Benadering: bijna cirkelvormige banen
|
|
- Tessa Vedder
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Banen van Sterren Veronderstellen dat - de Melkweg is cilindersymmetrisch - het gravitatiepotentiaal is vlak Vervolgens is het impulsmoment van een ster constant Als de gravitatiepotentiaal wordt veroorzaakt door een centrale puntmassa krijgen we elliptische banen, zoals in bv. het zonnestelsel (de wetten van Kepler) In de Melkweg is de massaverdeling veel meer verspreid - banen van sterren zijn complexer.
2 Benadering: bijna cirkelvormige banen cirkelvormige baan van straal R0 met specifiek impulsmoment Jz Ster met specifiek impulsmoment Jz op afstand R0+ρ vanaf het centrum J z = v 0 R 0 v 0 J z = v (R 0 + ) v = v 0 R 0 /(R 0 + ) R 0 R 0
3 Bewegingen ten opzichte van Melkweg v R 0 v 0 v Bewegingen ten opzichte van Local System of Rest (LSR: cirkelvormige baan van straal R0): ρ>0: vθ te langzaam om op een cirkelvormige baan te blijven, acceleratie naar binnen. ρ<0: vθ te snel om op een cirkelvormige baan te blijven, acceleratie naar buiten Sterren beschrijven epicykels in het LSR:
4 Radiale beweging: Epicykel beweging (t) =A R sin applet AR = amplitude, κ = epicyklische frequentie Tangentiële beweging: (t) =A cos applet A = 2 apple A R (volgt uit behoud van impulsmoment) Als de oscillatie snel is (in vergelijking met circulaire baan van epicykel), dan wordt de amplitude in de tangentiële richting relatief klein.
5 Epicyclische beweging Sterren volgen achterwaartse ellipsen ten opzichte van cirkelvormige banen. κ = epicyclische frequentie. Ω = hoeksnelheid van centrum van epicykel. Assenverhouding van ellips (azimutaal/radiaal) = 2Ω/κ. ρ(t) =A R sin κt χ(t) = 2ΩA R cos κt κ z(t) =A z sin ν(t t 0,z ) Radiaal Azimutaal Verticaal
6 Banen zijn alleen gesloten als κ/ω = n/m, waar n en m gehele getallen zijn. κ/ω =1 κ/ω =1.3 κ/ω =2 κ en Ω zijn gerelateerd via de Oort constante B: Voor de Zon: κ/ω ~ 1.35 apple 2 = 4B Aangezien de omlooptijd ~ jaren is, duurt een epicykel oscillatie van de Zon rond de jaren.
7 Radiale en tangentiële snelheidsverdelingen Sterren bewegen iets langzamer of sneller ten opzichte van het LSR, afhankelijk van de baan van hun epicykel. R 0
8 Kepleriaanse banen: R 0
9 Radiale en tangentiële snelheidsverdelingen Sterren bewegen iets langzamer of sneller ten opzichte van het LSR, afhankelijk van de baan van hun epicykel. Azimutale snelheidsverschil: ( ) 2B Oefening R 0 Radiale snelheid: (t) =A R sin applet (t) =applea R cos applet
10 Radiale en tangentiële snelheidsverdelingen Azimutale snelheidsverschil: ( ) 2B Oefening Radiale snelheid: (t) =A R sin applet (t) =applea R cos applet R 0 Gemiddeld over een oscillatie: h 2 i = 1 2 A2 R h 2 i = 1 2 apple2 A 2 R Dus h 2i 4(B/apple) 2 h 2 i of h 2i apple2 4 2 h 2 i Oort s constant B
11 Dispersie is kleiner voor jongere sterren h 2i apple2 4 2 h 2 i Data van Nordström et al. (2004) Voor apple/ 1.4 is h 2i 1 2 h 2 i - dispersie minder in de tangentiële richting
12 Kinematica van verschillende sterren Halo sterren: v - <vhalo> = 220 km s -1. Als de halo een nietroterende system is, dan kunnen we de straal van de baan van de Zon vinden: R 0 = ( jaren) (220 km s 1 )/2 8.3kpc
13 Chemische evolutie
14 Belangrijke Concepten Metalen: Alle elementen met atoomnummer > 2 (dus alles behalve H en He) (X, Y, Z) = gewichtsprocenten van (H, He, metalen). Z ~ voor de Zon [Fe/H] = log 10 (NFe/NH) - Log10 (NFe/NH). Bijvoorbeld: Gelijke hoeveelheid ijzer als de Zon: [Fe/H] = 0 100x minder ijzer dan de Zon: [Fe/H] = -2 Let op: [Fe/H] wordt vaak gebruikt in plaats van metalliciteit [O/Fe] = log 10 (NO/NFe) - Log10 (NO/NFe).
15 Oorsprong van de elementen H, He + kleine hoeveelheid Li: Meestal gevormd tijdens de Big Bang toen het heelal een zeer hoge dichtheid en temperatuur had. Metalen: Supernovas van Type II (sterren van massa > 8 M ; korte leeftijden < jaren) Supernovas van Type Ia (ontploffende witte dwergsterren) - vertraging van jaren AGB sterren, planetaire nevels H en He zijn dus meestal van kosmologische oorspong, terwil metalen later door kernreacties in sterren gevormd werden
16 Eenvoudige Modellen voor de Chemische Evolutie Closed box ( Gesloten box ) Leaky box ( Lekkende box ) Accreting box ( Accreterende box )
17 Het Closed Box model Gesloten systeem - geen materiaal kan het box verlaten of binnenkomen. Oorspronlijk zit er alleen gas en geen sterren in de box Tijdens een kleine tijdstap: Een hoeveelheid gas wordt in sterren omgezet Een deel van deze sterren hebben zeer lange leeftijden en zijn passieve overblijfsels De rest ontploft meteen als Supernova s die nieuwe metalen produceren De metalen worden meteen met het resterende gas gemengd
18 Closed box model: Een sterrenstelsel wordt beschouwd als een aantal concentrische zones die onafhankelijk van elkaar en de omgeving evoluëren. In elke zone: Massa van gas = Mg Massa van metalen = Mh Massa van overblijfsels (materiaal dat niet meer aan de chemische evolutie deelneemt) = Ms Metalliciteit = Z = Mh/Mg.
19 Het Closed Box model in woorden: Als een nieuwe generatie van sterren vormt: Metalen worden geproduceerd. Deze worden ogenblikkelijk met het resterende gas binnen de box gemengd Ms wordt met een hoeveelheid δms verhoogd Mg wordt met dezelfde hoeveelheid δms verlaagd Hoeveelheid nieuwe metalen = p δms, waar de p de yield (opbrengst) is. Yield is afhankelijk van a) stellaire nucleosynthese, en b) de verhouding tussen massieve en minder massieve sterren (dus de stellaire Initial Mass Function, IMF). Mh: Wordt met p δms verhoogd (net geproduceerd), Wordt met Z δms verlaagd (in overblijfsels opgesloten)
20 Het Closed Box model: Metalliciteitsverandering tijdens een tijdstap δt: ( ) Mh δz = δ = δm h M h M g M g Mg 2 δm g = 1 ( δm h M ) h δm g = 1 (pδm s ZδM s ZδM g ) M g M g M g = 1 M g ( pδm g + ZδM g ZδM g ) δm g = δm s δz = pδm g /M g Als p constant is en Z=0 op t=0 dan Z(t) = p Mg (t) M g (0) M 1 g dm g = p [ln M g (t) ln M g (0)] = p ln M g(t) M g (0)
21 Metalliciteit versus f(gas) voor p=0.02. p Metalliciteit is alleen van gasfractie en p afhankelijk Gas-arme systemen zijn metaal-rijk en vice versa.
22 Z(t) = p ln f gas f gas dus De cumulatieve metalliciteitsverdeling is dan M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 e Z(t)/p ) De differentiële metalliciteitsverdeling is: dm s dz = M 0 p e Z/p M g = M g(t) M g + M s M g (0) Wat is de metalliciteitsverdeling van sterren? f gas (t) =e Z(t)/p Z(t) = p ln M g(t) M g (0) = p ln f gas Sterren die voor tijd t gevormd zijn hebben Z < Z(t), dus ( M s (Z<Z(t)) = M s (t) =M g (0) M g (t) =M g (0) 1 M ) g(t) M g (0) = M g (0)(1 f gas (t))
23 Chemische evolutie De tijdschaal voor de chemische verrijking is niet belangrijk in het closed-box model Een korte, intensieve episode van stervorming geeft dezelfde metalliciteitsverdeling als een langere durende, rustigere stervorming. Dit geldt echter uitsluitend als de benadering van ogenblikkelijke recycling geldig is!
24 cumulatieve Z verdeling Volgens het closed-box model moet rond de 50% van sterren (met hoge leeftijden) nabij de Zon een metalliciteit van Z < 1/3 Z hebben. Alleen enkele procenten van de sterren hebben zo n lage metalliciteit.
25 cumulatieve Z verdeling differentiële Z verdeling Volgens het closed-box model moet rond de 50% van sterren (met hoge leeftijden) nabij de Zon een metalliciteit van Z < 1/3 Z hebben. Alleen enkele procenten van de sterren hebben zo n lage metalliciteit. differentiële [Fe/H] verdeling
26 Metalliciteiten van sterren nabij de Zon Het closed-box model voorspelt teveel metaal-arme sterren. Dit is het G-dwerg probleem.
27 Metalliciteiten van sterren in de Bulge Stippellijn = Closed box model Metalliciteitsverdeling van bulge sterren komt goed overeen met de closed-box model. Geen G-dwerg probleem in de bulge! Zoccali et al. 2003, A&A 399, 931
28 Metalliciteiten van bolvormige sterhopen Het closed-box model komt goed overeen met de metaliciteitsverdeling van metaal-arme ( halo ) bolhopen. Ook een G-dwerg problem voor de bolvormige sterhopen? Yield is veel kleiner dan voor de bulge/schijf! Data van Harris 1996, AJ 112, 1487
29 Metalliciteiten van halo sterren
30 Wijzigingen van het closed box model Leaky box : Gas uitstroming (bv. gevolg van sterrenwinden en SN explosies) Accreting box : Gas instroming (bv. intergalactische gas)
31 Galactische wind in starburst stelsel M82 APOD
32 Annu. Rev. Astro. Astrophys : Downloaded from arjournals.annualreviews.org by Utrecht University on 04/17/07. For personal use only. High-velocity gas wolken in de Melkweg Figure 1 Brightness temperature map of HVCs (HI with v LSR > 90 km/s). Contours at 0.04, 0.5, and 1.5K. Common names of some complexes are indicated. Background sources in which high-velocity absorption has been detected or claimed are indicated (see Table 3, Table 4, and Section 4).
33 Leaky box Hoeveelheid gas neemt af door stervorming en uitstroming: δm g = δm s cδm s 1) stervorming 2) uitstroming M g (t) =M g (0) M s cm s = M g (0) (1 + c)m s In het begin is er alleen gas δm h = pδm s ZδM s ZcδM s Extra term van sterrenwinden ( ) Mh δz = δ = 1 ( δm h M ) h δm g Hetzelfde als closed box M g M g M g δz = 1 M g (pδm s ZδM s ZcδM s Z( δm s cδm s )) = 1 M g (pδm s ) δz = pδm s M g (0) (1 + c)m s
34 Closed box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 e Z(t)/p ) Leaky box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 + c) [ ( )] Z(1 + c) 1 exp p [Effectieve yield gereduceerd door factor (1+c)]
35 Accreting box Steady state situatie veronderstellen: Mg = const (instroming van gas is gelijk aan stervormingssnelheid). Als het instromende gas metalvrij is: δmg van metaalvrije gas toegevoegd aan ISM, Mh onveranderd δms sterren gevormd: Mh verlaagd met Z δmg δmh = p δms = p δmg metalen toegevoegd aan ISM Netto effect: Een hoeveelheid metalen Z δmg wordt door p δmg vervangen Metalliciteit van gas convergeert naar yield p
36 Overzicht Closed box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 e Z(t)/p ) Leaky box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 + c) [ ( )] Z(1 + c) 1 exp p [Effectieve yield gereduceerd door factor (1+c)] Accreting box: M s (Z<Z(t)) = M g ln ( 1 Z(t) ) p
37 Alle modellen: p=0.02 leaky box (c=0.5) closed box Lagere fractie van metaal-arme sterren in accreting box model. Oplossing van G- dwerg probleem? accreting box (Mg/Mt=0.1)
38 De α/fe verhouding Alpha -elementen ( 16 O, 20 Ne, 24 Mg, 28 Si, 32 S, 36 A, 40 Ca) worden in massieve sterren gemaakt en in Type II SN explosies vrijgegeven. Type Ia SNe produceren geen Alpha elementen, maar veel Fe Type II SNe exploderen bijna onmiddelbaar na het begin van stervorming, terwijl Type Ia SNe een lange vertraging hebben (~10 9 jaren). Sterren die relatief vroeg vormden hebben dus een relatief grotere hoeveelheid Alpha-elementen in vergelijking met sterren die iets later vormden.
39 Vertraging = 50 stappen Type II Type Ia + II Oorspronkelijk produceren Type II SNe veel Alpha-elementen en wat ijzer. Na 50 tijdstappen produceren ook Type Ia SNe veel ijzer. [α/fe] gaat dus omlaag.
40 Log (Alpha/Fe) versus Tijd De verhouding α/fe is aanvankelijk door de relatieve yields in Type II SNe bepaald. De α/fe verhouding neemt later af als Type Ia SNe meer ijzer produceren.
41 De knie in deze plot geeft het niveau van ijzer verrijking op het moment dat Type Ia SNe begonnen om een belangrijke contributie te leveren.
42 Pagel & Tautvaisiene (1995)
43 Alpha-elementen in de Bulge McWilliam & Rich 1994, ApJS 91, 749 Cirkels: [Ti/Fe] Plus: [Mg/Fe] Lijn: Schijf Ook metaal-rijke bulge sterren hebben een hoge α/fe-verhouding
44 Chemische evolutie - Overzicht: Schijf: - De meeste sterren zijn relatief metaal-rijk (Z ~ Z ). - G-dwerg probleem - De [α/fe] verhouding is ongeveer gelijk aan die van de Zon - Metalliciteitsverdeling suggereert accreting box evolutie Bulge: - Ook relatief hoge metalliciteiten - Geen G-dwerg probleem - [α/fe] verhouding is hoger dan die van de Zon - Metalliciteitsverdeling komt goed overeen met het closed box model Halo - Sterren zijn metaal-arm (Z ~ 0.03 Z ) - [α/fe] verhouding is hoger dan die van de Zon - Metalliciteitsverdeling suggereert leaky box evolutie
Verder over Banen van Sterren
Verder over Banen van Sterren Veronderstellen dat - de Melkweg is cilindersymmetrisch - het gravitatiepotentiaal is vlak Vervolgens is het impulsmoment van een ster constant Als de gravitatiepotentiaal
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatieDe Melkweg. Schijfvormig stelsel van sterren en gas. Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel
De Melkweg Schijfvormig stelsel van sterren en gas Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel De hemelbol geeft een 2-D beeld: hoe de 3-D structuur te bepalen? Nodig: (relatieve) AFSTANDEN!
Nadere informatie( ) ( r) Stralingstransport in een HI wolk. kunnen we dit herschrijven als: en voor een stralende HI wolk gezien tegen een achtergrondstralingsveld
Stralingstransport in een HI wolk Door een laag met stralend materiaal zal de toename van de intensiteit de som zijn van de emissie (gegeven door de emissiecoefficient j ν ) en de in de wolk geabsorbeerde
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Nadere informatieDe Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm
75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht
Nadere informatieStervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:
Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype
Nadere informatieDe Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde
De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen
Nadere informatieMelkwegstelsels. Eigenschappen en ruimtelijke verdeling. - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid
Melkwegstelsels Eigenschappen en ruimtelijke verdeling - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid Messier 51, de draaikolknevel, door de jaren heen Lord Rosse (1845)
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieUniversity of Groningen. Sulphur, zinc and carbon in the Sculptor dwarf spheroidal galaxy Skúladóttir, Ása
University of Groningen Sulphur, zinc and carbon in the Sculptor dwarf spheroidal galaxy Skúladóttir, Ása IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 4
Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 4. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Helium-verbranding Degeneratiedruk Witte dwergen Neutronensterren
Nadere informatieSoorten nevels. Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster
Soorten nevels Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster Soorten nevels HII gebieden (emissienevels) Soorten nevels Open sterhopen Soorten nevels Bolhopen Soorten nevels Spiraalstelsels Soorten
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatienaarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle
Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere
Nadere informatieDe Melkweg. - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica
De Melkweg - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica Groothoek opname van de zuidelijke hemel met daarin de Melkweg Omdat de melkweg een afgeplatte sterverdeling is waar we midden in zitten
Nadere informatieComponenten en Structuur van de Melkweg
Componenten en Structuur van de Melkweg De Melkweg Halo Centrale verdikking Dunne schijf Dikke schijf 8.5 kpc De schijf Bevat: stof, gas (wolken), jonge en oude sterren. Kinematica gedomineerd door rotatie.
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieAfstanden tot Melkwegstelsels
Afstanden tot Melkwegstelsels De afstandsladder: reeks van relatieve afstandsindicatoren In de Melkweg: km 10 20!! Mpc Afstanden op Aarde Venus-overgang Parallax Convergentiepunt Hoofdreeks-fitten Cepheiden
Nadere informatie1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6.
Inleiding Astrofysica 1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6. Sterren: stervorming, sterdood
Nadere informatieHet simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium
Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium O NZE planeet draait om een enkele ster, de Zon, een van vele in ons Melkwegstelsel, die zelf een van de miljarden sterrenstelsels
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatieStof en gas in de Melkweg
Stof en gas in de Melkweg Stofwolken Galactische centrum Onzichtbaar door interstellair stof. Extinctie bij visuele golflengten: AV ~ 30 mag (factor 10 12!) http://home.arcor-online.de/axel.mellinger/
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieUniversity of Groningen. Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang
University of Groningen Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1-2 vwo I
Eindexamen natuurkunde - vwo 009 - I Beoordelingsmodel Opgave Mondharmonica maximumscore 3 In figuur 3 zijn minder trillingen te zien dan in figuur De frequentie in figuur 3 is dus lager Het lipje bij
Nadere informatie4. Maak een tekening:
. De versnelling van elk deel van de trein is hetzelfde, dus wordt de kracht op de koppeling tussen de 3e en 4e wagon bepaald door de fractie van de massa die er achter hangt, en wordt dus gegeven door
Nadere informatieWerkcollege II De Melkweg
Werkcollege II De Melkweg Opgave 1: Het Centrale Zwarte Gat Het lijkt er op dat zich in het centrum van de Melkweg een superzwaar zwart gat bevindt. Aan de hand van de baan van ster S2 in de centrale cluster
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica
Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2017, 10.00-13.00 Let op lees onderstaande goed door! Dit tentamen omvat 5 opdrachten, die maximaal 100 punten opleveren. De eerste opdracht bestaat uit tien
Nadere informatieDe Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde
1 De Pluraliteit der Werelden Ons en andere planetenstelsels Lessen voor de 21ste Eeuw Leuven,, 20 november 2006 2 Overzicht Het heelal in een notedop De universaliteit van de natuurwetten De verkenning
Nadere informatieThe Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg
The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Het onderzoek in dit proefschrift richt zich op het verkrijgen van inzicht in de vorming van sterren in extreme omgevingen. Met name wordt er gekeken naar de afhankelijkheid van
Nadere informatieGravitatie en Kosmologie
Gravitatie en Kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Parallax Meten van afstand Meet positie van object ten opzichte van achtergrond De parallaxhoek q, de afstand
Nadere informatieChemical analysis of the Fornax Dwarf galaxy Letarte, Bruno
Chemical analysis of the Fornax Dwarf galaxy Letarte, Bruno IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatieOpgave Zonnestelsel 2005/2006: 6
Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 6 6.1 De Leeftijd van het Zonnestelsel van Frank Verbunt De ouderdom van het Zonnestelsel kan bepaald worden uit de radio-actieve elementen die gevonden worden in meteorieten.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes
Nadere informatieInleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden
Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/200: antwoorden December 2, 2009. Begrippen, vergelijkingen, astronomische getallen a. Zie Kutner 0.3 b. Zie Kutner 23.5 c. Zie Kutner 4.2.6 d. Zie Kutner 6.5 e. Zie
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Negen planeten
Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieHet Quantummechanisch Heelal. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Het Quantummechanisch Heelal prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Late evolutiestadia 3 C 12 12 C O 16 Evolutie in het HRD Rode super reus Hoofdreeks 100 R_sun
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieUnravelling the stellar Initial Mass Function of early-type galaxies with hierarchical Bayesian modelling Dries, Matthijs
University of Groningen Unravelling the stellar Initial Mass Function of early-type galaxies with hierarchical Bayesian modelling Dries, Matthijs IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's
Nadere informatieTentamen Natuurkunde 1A 09.00 uur - 12.00 uur vrijdag 14 januari 2011 docent drs.j.b. Vrijdaghs
Tentamen Natuurkunde 1A 09.00 uur - 12.00 uur vrijdag 14 januari 2011 docent drs.j.b. Vrijdaghs Aanwijzingen: Dit tentamen omvat 6 opgaven met totaal 20 deelvragen Begin elke opgave op een nieuwe kant
Nadere informatieAstrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten
Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding, wetenschappelijke
Nadere informatieEindronde Natuurkunde Olympiade 2016 theorietoets deel 1
Eindronde Natuurkunde Olympiade 2016 theorietoets deel 1 1 Volleybal (6pt) Neem een dunne bolvormige bal gevuld met lucht als eenvoudig model voor een volleybal. Het materiaal van de bal is niet veerkrachtig
Nadere informatieKlassieke en Kwantummechanica (EE1P11)
Maandag 3 oktober 2016, 9.00 11.00 uur; DW-TZ 2 TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica Opleiding Elektrotechniek Aanwijzingen: Er zijn 2 opgaven in dit tentamen.
Nadere informatieERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt
Nederlandse samenvatting ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt zich een kleine blauwe planeet, onder haar inwoners ook wel bekend als Aarde. De Aarde draait om de
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 3.0 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.0 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieSterren en sterevolutie Edwin Mathlener
Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener 100 000 lichtjaar convectiezone stralingszone kern 15 miljoen graden fotosfeer 6000 graden Kernfusie protonprotoncyclus E=mc 2 Kernfusie CNO-cyclus Zichtbare
Nadere informatieSterrenstelsels en Kosmos
Sterrenstelsels en Kosmos Assignment 2 January 11, 21 Opgave 1: Het Centrale Zwarte Gat Het lijkt er op dat zich in het centrum van de Melkweg een superzwaar zwart gat bevindt. Aan de hand van de baan
Nadere informatieWaar is al dat lithium naartoe? Claude Doom
Waar is al dat lithium naartoe? Claude Doom 2 Lithium Johan August Arfvedson ontdekte lithium in 87 Lithium in de tabel van Mendeljev 3 3 protonen 3 elektronen 4 neutronen Lithium 4 Zilverwit alkalimetaal
Nadere informatie5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1768 woorden 22 december 2011 5.6 56 keer beoordeeld Vak NLT 1. De straal van de aarde is 637800000 cm. Als deze afneemt tot 0.5 cm, dan is deze in verhouding 0.5/637800000 keer de
Nadere informatieLichtsnelheid Eigenschappen
Sterrenstelsels Lichtsnelheid Eigenschappen! Sinds eind 19 e eeuw is bekend dat de lichtsnelheid:! In vacuüm 300.000km/s bedraagt! Gemeten met proeven! Berekend door Maxwell in zijn theorie over EM golven!
Nadere informatieEindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1
Eindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1 1. Spelen met water (3 punten) Water wordt aan de bovenkant met een verwaarloosbare snelheid in een dakgoot met lengte L = 100 cm gegoten en dat
Nadere informatieRepetitie Draaiende voorwerpen voor VWO (versie A)
Naam: Klas: Repetitie Draaiende voorwerpen voor VWO (versie A) Opgave 1 Een kinderfiets rijdt 9,0 m vooruit. De wielen zijn daarbij 80 radialen gedraaid. ereken de straal van de wielen. Opgave De ventilator
Nadere informatieCitation for published version (APA): Villalobos Cofre, A. A. (2009). Simulations of the formation of thick discs in galaxies. s.n.
University of Groningen Simulations of the formation of thick discs in galaxies Villalobos Cofre, Alvaro Andres IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you
Nadere informatieOpgave Zonnestelsel 2005/2006: 3
Opgave Zonnestelsel 25/26: 3 2.1 Samenstelling van de gasreuzen Het afleiden van de interne samenstelling van planeten gebeurt voornamelijk door te kijken naar de afwijkingen in de banen van satellieten
Nadere informatieFLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit
FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit Lambda-CDM (FLRW): Lambda (λ): Dark Energy CDM: Cold Dark Matter Kwantum Relativiteit: donkere energie: 0% donkere materie: < 4% Robertson-Walker: natuurkunde
Nadere informatieMaterie bouwstenen van het heelal FEW 2009
Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.
Nadere informatieHC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere keren
Nadere informatieInleiding Astrofysica
Inleiding Astrofysica Hoorcollege II 20 september 2017 Samenva
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatieExamen Klassieke Mechanica
Examen Klassieke Mechanica Herbert De Gersem, Eef Temmerman 23 januari 2009, academiejaar 08-09 IW2 en BIW2 NAAM: RICHTING: vraag 1 (/4) vraag 2 (/4) vraag 3 (/5) vraag 4 (/4) vraag 5 (/3) TOTAAL (/20)
Nadere informatieOpgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema
Opgave Zonnestelsel 005/006: 7 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming 7. Het viriaal theorema Het viriaal theorema is van groot belang binnen de sterrenkunde: bij stervorming, planeetvorming
Nadere informatieUitwerkingen 1. ω = Opgave 1 a.
Uitwerkingen Opgave π omtrek diameter Eén radiaal is de hoek, gemeten vanuit het middelpunt van een cirkel, waarbij de lengte van de boog gelijk is aan de straal. c. s ϕ r d. ϕ ω t Opgave π (dus ongeveer
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016,
Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze vragen
Nadere informatiePLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Nadere informatieTENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR
TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, 14.00-17.00 UUR LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5PUNTEN OPGAVE 3: 2.0PUNTEN HET EINDCIJFER IS DE SOM
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Biomedische Technologie, groep Cardiovasculaire Biomechanica
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Biomedische Technologie, groep Cardiovasculaire Biomechanica Tentamen Fysica in de Fysiologie (8N7) deel A1, blad 1/4 maandag 1 oktober 27, 9.-1.3 uur Het tentamen
Nadere informatieSamenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Nadere informatieIn een U-vormige buis bevinden zich drie verschillende, niet mengbare vloeistoffen met dichtheden ρ1, ρ2 en ρ3. De hoogte h1 = 10 cm en h3 = 15 cm.
Fysica Vraag 1 In een U-vormige buis bevinden zich drie verschillende, niet mengbare vloeistoffen met dichtheden ρ1, ρ2 en ρ3. De hoogte h1 = 1 cm en h3 = 15 cm. De dichtheid ρ3 wordt gegeven door:
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1-2 compex vwo I
Eindexamen natuurkunde -2 compex vo 2009 - I Beoordelingsmodel Opgave Mondharmonica maximumscore 3 voorbeeld van een antoord: In figuur 3 zijn minder trillingen te zien dan in figuur 2. De frequentie in
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Stralingseigenschappen van water in het heelal In tegenstelling tot wat hun naam doet vermoeden, bestaan sterrenstelsels niet enkel uit sterren, maar ook uit uitgestrekte gas-
Nadere informatieInleiding Astrofysica
Inleiding Astrofysica Hoorcollege II 17 september 2018 Samenvatting hoorcollege I n Praktische aspecten: n aangemeld op Blackboard? n Overzicht van ontwikkelingen in de moderne sterrenkunde en de link
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatieINLEIDING. KINEMATICA: bewegingsleer MECHANICA. DYNAMICA: krachtenleer
MECHANICA INLEIDING INLEIDING MECHANICA KINEMATICA: bewegingsleer DYNAMICA: krachtenleer KINEMATICA RUST EN BEWEGING rust of beweging? RUST EN BEWEGING RUST EN BEWEGING RUST EN BEWEGING RUST EN BEWEGING
Nadere informatieOverzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het
Nadere informatieIJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica september 2018: algemene feedback
IJkingstoets wiskunde-informatica-fysica september 8 - reeks - p. IJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica september 8: algemene feedback Positionering ten opzichte van andere deelnemers In totaal namen
Nadere informatieEindexamen natuurkunde havo I
Beoordelingsmodel Opgave Eliica maximumscore uitkomst: De actieradius is 3, 0 km. de energie van de accu's De actieradius is gelijk aan. het energieverbruik per km 55 Hieruit volgt dat de actieradius 3,
Nadere informatieVariabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram
Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals
Nadere informatieSterren en sterevolutie Edwin Mathlener
Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Kosmische raadselen? Breng ze in voor de laatste les! Mail uw vragen naar info@edwinmathlener.nl, o.v.v. Sonnenborghcursus. Uw vragen komen dan terug in de laatste
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieKlassieke Mechanica a (Tentamen 11 mei 2012) Uitwerkingen
Klassieke Mechanica a (Tentamen mei ) Uitwerkingen Opgave. (Beweging in een conservatief krachtenveld) a. Een kracht is conservatief als r F =. Dit blijkt na invullen: (r F) x = @F z =@y @F y =@z = =,
Nadere informatieHoofdstuk 1 Beweging in beeld. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal
Hoofdstuk 1 Beweging in beeld Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 1.1 Beweging vastleggen Het verschil tussen afstand en verplaatsing De verplaatsing (x) is de netto verplaatsing en de
Nadere informatietentamen stromingsleer (wb1225), Faculteit 3mE, TU Delft, 28 juni 2011, u
Dit tentamen bestaat uit twee delen: deel I bestaat uit 7 meerkeuzevragen en deel II bestaat uit twee open vragen. Deel I staat voor 40% van uw eindcijfer. Deel I invullen op het bijgeleverde formulier.
Nadere informatieOpgave 1 Koolstof-14-methode
Eindexamen havo natuurkunde pilot 04-II Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt scorepunt toegekend. Opgave Koolstof-4-methode maximumscore 3 antwoord: aantal aantal aantal massa halveringstijd
Nadere informatieExtra proeven onderofficier weerkundig waarnemer
Proeven elektriciteit en technisch redeneren Technische proeven onderofficier: o Elektriciteit o Mechanica o Rekentechnieken Proef Engels Elektriciteit Deze test gaat je kennis over elektriciteit na. Je
Nadere informatieEindronde Natuurkunde Olympiade 2014 theorietoets deel 1
Eindronde Natuurkunde Olympiade 2014 theorietoets deel 1 Opgave 1 Fata Morgana (3p) We hebben een planparallelle plaat met een brekingsindex n(z), die met de afstand z varieert. Zie ook de figuur. a. Toon
Nadere informatie