingen in het Duits en in het Tsjechisch zijn vertaald. Deze scriptie bestaat uit een hoofddeel en een drietal bijlagen. In hoofdstuk 1 komt Harry Mulisch aan bod. Eerst zal ik algemene informatie over zijn leven geven (1.1). Daarna zal ik mijn aandacht aan zijn werk besteden (1.2), zowel aan de bibliografie (1.2.1) als ook aan de thema s en motieven die in zijn boeken worden verwerkt (1.2.2) en aan de erkenning van zijn werk (1.2.3). Tot slot zal ik de receptie van Mulisch werken in het algemeen in Nederland, Duitsland en Tsjechië bespreken (1.3). In hoofdstuk 2 komt receptie van Harry Mulisch en Het theater, de brief en de waarheid aan bod. Eerst zal ik Mulisch receptie in Nederland behandelen (2.1.1). Verder ga ik op de receptie in Duitsland in (2.1.2). Daarna bespreek ik de situatie in Tsjechië (2.1.3). Ten slotte geef ik een korte samenvatting weer (2.1.4). Aansluitend zal ik me in een beknopte receptie van Het theater, de brief en de waarheid verdiepen. Eerst bespreek ik de receptie in Nederland (3.1.) en daarna ga ik naar Duitsland over (3.2). Tot slot vat ik de besproken recensies kort samen (3.3). In hoofdstuk 3 zal ik me in het boek Het theater, de brief en de waarheid verdiepen. Eerst zal ik de structuur van het boek beschrijven (3.1) en daarna de inhoud 7

8 samenvatten (3.2). Verder ga ik op de personages (3.3), ruimte en tijd (3.4) en taal en stilistische kenmerken in (3.5). Vervolgens besteed ik de aandacht aan de intertekstualiteit (3.6). Tot slot bespreek ik de thema s die voor het boek essentieel zijn (3.7). In hoofdstuk 4 komt algemene informatie over de vertalingen van Het theater, de brief en de waarheid aan bod. Eerst behandel ik de Duitse gepubliceerde vertaling (4.1) en daarna besteed ik de aandacht aan mijn eigen vertaling in het Tsjechisch (4.2). In hoofdstuk 5 komen definitie en classificatie van vaste verbindingen aan bod. Eerst geef ik een definitie van vaste verbindingen weer (5.1) en daarna ga ik op hun classificatie in (5.2). Omdat de classificatie van vaste verbindingen per land verschilt, heb ik dit hoofdstuk in meerdere onderdelen verdeeld. Ten eerste behandel ik Nederlandse bronnen (5.2.1), namelijk Linda Verstraten ( ), Agata Kowalska- Szubert ( ) en het Idioomwoordenboek ( ). Ten tweede bespreek ik Duitse bronnen (5.2.2). Eerst bespreek ik de theorie van Wolfgang Fleischer ( ) en dan van Harald Burger ( ). Tot slot komt Tsjechië ter sprake (5.2.3). Ik maak gebruik van Přemysl Hauser ( ) en Miroslav Grepl ( ) en behalve dat ook van František Čermák. Hoofdstuk 6 is gericht op het vertalen van vaste verbindingen. Eerst komt de theorie van Arthur Langeveld aan de orde (6.1), meer bepaald de theorie omtrent het vertalen van collocaties (6.1.1) en idiomen (6.1.2). Daarna behandel ik ideeën van Schäffner (6.2), en Vlasta Straková (6.3). Tot slot ga ik op de theorie van Olga Krijtová in (6.4). Hoofdstuk 7 is gewijd aan de praktische analyse van vaste verbindingen die ik in Het theater, de brief en de waarheid heb gevonden. Aan het begin beschrijf ik hoe ik te werk ben gegaan (7.1). Daarna analyseer ik fraseologismen (7.2), concreet spreekwoorden (7.2.1), zegswijzen (7.2.2) en gezegdes (7.2.3). Vervolgens ga ik op collocaties en andere niet-idiomatische vaste verbindingen in (7.3). Eerst komen collocaties aan bod (7.3.1). Daarna worden andere niet-idiomatische vaste verbindingen onderzocht (7.3.2). Tenslotte zet ik algemene bevindingen die uit mijn analyse zijn gebleken, op een rijtje (7.4). Ik maak daarbij onderscheid tussen het vertalen van fraseologismen (7.4.1.) en het vertalen van collocaties en andere nietidiomatische vaste verbindingen (7.4.2). 8

9 In hoofdstuk 8 trek ik uit mijn bevindingen een conclusie. In de bijlage, die volgt, is ten eerste de vertaling van het Tussenspel en II Magda van Het theater, de brief en de waarheid te vinden. Ten tweede staat er een overzicht van vertaalde zinnen uit het eerste deel van het boek (I Herbert) die een vaste uitdrukking bevatten. Ten derde kan er een tabel met de gevonden vaste verbindingen en de vertalingen aangetroffen worden die gedetailleerd in hoofdstuk 7 worden besproken. 9

10 1 Harry Mulisch In dit hoofdstuk bespreek ik de schrijver Harry Mulisch die de auteur van het boek Het theater, de brief en de waarheid is waar deze scriptie om draait. Eerst vat ik zijn levensloop samen en daarna ga ik op zijn werk in. 1.1 Leven In dit hoofdstuk besteed ik aandacht aan het leven van Harry Mulisch. Ik baseer me daarbij voornamelijk op het boek Dějiny nizozemské a vlámské literatury Geschiedenis van de Nederlandse en Vlaamse literatuur (2015) dat onder redactie van de Neerlandicus Wilken Engelbrecht (1962) is verschenen, een hoofdstuk in Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur (1980) dat door Frans C. de Rover (1946) werd geschreven en het biografieënproject Schrijvers en dichters (2004) dat via DBNL toegankelijk is. Harry Kurt Victor Mulisch werd op 29 juli 1927 in Haarlem geboren. Zijn vader Kurt was afkomstig uit een Duitse familie die uit de Tsjechische stad Jablonec nad Nisou stamde. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam hij samen met het Duitse leger naar Antwerpen waar hij Alice Schwarz leerde kennen, de toekomstige moeder van Harry Mulisch. Alice was afkomstig uit een Duits-Oostenrijks Joods bankiersgeslacht. Het leeftijdsverschil tussen haar en Kurt Mulisch was bijna twintig jaar (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:1; Engelbrecht 2015:402). Alice en Kurt emigreerden naar Nederland, maar in 1936 gingen ze scheiden. Na de scheiding woonde Mulisch bij zijn vader in Amsterdam waar hij door de Poolse huishoudster Frieda Falk werd opgevoed. Aangezien zijn ouders van Duitse afkomst waren, was Mulisch tweetalig (Duits en Nederlands) opgegroeid. Zijn vader werkte als directeur bij de bankiersfirma Lippmann-Rosenthal & Co. waar het kapitaal van Joden werd ondergebracht. Na de oorlog werd Kurt Mulisch vanwege collaboratie gearresteerd, maar later weer vrijgelaten (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:1; Engelbrecht 2015:403). 10

11 Interessant is dat Mulisch vader Duitser en collaborateur was, terwijl zijn moeder Joods was. Dat stelde een bijzondere paradox in zijn leven voor. Omdat Kurt Mulisch contacten met de Duitsers had, heeft hij zijn echtgenote en zijn zoon geholpen zodat ze niet naar de concentratiekamp werden afgevoerd. Zo overleefde Mulisch moeder de oorlog en emigreerde later naar San Francisco. Zijn grootmoeder en overgrootmoeder werden echter vergast. (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:1; Engelbrecht 2015:403). Mulisch zat eerst op de lagere school en daarna op het Christelijk Lyceum in Haarlem. Nadat hij verschillende baantjes had geprobeerd, werd hij in 1949 schrijver van beroep (Kritisch lexicon 1980:1). In 1971 trouwde hij met de kunstenares Sjoerdje Woudenberg met wie hij twee dochters had: Anna (1971) en Frieda (1974). Sinds 1989 leefde hij met Kitty Saal. Ze hadden samen een zoon Menzo (1992) (Kritisch lexicon 1980:2). Harry Mulisch is op 30 oktober 2010 in Amsterdam gestorven aan gevolgen van kanker. 1.2 Werk In dit hoofdstuk besteed ik aandacht aan het werk van Harry Mulisch. Behalve Dějiny nizozemské a vlámské literatury (2015), Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur (1980) en Schrijvers en dichters (2004), maak ik gebruik van de webpagina Literatuurgeschidenis.nl (LG, online) dat op de Nederlandstalige literatuur is gericht, de website van de uitgeverij De Bezige Bij waarbij Mulisch zijn boeken publiceerde, en het boek Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur (2006) van Hugo Brems. Harry Mulisch behoort naast Gerard Reve ( ) en Willem Frederik Hermans ( ) tot de grote drie van de Nederlandse naoorlogse literatuur (LG, online; zie ook Kritisch lexicon 1980:15). Al deze auteurs houden zich namelijk met het thema van de Tweede Wereldoorlog bezig. In vergelijking met de andere auteurs die eerder een realistische manier van kijken hebben, heeft Mulisch de neiging om fantastische elementen te verwerken (Kritisch lexicon 1980:15). 11

12 Mulisch was een veelzijdige schrijver. Tot zijn oeuvre behoren onder andere toneelstukken, gedichten, romans, reportages en filosofische werken. In totaal heeft hij meer dan 50 werken gecreëerd. Zijn gedichten werden gepubliceerd in de bundels Woorden, woorden, woorden (1973), De vogels (1974), Tegenlicht (1975) en De wijn is drinkbaar dank zij het glas (1976). Uit zijn verhalen kan de bundel De versierde mens (1957) worden genoemd. Mulisch bekendste verhaal is Wat gebeurde er met sergeant Massuro (1987). Een voorbeeld van zijn toneelstukken is het drama Oidipoes Oidipoes (LG, online; Kritisch lexicon 1980:2-4; Engelbrecht 2015:403) Bibliografie In het oeuvre van Harry Mulisch kunnen drie periodes onderscheiden worden die ik verder ga toelichten. De eerste periode zijn de jaren vijftig waarin Mulisch vooral verhalen schreef. De tweede periode is begrensd door de jaren zestig. In deze tijd schreef hij tijdgeschiedenis zoals hij dat zelf noemde. Vanaf de jaren zeventig hield hij zich opnieuw bezig met fictie (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:passim). Naar mijn mening is vooral de laatste periode van belang. Deze periode vertegenwoordigt namelijk het hoogtepunt van Mulisch oeuvre. Tot dit tijdvak behoort trouwens ook de roman Het theater, de brief en de waarheid e periode De eerste periode vertegenwoordigt het begin van Mulisch schrijverschap. Hij heeft zijn aandacht vooral aan fictionele teksten besteed, voornamelijk aan verhalen en romans. In dit tijdvak was hij ook werkzaam bij een aantal literaire tijdschriften. Voor deze periode is het verder typerend dat alledaagse thema s met mythische elementen worden verbonden (Kritisch lexicon 1980:5). In 1946 heeft Mulisch zijn debuut geschreven. Het ging om het verhaal De kamer dat één jaar later in Elseviers Weekblad is verschenen (DBNL, LG, BB, online; Engelbrecht 2015:402; Kritisch lexicon 1980:1). In 1951 werd vervolgens zijn eerste roman archibald strohalm [sic] gepubliceerd. Voor dit boek heeft Mulisch de Reina Prinsen Geerligsprijs ontvangen en in 1957 de Anne Frankprijs. Het is het eerste deel van een serie van boeken waarin 12

13 een superieur evenwicht tussen mythologische, magische en psychologische motieven naar voren komt. In dit boek gaat het om een gemiddelde man die zijn eigen taal creëert, maar uiteindelijk als gek wordt beschouwd (DBNL, BB, online; Kritisch lexicon 1980:5). Daarnaast was Mulisch tussen de jaren 1958 en 1962 actief als redacteur van het literair tijdschrift Podium. Van 1961 tot 1969 was hij gebonden aan het tijdschrift Randstad. Van 1965 tot 1990 was hij werkzaam als redacteur van het culturele tijdschrift De Gids (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:2). In 1959 is zijn tweede grote roman Het stenen bruidsbed verschenen. Het hoofdpersonage is de tandarts Norman Corinth die dertien jaar na het bombardement van Dresden naar deze stad terugkeert. Tijdens De Tweede Wereldoorlog was hij als boordschutter betrokken bij het vernietigen van de stad. Terug in het heden heeft hij in Dresden een relatie met zijn gids Hella (LG, DBNL, online; Brems 2006:70; Kritisch lexicon 1980:7-8). In dit boek staat de spanning tussen liefde en oorlog, [ ] geweld en erotiek centraal. De roman is vol van verwijzingen naar de klassieke oudheid wat onder andere te zien is aan de namen van de personages en aan de parallellen met de keizer Nero en de verwoesting van Troje. Dresden wordt dan ook het Duitse Troje genoemd. Bovendien zijn er Homerische zangen die het verleden met het heden verbinden. In deze antigeschiedenis wilde Mulisch de zinloosheid en gewelddadigheid van de oorlog laten zien. De auteur stelt hier ook de vraag wanneer iemand als een oorlogsmisdadiger wordt beschouwd en wanneer hij als een gewoon mens wordt gezien dat alleen zijn plicht doet (DBNL, online; Brems 2006:70-71; Kritisch lexicon 1980:8; Engelbrecht 2015:404) e periode Tijdens de 2e periode wilde Mulisch zich in actuele kwesties engageren. Hij wilde actuele gebeurtenissen beïnvloeden door tijdelijk fictionele literatuur te negeren. Hij behandelde daarentegen belangrijke maatschappelijke thema s zoals de beweging Provo en de oorlog in Vietnam. In dit verband heeft hij trouwens opgemerkt: Het is oorlog. En in oorlogstijd moet men zich niet bezig houden met het schrijven van romans. Dan zijn er echt wel belangrijker [sic] dingen te doen.. Mulisch was in deze 13

14 tijd links georiënteerd en was een liefhebber van Cuba. Hij heeft dan ook over Fidel Castro (1926) het boek Het woord bij de daad (1968) geschreven (LG, DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:9; Brems 2015:273). In deze periode kwam ook het boek De zaak 40/61 tot stand dat in 1962 werd gepubliceerd. Het gaat om een verslag van het proces met de oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann ( ) dat zich in Jerusalem afspeelde. Aan dit proces dat in 1961 heeft plaatsgevonden, heeft Mulisch deelgenomen als verslaggever van Elseviers Weekblad (LG, online; Brems 2006:71; Kritisch lexicon 1980:9). Mulisch identificeert zich gedeeltelijk met Eichmann en probeert te begrijpen wat hem tot zulke afschuwelijke daden had geleid. Hij komt tot de conclusie dat Eichmann een gewone bureaucraat was die de oplossing van een probleem heeft gevonden. Mulisch beweert ook dat de techniek waarvan mensen afhankelijk zijn, het begin van het einde van de mensheid is. Dit idee presenteert hij overigens ook in de roman De ontdekking van de hemel die verderop nog aan bod komt. Voor De zaak 40/61 heeft Mulisch in 1963 de Vijverbergprijs ontvangen (DBNL; Brems 2006:71; Engelbrecht 2015:404; Kritisch lexicon 1980:9). Zoals aangegeven was Mulisch in de jaren zestig betrokken bij de anarchistische groep Provo. In 1966 heeft hij over deze organisatie en haar protesten tegen het huwelijk van prinses Beatrix (1938) met de Duitser Claus von Amsberg ( ) het boek Bericht aan de rattenkoning geschreven (Brems 2006:257, zie ook Kritisch lexicon 1980:9). Tot deze periode behoort ook de opera Reconstructie (1969) die over de Zuid- Amerikaanse revolutionair Che Guevara ( ) gaat. In dit werk verwoordt Mulisch zijn idealen. Als hij echter beseft dat zijn dromen utopie zijn, schakelt hij over naar fictionele teksten (Kritisch lexicon 1980:10) e periode Met het verschijnen van de roman Twee vrouwen in 1975 is de derde fase van Mulisch schrijverschap aangebroken (BB, LG, online). In deze periode kwam Mulisch op fictionele teksten terug, meer bepaald op romans. In deze fase creëerde hij diepgaande, doordachte teksten die het toppunt van zijn werk vertegenwoordigen. 14

15 Zoals de titel Twee vrouwen kan suggereren, gaat het in dit boek om een liefdesrelatie tussen twee vrouwen. Het verhaal dat met een moord en een zelfmoord eindigt, wordt verteld door de ogen van Laura, de enige die de dramatische gebeurtenissen overleeft (LG, online; Brems 2006:340; Engelbrecht 2015:404). Het is echter geen eenvoudige lectuur zoals op het eerste gezicht zou kunnen lijken. Mulisch gaat op diepere filosofische en psychologische thema s in zoals goed en kwaad met de Tweede Wereldoorlog op de achtergrond. Bovendien wordt er verwezen naar het verhaal over Orpheus en Eurydice. Ook hier komt de Oidipoes mythe ter sprake (LG, online; Brems 2006:340; Kritisch lexicon 1980:12). In 1980 is Mulisch filosofisch werk De compositie van de wereld verschenen waaraan hij bijna 50 jaar heeft gewerkt. In dit boek komt zijn visie van de wereld en van de literatuur naar voren. Belangrijk is hier ook het idee dat verleden, heden en toekomst elkaar beïnvloeden wat in Mulisch boeken trouwens vaak wordt weerspiegeld. In dit werk probeert hij het principe Principium Contradictionis te weerleggen. Het gaat er eigenlijk om dat twee dingen tegelijkertijd gelijk en niet gelijk zijn. 1 Dit boek kan echter niet als een puur filosofisch werk gezien worden. Het gaat er namelijk ook om literaire opvattingen. Mulisch beweert immers dat de werkelijkheid door woorden geïnterpreteerd kan worden. Behalve filosofie en literatuur houdt hij er zich bijvoorbeeld met religie en scheikunde bezig (DBNL; Kritisch lexicon 1980:12-13; Brems 2006:405; Engelbrecht 2015:403). De in 1982 verschenen roman De aanslag behoort tot de hoogtepunten van Mulisch oeuvre. Het betekende voor hem een doorbraak bij groter publiek (LG, online). Van dit boek zijn dan ook meer dan exemplaren verkocht (ibidem). In dit boek staat het personage van Anton Steenwijk centraal. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt het lijk van de dode NSB er Fake Ploeg voor het huis geplaatst waar de kleine Anton met zijn ouders en broer woont. Hoewel het gezin niets te maken heeft met de moord, wordt hun huis in brand gestoken en de ouders en de broer worden 1 Dit principe legt Mulisch aan het voorbeeld van octaftoon toe. Het gaat erom dat de octaaf van een toon eigenlijk dezelfde toon is, maar toch anders klinkt (Kritisch lexicon 1980:13). Dit idee sluit trouwens aan bij de filosofie van Nicolaus Cusanus ( ). Volgens hem komen tegenovergestelde dingen toch overeen (Buurlage 1999:17). Mulisch heeft zich door Cusanus ook in andere opzichten geïnspireerd wat uitgebreid in hoofdstuk wordt beschreven. 15

16 gefusilleerd. Antons verdere leven is beïnvloed door deze gebeurtenis. Pas vele jaren later komt hij te weten wat er precies aan de hand was. Het is bijzonder dat deze roman in vijf delen is verdeeld die Antons leven tussen de jaren 1945 en 1981 beschrijven. Elke episode speelt zich af op de achtergrond van een belangrijke politieke gebeurtenis. Zo is Anton getuige van de oorlog in Korea of de Russiche aanval in Hongarije. Opvallend is dat het boek door strakke chronologie is gekenmerkt. Verder valt op dat de structuur van de roman op een klassieke Griekse tragedie lijkt (Brems 2006:71-72 en , Engelbrecht 2015:404, Kritisch lexicon 1980:14). De belangrijkste thema s van dit boek zijn schuld en verantwoordelijkheid. Het gaat er in principe om dat objectieve waarheid niet bestaat omdat iedereen de dingen uit een andere perspectief ziet. Ook in dit werk speelt tijd een cruciale rol. Daarmee wordt dit boek weer met de Oidipoes-mythe verbonden (LG, online; Brems 2006:71-72; Kritisch lexicon 1980:14). In 1992 werd dan Mulisch magnum opus gepubliceerd, namelijk de filosofische roman De ontdekking van de hemel. Dit boek was erg succesvol, niet alleen in Nederland, maar ook in Duitstalige landen en het werd eveneens door de critici geprezen (LG, BB, online). In deze roman staat het personage van Onno Quist centraal. 2 Hij krijgt de opdracht om de Tien Geboden van Mozes terug naar God te brengen. Verder zien we het verhaal van Max Delius die naar Auschwitz komt om achter het verleden van zijn vader te komen. Zijn vader was namelijk collaborateur die Max moeder liet vermoorden. Auschwitz wordt in het boek als de grootste hel op aarde en als het hoogtepunt van de zelfvernietiging van de mensheid gezien. Ook deze roman speelt zich overigens zoals De aanslag op de achtergrond van belangrijke politieke gebeurtenissen af, namelijk de Cuba van Fidel Castro (LG, online; Brems 2006:72 en 557). Het gaat om de discrepantie tussen het leven op aarde en het hemelse leven (Brems 2006:557). De engelen beheren het leven van mensen die verblind zijn door 2 De hoofdpersonages Max Delius en Onno Quist zijn gebaseerd op Mulisch zelf en zijn goede vriend, de links georiënteerde schaakmeester Hein Donner ( ) (Engelbrecht 2015:405). 16

17 hun eigen ambities (ibidem). Ze weten echter niet dat hun persoonlijke problemen een deel uitmaken van een groter hemels plan (ibidem). De ontdekking van de hemel wordt gepresenteerd als tegelijk een psychologische roman, een filosofische roman, een tijdroman, een ontwikkelingsroman, een avonturenroman en een alles overkoepelend mysteriespel kortom als een totaalroman (in Brems 2006:556-7). Dat gaat gepaard met het feit dat deze roman aan de ene kant op boeken van de Amerikaanse schrijver Dan Brown (1964) lijkt, maar aan de andere kant met klassieke werken van de Italiaanse dichter Dante Alighieri ( ) vergeleken kan worden (Engelbrecht 2015:406). Bovendien komen in deze roman alle thema s aan bod die Mulisch in de vorige jaren heeft behandeld (BB, online). Het hoofdthema van dit boek is de achteruitgang van de mensheid die veroorzaakt is door het feit dat mensen zich niet meer aan het verbond met God houden (LG, online; Brems 2006:557). Het leven van mensen hangt namelijk van de techniek af (DBNL, online). Ze hebben het pact met de hemel [ ] ingeruild voor een pact met de duivel (ibidem). Mulisch wil daarmee laten zien dat de ethiek verdwenen [is] en dat mensen een onomkeerbaar proces van zelfvernietiging verrichten (Brems 2006:72). Deze roman is met zijn 900 pagina s buitengewoon omvangrijk (DBNL, online). Hij werd vertaald in een groot aantal talen, onder andere in het Tsjechisch. Harry Mulisch heeft er in 1993 de Mekkaprijs en de Multatuliprijs voor ontvangen (ibidem). In 1998 is het boek De procedure verschenen die met de Libris Literatuurprijs werd bekroond. Dit boek bestaat uit drie delen waarin de lezers de lootgevallen van microbioloog Victor Werker kunnen volgen. Hij wil graag een mens creëren en verlangt naar de Nobelprijs. Dit verhaal wordt in samenhang gebracht met het verhaal van Rabi Löw die in Praag van de 16e eeuw Golem schept. Essentiele thema s van dit boek zijn het proces van ontstaan en schrijverschap zelf (DBNL, BB, online; Hrubá 2002:23; Nagy 2004:8, online). In 2001 is Mulisch laatste roman Siegfried, een zwarte idylle verschenen die voor de AKO Literatuurprijs en de NS Publieksprijs werd genomineerd (BB, online). In dit boek probeert [Mulisch] een dieperliggende samenhang onder de dagelijkse realiteit bloot te leggen. (LG, online). Het gaat meer bepaald om de nauwe relatie 17

18 tussen werkelijkheid en verbeelding (Brems 2006:662). Siegfried is namelijk een psychologische roman die met het idee speelt dat Adolf Hitler een zoon had. De beroemde Nederlandse schrijver Rudolf Herter (het alter ego van Mulisch) komt naar Wenen om zijn nieuwe boek te presenteren. Daarbij spreekt hij zijn gedachte uit om een roman over Hitler te schrijven. Twee bejaarden nodigen hem uit op bezoek en vertellen hem dat ze tijdens de Tweede Wereldoorlog in Hitlers Alpijnse residentie als bedienden werkten. Ze vertrouwen hem hun grote geheim toe Hitler had met Eva Braun een zoontje dat echter door hunzelf werd opgevoed. Het verhaal komt tot een mystieke einde waarin Herter half krankzinnig fantaseert (Brems 2006:662) Thema s en motieven In dit hoofdstuk zet ik de thema s en motieven waarmee Mulisch zich in zijn werken bezighoudt, op een rijtje. Ten eerste behandelt hij vaak het thema van goed en kwaad en schuld en onschuld (Brems 2006:70). Deze problematiek is zowel te vinden in zijn fictionele als ook in zijn non-fictionele teksten, bijvoorbeeld in De aanslag en De zaak 40/61. Ten tweede is het voor Mulisch essentieel om persoonlijke lotgevallen met politieke en maatschappelijke gebeurtenissen te verbinden. Dat is te zien in een aantal van zijn romans zoals De aanslag en De ontdekking van de hemel. Deze boeken spelen zich namelijk op de achtergrond van belangrijke historische gebeurtenissen af (Brems 2016:556). Ten derde speelt de Tweede Wereldoorlog in de werken van Mulisch een belangrijke rol en is zelfs een centraal onderdeel van zijn persoonlijke mythologie.. Ik bèn de Tweede Wereldoorlog. is trouwens één van zijn beroemdste uitspraken (ibidem). Mulisch merkte ook graag op dat hij dankzij de Eerste Wereldoorlog werd geboren en is dus met beide oorlogen verbonden (Brems 2006:70, Engelbrecht 2015:403). Voor Mulisch is het verder typerend dat hij vaak mythische en fantastische motieven in zijn boeken verwerkt (Brems 2006:166, Engelbrecht 2015:403). Zo verzet hij zich tegen de alledaagse realiteit en [ ] is [ ] als een alchemist op zoek naar diepere, achterliggende samenhangen. Dat alchemistische schrijfproces vereist even 18

19 grote aandacht voor het mysterieuze, het onzegbare, als voor het alledaagse en triviale. (Brems 2006:166). Mulisch wil daarmee laten zien dat de werkelijkheid niet eenduidig, maar complex is. Het is voor hem overigens typerend dat hij de werkelijkheid op een of andere manier transformeert. Bovendien heeft hij een voorliefde voor allerlei raadsels: Het beste is het raadsel te vergroten. (DBNL, online; Buurlage 1999:19). Door zijn boeken mystiek en raadselachtig te maken, maakt hij ze juist geloofwaardig. 3 Bovendien probeert hij het mythisch moment vast te leggen en tegelijkertijd te ontmaskeren (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:3). Verder komt in Mulisch werken zijn interesse voor de klassieke oudheid naar voren. Hij komt terug op de filosofen Heraclitus ( v. Chr.) en Pythagoras ( v.chr.), zijn leerling Philolaos ( v. Chr.) en de Egyptische god Thoth. In dit verband is de opvatting van Heraclitus van belang die beweert dat iets tegelijkertijd kon zijn en niet-zijn (DBNL, online). Dat is ook de oorzaak van Mulisch belangstelling voor alchemie. Hij ziet de schrijver als een alchemist die door middel van taal een werk schept dat de vorm van een raadsel heeft (ibidem). Het schrijven is volgens hem trouwens [ ] een wetenschap die zich verheft tot het goddelijk wonder. (Kritisch lexicon 1980:4). Mulisch is ook van mening dat schrijven iets is wat gebeurt, de werkelijkheid dus (DBNL, online; Kritisch lexicon 1980:4). Mulisch belangstelling voor alchemie past in het maniërisme waarin de ingewikkelde techniek aan de ene kant het raadsel laat zien, maar het aan de andere kant geheimhoudt. Zoals reeds aangegeven, verwerkt Mulisch graag de Oidipoes 3 Wat de mystiek betreft, heeft NRC Handelsblad in 2012 een artikel gepubliceerd dat over interessante verbindingen in werken van Harry Mulisch gaat. Het artikel gaat van het onderzoek van dichter Marc van Biezen uit (1968) (Nieuwenhuis 2012, online). Van Biezen heeft in Mulisch werk en leven een aantal AS-verbindingen gevonden zoals de debuutroman archibald strohalm [sic], het hoofdpersonage van De aanslag Anton Steenwijk, de geliefden van Laura in Twee vrouwen Alfred en Sylvia en Mulisch s moeder Alice Schwarz (ibidem). Onder de HM-verbindingen noemt hij bijvoorbeeld de personages Herbert en Magda uit Het theater, de brief en de waarheid en Hein Massuro die het hoofdpersonage is van het verhaal Wat gebeurde er met sergeant Massuro (ibidem). Van Biezen beweert ook dat in Mulisch oeuvre opvallend vaak het nummer acht voorkomt (ibidem). Hij heeft bijvoorbeeld acht toneelstukken en acht dichtbundels geschreven (ibidem). Hetzelfde geldt voor twee vrouwen (ibidem). Harry Mulisch had twee dochters, in Het theater, de brief en de waarheid zijn er twee vrouwelijke hoofdpersonages, namelijk Magda en Vera, en in De aanslag is Anton Steenwijk twee keer getrouwd (ibidem). Volgens mij is het echter de vraag in hoeverre deze verschijnselen door Mulisch zelf bedacht werden en in hoeverre het om puur toeval gaat. Een aantal van de verbindingen die in het artikel besproken worden, lijken namelijk erg overdreven te zijn. 19

20 mythe. 4 Dat gaat gepaard met [het] overwinnen van de dood waarbij de chronologie doorbroken wordt (Kritisch lexicon 1980:3-4). Zo n doorbreking van tijd is namelijk ook in de mythe over Oidipoes te vinden (Kritisch lexicon 1980:3-4). 5 Tot slot onderzoekt Mulisch vaak waar de grens tussen schrijver en verteller ligt. Dat is te zien aan de roman De toekomst van gisteren (1972) waarin het hoofdpersonage Mulisch zelf is die zonder succes een boek over Adolf Hitler schrijft. Dit thema komt ook terug in de romans Siegfried en De ontdekking van de hemel waarin alter ego s van Mulisch zijn te vinden. Bovendien laat Mulisch zich bij het schrijven door zijn eigen leven inspireren. Soms is het zelfs moeilijk om te bepalen of het nu om een fictionele of een non-fictionele tekst gaat (Engelbrecht 2015:403, Kritisch lexicon 1980:14). Mulisch zegt hierbij: Iedere schrijver werkt natuurlijk met het materiaal, dat zijn leven hem verschaft, want hij heeft niets anders; zijn ervaringen en zijn verbeelding gaan steeds nieuwe kombinaties [sic] aan en leiden zo tot zijn oeuvre. (Kritisch lexicon 1980:15) Erkenning Het is bijzonder dat Mulisch zowel door critici geprezen werd als ook bij de lezers heel populair was. Kort na zijn dood werd daarom op het Leidseplein in Amsterdam een literair festival gesticht die Mulisch naam draagt. Bovendien werd in zijn werkkamer een museum ingericht en in Haarlem werd zijn standbeeld opgericht (Engelbrecht 2015:401). Harry Mulisch is internationaal bekend. Zijn boeken zijn in een groot aantal talen vertaald, onder andere in het Engels, Noors, Italiaans, Tsjechisch, Chinees of Bahasa Indonesia. Mulisch beroemdste boek De aanslag telt zelfs meer dan 40 vertalingen en is daarom het meest vertaalde boek van een Nederlandse auteur. Er bestaan zelfs twee Engelstalige versies van dit boek (BB, DBNL, online; Engelbrecht 2015:404). 4 Wat de Oidipoes-mythe betreft, sluit Mulisch bij de Oostenrijkse psycholoog Sigmund Freud ( ) en (vooral in verband met de fantastische aspecten) bij de Duitse schrijver Thomas Mann ( ) aan. 5 De Oidipoes-mythe hangt samen met het idee dat men ernaar verlangt om naar zijn vader en/of moeder terug te keren (Kritisch lexicon 1980:3-4). Het is van belang dat dit idee in Het theater, de brief en de waarheid wordt gepresenteerd. 20

21 Mulisch boeken worden ook veel herdrukt. Een voorbeeld is De aanslag die 50 herdrukken telt en waarvan meer dan één miljoen exemplaren zijn verkocht (DBNL, online). Enkele boeken van Harry Mulisch zijn ook verfilmd, namelijk Twee vrouwen (1979, regie George Sluizer), Hoogste tijd (1995, Frans Weisz) en De ontdekking van de hemel (2001, Jeroen Krabbé). De verfilming van De aanslag (1986) door Fons Rademakers werd met een Oscar voor de beste anderstalige film bekroond (DBNL, online; Brems 2006:405; Engelbrecht 2015:402). Mulisch heeft alle literaire prijzen ontvangen die er in Nederland worden uitgereikt. Voor zijn oeuvre heeft hij de Constantijn Huygensprijs (1977), de P.C. Hooftprijs (1977) en de Prijs der Nederlandse Letteren (1995) ontvangen. De ontdekking van de hemel wordt bovendien als de beste Nederlandse roman ooit beschouwd (BB, LG, DBNL, online; zie ook Kritisch lexicon 1980:2). Behalve dat heeft hij een aantal orden ontvangen: In 1977 werd hij de Ridder in de Orde van Oranje-Nassau en enkele jaren later Officier. In 1997 werd hij benoemd tot Commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Bovendien heeft hij een paar orden in het buitenland ontvangen, onder andere in Frankrijk en in Duitsland. In 1997 heeft hij een eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam ontvangen. Bij het uitreiken van het doctoraat heeft hij opgemerkt dat het het hoogtepunt van zijn carrière is, tenminste tot hij de Nobelprijs ontvangt (BB, DBNL, online; Engelbrecht 2015:407; zie ook Kritisch lexicon 1980:2). 21

22 2 Receptie 2.1 Receptie van Harry Mulisch In dit hoofdstuk beschrijf ik hoe Harry Mulisch in Nederland, Duitsland en Tsjechië wordt waargenomen. Dat doe ik aan de hand van een aantal bronnen. Wat Duitsland betreft, heb ik van het artikel Harry Mulisch in het Duitse taalgebied. Een geschenk van de hemel van de Neerlandicus en hoogleraar Herbert van Uffelen (1953) gebruik gemaakt. Van Uffelen vat in zijn tekst de receptie van Mulisch werken in Duitstalige landen op een overzichtelijke manier samen. Wat Nederland en Tsjechië betreft, heb ik als bronnen verschillende artikelen en recensies gebruikt (zie verder) Nederland Harry Mulisch wordt in Nederland in het algemeen geprezen. Dat is onder andere te zien aan het feit dat hij een groot aantal literaire prijzen heeft ontvangen en dat zijn boeken heel goed worden verkocht. Toch is Mulisch een omstreden figuur (Kritisch lexicon 1980:15). De recensenten zijn namelijk in twee groepen verdeeld. De ene groep is onder de indruk van zijn schrijverschap, maar de tweede groep bekritiseert hem. In een artikel dat in de Volkskrant werd gepubliceerd, schrijft de Nederlandse columnist Maxim Februari (1963) dat als de critici Mulisch boeken beoordelen, [ ] bespreken [ze] geen tekst maar zien zich geconfronteerd met een geloofssysteem. (Februari 2001, online). Bij het recenseren hebben ze voor zich geen gewone tekst, maar de persoonlijkheid en filosofie van de auteur. Het is trouwens bijzonder dat de auteur zelf beweert dat het hem niets uitmaakt wat de lezers over zijn boeken denken (ibidem). In het algemeen kan er worden geconstateerd dat de negatieve recensies Mulisch vooral verwijten dat hij arrogant en pseudo-intellectueel is. Verder wordt hem niet in dank afgenomen dat zijn boeken niet direct begrijpelijk zijn en dat hij pretentieus is (Kritisch lexicon 1980:15-16). Een bekende criticus van Mulisch werk is de Nederlandse schrijver Gerrit Komrij ( ) die in zijn artikel Waarom Harry Mulisch geen echt groot 22

23 schrijver is kritiek op Mulisch levert. Volgens Komrij zoekt Mulisch in alles samenhangen om zijn werken een mystiek karakter te geven. Verder constateert hij dat de schrijver geen gevoel voor humor heeft en dat hij niet in staat is om zichzelf te relativeren. Hij denkt ook dat Mulisch heel arrogant is en een grote mening over zichzelf heeft wat hij overigens grootheidswaan noemt. Komrij is ook onder de indruk van het feit dat Mulisch van elke kleine gebeurtenis in zijn leven een groot verhaal kan maken wat hij echter ironisch bedoelt. Mulisch laat zich volgens hem als een visionair zien die een wereldformule ontdekt. Komrij beweert verder dat Mulisch zijn hele leven een puber is die denkt dat hij het hele heelal onder de duim heeft (Komrij 1980: , online) Duitsland Receptie van Harry Mulisch in Duitsland baseer ik op het artikel Harry Mulisch in het Duitse taalgebied. Een geschenk van de hemel van Herbert van Uffelen. Van Uffelen legt in zijn artikel namelijk uit hoe de genoemde schrijver in Duitstalige landen aangenomen wordt. 6 Hij constateert dat Mulisch doorbrak in Duitsland eerst in de jaren tachtig kwam. De eerste boeken die in het Duitse taalgebied zijn verschenen, waren Het stenen bruidsbed Das steinerne Brautbett (1960), vertaald door Bruno Loets), De diamant Der Diamant (1961, Bruno Loets), Het zwarte licht Schwarzes Licht (1962, Bruno Loets) en De zaak 40/61 Strafsache 40/61 (1963, vertaald door Johannes Piron). Wat Het stenen bruidsbed en De zaak 40/61 betreft, ben ik van mening dat deze boeken in het Duits werden vertaald omdat ze vanwege hun inhoud de Duitse lezers kunnen aanspreken. Het stenen bruidsbed speelt zich namelijk in Dresden af en De zaak 40/61 gaat over het proces met Adolf Eichmann. Na deze reeks van boeken kwam echter een grote periode waarin geen werken van Mulisch in Duitsland werden gepubliceerd (Van Uffelen 1994:216, online). 7 Pas in 1980 kwam er een verandering. In dat jaar is het boek Twee vrouwen Zwei Frauen (1980, vertaald door Siegfried Mrotzek) verschenen. Dit boek was 7 Van Uffelen verwijst verder naar een artikel van de neerlandicus Jaap Goedegebuure (1947) waarin hij de receptie van vertalingen heeft bestudeerd. Volgens Goedegebuure is de receptie van een boek in het buitenland, zeker als het de eerste vertaling van een auteur betreft, altijd beperkt [ ] omdat de doelcultuur niet over de desbetreffende context beschikt. (Van Uffelen 1994:218, online). 23

24 echter niet erg succesvol. Dat zou volgens Mulisch zelf aan de uitgeverij Limes kunnen liggen. Deze uitgeverij heeft een reeks van Nederlandse boeken opgericht, de zogenaamde Niederländische Bibliothek, waarin meerdere boeken van Nederlandstalige auteurs werden gepubliceerd, onder andere die van Hugo Claus. Deze labeling zorgde misschien voor het feit dat het boek geen succes heeft behaald (Van Uffelen 1994:216, online). Van Uffelen is echter van mening dat het feit dat Mulisch in die tijd niet meer bekend was in het Duitstalige gebied, de oorzaak was. In de jaren zeventig waren de Duitsers in het algemeen niet geïnteresseerd in Nederlandse boeken. Vooral de Duitse vertaler Jürgen Hillner (1937) heeft de Nederlandstalige literatuur in Duitsland een slechte reputatie bezorgd. 8 Dat komt omdat hij een aantal vertalingen bij de uitgeverijen Merlin en Melzer heeft gepubliceerd die op erotische lectuur georiënteerd waren. Ook de roman Twee vrouwen werd vanwege zijn inhoud eerder als een erotisch boekje gezien dan als een psychologisch-mythologisch werk (Van Uffelen 1994: , online). Met het verschijnen van De aanslag Das Attentat vertaald door Annelen Habers in Duitsland in 1986 werd Mulisch weer bekend. Daarvoor hebben drie feiten gezorgd. Ten eerste had dit boek een enorme reclamecampagne. Ten tweede werd het door de Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung als het boek van de maand gekozen en ten derde heeft de verfilming van de roman één jaar later een Oscar ontvangen. Bovendien waren de recensies heel positief. De critici hebben geconstateerd dat dit boek spannend, maar tegelijkertijd ook intelligent is. Voor het succes van De aanslag in Duitsland speelde ook het thema van de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol. Deze problematiek werd namelijk door de Duisters nog steeds als interessant en aantrekkelijk gezien. De lezers zelf hebben bij Mulisch vooral de schuldproblematiek gewaardeerd (Van Uffelen 1994:217, online). Volgens Van Uffelen zijn er grote verschillen tussen de recensies van De aanslag in de Duitstalige pers. Sommige critici hebben bekritiseerd dat enkele passages en personages oppervlakkig en ongemotiveerd zijn, terwijl anderen de symboliek en de structuur hebben geloofd. Eén van de redenen voor dit verschijnsel 8 Jürgen Hillner heeft onder andere boeken van Louis Paul Boon, Willem Frederik Hermans, Gerard Reve en Jan Wolkers vertaald. 24

25 kan de verdringing van de schuldgevoelens zijn, wat toen in Duitsland vaker gebeurde (Van Uffelen 1994:218, online). Hoogste tijd Höchste Zeit (1987, vertaald door Maria Csollany) werd in Duitsland geprezen zoals het bij De aanslag het geval was, en bevestigde Mulisch een zekere positie in het Duitstalige gebied. Volgens de critici ging het om een meesterlijk gecomponeerde roman (Van Uffelen 1994:219, online). Mulisch roem werd in Duitsland definitief bevestigd toen daar de roman De pupil Augenstern (1989, vertaald door Martina den Hertog-Vogt) verscheen. De critici hebben het boek geprezen vanwege de verwijzingen naar de Duitse literaire groepering Sturm und Drang en de dichter Novalis ( ) in het bijzonder. Vanaf die tijd behoorde Mulisch dus tot auteurs van Europees formaat (Van Uffelen 1994:219, online). Het is geen wonder dat Mulisch opus magnum De ontdekking van de hemel Die Entdeckung des Himmels (1993, vertaald door Martina den Hertog-Vogt) in Duitsland een groot succes behaalde. Het boek werd heel goed verkocht en ook de meeste critici waren er onder de indruk van. In de recensie van H. Wallmann die in Süddeutsche Zeitung werd gepubliceerd, wordt zelfs geschreven: Het staat buiten kijf dat Mulisch zich nu naar de eerste rij van de Europese vertellers geschreven heeft. (in Van Uffelen 1994:220, online). Van Uffelen is ook van mening dat in het geval van De ontdekking van de hemel de recensenten dieper ingaan op verschillende aspecten die ze bij De aanslag buiten beschouwing hebben gelaten. De critici plaatsen Mulisch in de Europese context naast auteurs zoals Johann Wolfgang von Goethe ( ) of Umberto Eco ( ). De meeste recensies waren uiterst positief met een paar uitzonderingen volgens die Mulisch manieristisch is (ibidem: ). Tot slot constateert Van Uffelen dat de Duitstalige kranten weinig geïnteresseerd zijn in de Nederlandse literatuur. Hij merkt ook op dat Harry Mulisch en Cees Noteboom twee rivalen zijn die even veel in Duitsland bekend zijn. Verder schrijft hij dat er in de laatste tijd (d.w.z. in de vroege jaren negentig) uit het Nederlands heel veel wordt vertaald en dat de toekomst misschien nog een andere interessante schrijver zal opleveren (Van Uffelen 1994:222, online). 25

26 2.1.3 Tsjechië Harry Mulisch is één van de meest vertaalde Nederlandse auteurs in Tsjechië. 9 Er werden in totaal vijf romans van hem vertaald, namelijk De aanslag Atentát (1986, vertaald door Olga Krijtová), Twee vrouwen Dvě ženy (1993, Olga Krijtová) 10, De procedure Procedura (2001, vertaald door Veronika ter Harmsel Havlíková), Siegfried (2003, Veronika ter Harmsel Havlíková) en De ontdekking van de hemel Objevení nebe (2010, Veronika ter Harmsel Havlíková) (Smolka Fruhwirtová 2011:passim). Verder werden er twee verhalen vertaald: Wat gebeurde er met sergeant Massuro? Co se stalo se seržantem Massurem? en De grens Hranice, beide vertaald in 1985 door Marta Nouzová en Jitka Hronová (Smolka Fruhwirtová 2011:59). Het door mij vertaalde fragment van de roman Het theater, de brief en de waarheid werd gedeeltelijk in het literaire tijdschrift Plav gepubliceerd (zie hoofdstuk 4.2). In de volgende alinea s zet ik de recensies van Mulisch boeken, die er in Tsjechië zijn verschenen, op een rijtje. Enkele artikelen bespreek ik in detail. Als bronnen heb ik vooral kwaliteitskranten en literaire tijdschriften gebruikt. Wat de roman Twee vrouwen betreft, is er een recensie in de krant Svobodné slovo en een artikel in het literaire tijdschrift Tvar verschenen (Smolka Fruhwirtová 2011:71). Ook De procedure heeft de interesse van critici gewekt. De Tsjechische publicist Ivan Adamovič (1967) heeft een recensie voor de krant Mladá fronta Dnes geschreven en Eva Hrubá een artikel voor Tvar (Smolka Fruhwirtová 2011:126). Hrubá beweert dat in het boek vooral de processen van schrijven en creëren essentieel zijn (Hrubá 2002:23). Ze somt ook een aantal begrippen en namen op die in het boek opdagen. Ze schrijft dat deze begrippen grote variatie vertonen (zoals DNA, Herodotes en Andy 9 Voor Tsjechische lezers kan het onder andere aantrekkelijk zijn dat een paar van Mulisch werken zich in Tsjechië afspelen. Dat komt waarschijnlijk omdat zijn vader in Tsjechië was geboren. Een voorbeeld is de roman De procedure die gedeeltelijk in het Praag van de keizer Rudolf II is gesitueerd. Een ander voorbeeld is het verhaal Symmetrie dat over de grootvader van de verteller gaat (de verteller is waarschijnlijk een alter ego van Mulisch). Dit verhaal (dat echter tot nu toe niet in het Tsjechisch werd vertaald) speelt zich eveneens in Praag af. 10 Twee vrouwen is het eerste boek dat in de nieuwe editie Nizozemská knihovna ( Nederlandse bibliotheek ) van de uitgeverij Ivo Železný is verschenen (Smolka Fruhwirtová 2011:71). Bovendien is dit het eerste boek dat in Tsjechië met financiële hulp van Nederlands Literair Productie en Vertalingenfonds (tegenwoordig Nederlandse Letterenfonds) werd gepubliceerd (ibidem). 26

27 Warhol), maar dat het niet duidelijk is welke functie ze hebben. Ondanks dat Mulisch volgens haar een heel goede verteller is, is het boek eerder teleurstellend (ibidem). De roman Siegfried werd op de literaire website iliteratura door de publicist Milan Valden (1973) en de Neerlandica Lucie Smolka Fruhwirtová (1979) besproken (Smolka Fruhwirtová 2011:129). Bovendien werd er in de krant Lidové noviny een recensie van Jan Děkanovský gepubliceerd. In de krant Literární noviny is dan een artikel verschenen dat door de vertaler Ladislav Nagy (1974) werd geschreven (Smolka Fruhwirtová 2011:127 en 129). Valden schrijft dat Siegfried een boek is dat veel vragen en antwoorden oproept (Valden 2004, online). Hij vindt vooral de passage merkwaardig waarin Herter een verbinding tussen Hitler, Nietzsche en Wagner zoekt. Verder schrijft hij dat het einde van de roman verbazingwekkend, maar tegelijkertijd ook vrij logisch is (ibidem). Smolka Fruhwirtová beschrijft eerst Mulisch schrijverschap en daarna vat ze de inhoud van het boek samen (Smolka Fruhwirtová 2004, online). Ze constateert dat het boek heel spannend is en tegelijkertijd filosofische thema s bespreekt. Ze vindt het ook interessant dat de auteur feiten met fictie combineert (ibidem). Nagy constateert in zijn artikel Válka jako neustále přítomný problém - Oorlog als een steeds aanwezig probleem dat het hoofdpersonage Rudolf Herter autobiografisch is. Zowel Herter als Mulisch zijn bekende Nederlandse auteurs, hebben relatie met twee vrouwen tegelijk, zijn geïnspireerd door de Tweede Wereldoorlog en schrijven een boek over Eichman (Nagy 2004). Nagy is onder de indruk van het spannende verhaal (vooral wat het vertellen van echtpaar Falk en het schokkend einde betreft), maar levert zuinige kritiek op de filosofische passage over Nietzsche. Tot slot spreekt hij zin mening uit dat Siegfried een veel beter boek dan De procedure is omdat het niet zo schematisch is en bovendien veel vragen oproept (ibidem). Wat Mulisch opus magnum De ontdekking van de hemel betreft, wordt er veel aandacht aan besteed. Het gaat concreet om een artikel van Ondřej Kavalír en een van de Neerlandica Martina Vitáčková, beide op de website iliteratura gepubliceerd. Verder is er een recensie van de publicist František Cinger (1956) die in de krant Právo is verschenen, een artikel van Matěj Metelec in het kunsttijdschrift A2 en één van de 27

28 publicist Jan A. Novák (1951) in het literaire tijdschrift Ikarie. Bovendien werd in het tijdschrift Respekt een recensie van Ondřej Nezbeda gepubliceerd. Nezbeda schrijft in zijn artikel Intelektuálská pohádka o desateru - Intelectueel sprookje over de Tien Geboden dat de kwantiteit van het boek niet gepaard gaat met de kwaliteit. Hij is van mening dat Mulisch al zijn kennis wil laten zien wat echter niet doeltreffend is. Hij stelt ook vast dat het einde van de roman eerder op boeken van Dan Brown lijkt (Nezbeda 2010, online). De Tsjechische journalist Jiří Peňás (1966) is in zijn recensie Nebe nad totálním románem - Hemel boven de totaalroman veel positiever. Hij beweert dat De ontdekking van de hemel een vlotte roman is die tegelijkertijd erudiet is. Hij stelt zich kritisch tegenover sommige andere critici (waarschijnlijk bedoelt hij daarmee Nezbeda) die het boek met Dan Brown vergelijken. De ontdekking van de hemel is volgens hem episch alles-etend, thematisch encyclopedieachtig en filosofisch ambitieus (Peňás 2010, online). Jan A. Novák stelt in zijn artikel Božská komedie 20. století - De goddelijke komedie van de 20e eeuw vast dat de De ontdekking van de hemel een omvangrijke en ingewikkeld gestructureerde roman is (Novák 2010:75). Volgens de criticus is vooral het doel van de auteur belangrijk, namelijk [één van de ingewikkeldste periodes van de ontwikkeling van de civilisatie] [te] beschrijven en begrijpen (ibidem). Mulisch vat namelijk de periode tussen de Tweede Wereldoorlog en het begin van de 21e eeuw samen. Novák merkt op dat het boek soms met De goddelijke komedie van de Italiaanse dichter Dante Alighieri ( ) wordt vergeleken. Hoewel het boek goed geschreven en heel leesbaar is en bovendien veel interessante ideeën bevat, zou hij het eerder met de werken van Umberto Eco vergelijken (ibidem). Metelec constateert in zijn artikel Vyprávět příběh, říkat řeč? - Een verhaal vertellen, een spraak spreken? dat De ontdekking van de hemel [een n]auwkeurig gestructureerd verhaal [is] doorspekt met een aantal cultureel-literaire verwijzingen [ ] (Metelec 2010:8). De recensent stelt verder vast dat het boek veel thema s en motieven behandelt en dat de inhoud vrij ingewikkeld is. Voor het boek is het thema van het schrijven essentieel. De verteller van het boek, namelijk een engel, verzint een verhaal dat de personages moeten beleven. Het boek verwoordt verder het idee dat 28