Benadering: bijna cirkelvormige banen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Benadering: bijna cirkelvormige banen"

Transcriptie

1 Banen van Sterren Veronderstellen dat - de Melkweg is cilindersymmetrisch - het gravitatiepotentiaal is vlak Vervolgens is het impulsmoment van een ster constant Als de gravitatiepotentiaal wordt veroorzaakt door een centrale puntmassa krijgen we elliptische banen, zoals in bv. het zonnestelsel (de wetten van Kepler) In de Melkweg is de massaverdeling veel meer verspreid - banen van sterren zijn complexer.

2 Benadering: bijna cirkelvormige banen cirkelvormige baan van straal R0 met specifiek impulsmoment Jz Ster met specifiek impulsmoment Jz op afstand R0+ρ vanaf het centrum J z = v 0 R 0 v 0 J z = v (R 0 + ) v = v 0 R 0 /(R 0 + ) R 0 R 0

3 Bewegingen ten opzichte van Melkweg v R 0 v 0 v Bewegingen ten opzichte van Local System of Rest (LSR: cirkelvormige baan van straal R0): ρ>0: vθ te langzaam om op een cirkelvormige baan te blijven, acceleratie naar binnen. ρ<0: vθ te snel om op een cirkelvormige baan te blijven, acceleratie naar buiten Sterren beschrijven epicykels in het LSR:

4 Radiale beweging: Epicykel beweging (t) =A R sin applet AR = amplitude, κ = epicyklische frequentie Tangentiële beweging: (t) =A cos applet A = 2 apple A R (volgt uit behoud van impulsmoment) Als de oscillatie snel is (in vergelijking met circulaire baan van epicykel), dan wordt de amplitude in de tangentiële richting relatief klein.

5 Epicyclische beweging Sterren volgen achterwaartse ellipsen ten opzichte van cirkelvormige banen. κ = epicyclische frequentie. Ω = hoeksnelheid van centrum van epicykel. Assenverhouding van ellips (azimutaal/radiaal) = 2Ω/κ. ρ(t) =A R sin κt χ(t) = 2ΩA R cos κt κ z(t) =A z sin ν(t t 0,z ) Radiaal Azimutaal Verticaal

6 Banen zijn alleen gesloten als κ/ω = n/m, waar n en m gehele getallen zijn. κ/ω =1 κ/ω =1.3 κ/ω =2 κ en Ω zijn gerelateerd via de Oort constante B: Voor de Zon: κ/ω ~ 1.35 apple 2 = 4B Aangezien de omlooptijd ~ jaren is, duurt een epicykel oscillatie van de Zon rond de jaren.

7 Radiale en tangentiële snelheidsverdelingen Sterren bewegen iets langzamer of sneller ten opzichte van het LSR, afhankelijk van de baan van hun epicykel. R 0

8 Kepleriaanse banen: R 0

9 Radiale en tangentiële snelheidsverdelingen Sterren bewegen iets langzamer of sneller ten opzichte van het LSR, afhankelijk van de baan van hun epicykel. Azimutale snelheidsverschil: ( ) 2B Oefening R 0 Radiale snelheid: (t) =A R sin applet (t) =applea R cos applet

10 Radiale en tangentiële snelheidsverdelingen Azimutale snelheidsverschil: ( ) 2B Oefening Radiale snelheid: (t) =A R sin applet (t) =applea R cos applet R 0 Gemiddeld over een oscillatie: h 2 i = 1 2 A2 R h 2 i = 1 2 apple2 A 2 R Dus h 2i 4(B/apple) 2 h 2 i of h 2i apple2 4 2 h 2 i Oort s constant B

11 Dispersie is kleiner voor jongere sterren h 2i apple2 4 2 h 2 i Data van Nordström et al. (2004) Voor apple/ 1.4 is h 2i 1 2 h 2 i - dispersie minder in de tangentiële richting

12 Kinematica van verschillende sterren Halo sterren: v - <vhalo> = 220 km s -1. Als de halo een nietroterende system is, dan kunnen we de straal van de baan van de Zon vinden: R 0 = ( jaren) (220 km s 1 )/2 8.3kpc

13 Chemische evolutie

14 Belangrijke Concepten Metalen: Alle elementen met atoomnummer > 2 (dus alles behalve H en He) (X, Y, Z) = gewichtsprocenten van (H, He, metalen). Z ~ voor de Zon [Fe/H] = log 10 (NFe/NH) - Log10 (NFe/NH). Bijvoorbeld: Gelijke hoeveelheid ijzer als de Zon: [Fe/H] = 0 100x minder ijzer dan de Zon: [Fe/H] = -2 Let op: [Fe/H] wordt vaak gebruikt in plaats van metalliciteit [O/Fe] = log 10 (NO/NFe) - Log10 (NO/NFe).

15 Oorsprong van de elementen H, He + kleine hoeveelheid Li: Meestal gevormd tijdens de Big Bang toen het heelal een zeer hoge dichtheid en temperatuur had. Metalen: Supernovas van Type II (sterren van massa > 8 M ; korte leeftijden < jaren) Supernovas van Type Ia (ontploffende witte dwergsterren) - vertraging van jaren AGB sterren, planetaire nevels H en He zijn dus meestal van kosmologische oorspong, terwil metalen later door kernreacties in sterren gevormd werden

16 Eenvoudige Modellen voor de Chemische Evolutie Closed box ( Gesloten box ) Leaky box ( Lekkende box ) Accreting box ( Accreterende box )

17 Het Closed Box model Gesloten systeem - geen materiaal kan het box verlaten of binnenkomen. Oorspronlijk zit er alleen gas en geen sterren in de box Tijdens een kleine tijdstap: Een hoeveelheid gas wordt in sterren omgezet Een deel van deze sterren hebben zeer lange leeftijden en zijn passieve overblijfsels De rest ontploft meteen als Supernova s die nieuwe metalen produceren De metalen worden meteen met het resterende gas gemengd

18 Closed box model: Een sterrenstelsel wordt beschouwd als een aantal concentrische zones die onafhankelijk van elkaar en de omgeving evoluëren. In elke zone: Massa van gas = Mg Massa van metalen = Mh Massa van overblijfsels (materiaal dat niet meer aan de chemische evolutie deelneemt) = Ms Metalliciteit = Z = Mh/Mg.

19 Het Closed Box model in woorden: Als een nieuwe generatie van sterren vormt: Metalen worden geproduceerd. Deze worden ogenblikkelijk met het resterende gas binnen de box gemengd Ms wordt met een hoeveelheid δms verhoogd Mg wordt met dezelfde hoeveelheid δms verlaagd Hoeveelheid nieuwe metalen = p δms, waar de p de yield (opbrengst) is. Yield is afhankelijk van a) stellaire nucleosynthese, en b) de verhouding tussen massieve en minder massieve sterren (dus de stellaire Initial Mass Function, IMF). Mh: Wordt met p δms verhoogd (net geproduceerd), Wordt met Z δms verlaagd (in overblijfsels opgesloten)

20 Het Closed Box model: Metalliciteitsverandering tijdens een tijdstap δt: ( ) Mh δz = δ = δm h M h M g M g Mg 2 δm g = 1 ( δm h M ) h δm g = 1 (pδm s ZδM s ZδM g ) M g M g M g = 1 M g ( pδm g + ZδM g ZδM g ) δm g = δm s δz = pδm g /M g Als p constant is en Z=0 op t=0 dan Z(t) = p Mg (t) M g (0) M 1 g dm g = p [ln M g (t) ln M g (0)] = p ln M g(t) M g (0)

21 Metalliciteit versus f(gas) voor p=0.02. p Metalliciteit is alleen van gasfractie en p afhankelijk Gas-arme systemen zijn metaal-rijk en vice versa.

22 Z(t) = p ln f gas f gas dus De cumulatieve metalliciteitsverdeling is dan M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 e Z(t)/p ) De differentiële metalliciteitsverdeling is: dm s dz = M 0 p e Z/p M g = M g(t) M g + M s M g (0) Wat is de metalliciteitsverdeling van sterren? f gas (t) =e Z(t)/p Z(t) = p ln M g(t) M g (0) = p ln f gas Sterren die voor tijd t gevormd zijn hebben Z < Z(t), dus ( M s (Z<Z(t)) = M s (t) =M g (0) M g (t) =M g (0) 1 M ) g(t) M g (0) = M g (0)(1 f gas (t))

23 Chemische evolutie De tijdschaal voor de chemische verrijking is niet belangrijk in het closed-box model Een korte, intensieve episode van stervorming geeft dezelfde metalliciteitsverdeling als een langere durende, rustigere stervorming. Dit geldt echter uitsluitend als de benadering van ogenblikkelijke recycling geldig is!

24 cumulatieve Z verdeling Volgens het closed-box model moet rond de 50% van sterren (met hoge leeftijden) nabij de Zon een metalliciteit van Z < 1/3 Z hebben. Alleen enkele procenten van de sterren hebben zo n lage metalliciteit.

25 cumulatieve Z verdeling differentiële Z verdeling Volgens het closed-box model moet rond de 50% van sterren (met hoge leeftijden) nabij de Zon een metalliciteit van Z < 1/3 Z hebben. Alleen enkele procenten van de sterren hebben zo n lage metalliciteit. differentiële [Fe/H] verdeling

26 Metalliciteiten van sterren nabij de Zon Het closed-box model voorspelt teveel metaal-arme sterren. Dit is het G-dwerg probleem.

27 Metalliciteiten van sterren in de Bulge Stippellijn = Closed box model Metalliciteitsverdeling van bulge sterren komt goed overeen met de closed-box model. Geen G-dwerg probleem in de bulge! Zoccali et al. 2003, A&A 399, 931

28 Metalliciteiten van bolvormige sterhopen Het closed-box model komt goed overeen met de metaliciteitsverdeling van metaal-arme ( halo ) bolhopen. Ook een G-dwerg problem voor de bolvormige sterhopen? Yield is veel kleiner dan voor de bulge/schijf! Data van Harris 1996, AJ 112, 1487

29 Metalliciteiten van halo sterren

30 Wijzigingen van het closed box model Leaky box : Gas uitstroming (bv. gevolg van sterrenwinden en SN explosies) Accreting box : Gas instroming (bv. intergalactische gas)

31 Galactische wind in starburst stelsel M82 APOD

32 Annu. Rev. Astro. Astrophys : Downloaded from arjournals.annualreviews.org by Utrecht University on 04/17/07. For personal use only. High-velocity gas wolken in de Melkweg Figure 1 Brightness temperature map of HVCs (HI with v LSR > 90 km/s). Contours at 0.04, 0.5, and 1.5K. Common names of some complexes are indicated. Background sources in which high-velocity absorption has been detected or claimed are indicated (see Table 3, Table 4, and Section 4).

33 Leaky box Hoeveelheid gas neemt af door stervorming en uitstroming: δm g = δm s cδm s 1) stervorming 2) uitstroming M g (t) =M g (0) M s cm s = M g (0) (1 + c)m s In het begin is er alleen gas δm h = pδm s ZδM s ZcδM s Extra term van sterrenwinden ( ) Mh δz = δ = 1 ( δm h M ) h δm g Hetzelfde als closed box M g M g M g δz = 1 M g (pδm s ZδM s ZcδM s Z( δm s cδm s )) = 1 M g (pδm s ) δz = pδm s M g (0) (1 + c)m s

34 Closed box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 e Z(t)/p ) Leaky box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 + c) [ ( )] Z(1 + c) 1 exp p [Effectieve yield gereduceerd door factor (1+c)]

35 Accreting box Steady state situatie veronderstellen: Mg = const (instroming van gas is gelijk aan stervormingssnelheid). Als het instromende gas metalvrij is: δmg van metaalvrije gas toegevoegd aan ISM, Mh onveranderd δms sterren gevormd: Mh verlaagd met Z δmg δmh = p δms = p δmg metalen toegevoegd aan ISM Netto effect: Een hoeveelheid metalen Z δmg wordt door p δmg vervangen Metalliciteit van gas convergeert naar yield p

36 Overzicht Closed box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 e Z(t)/p ) Leaky box: M s (Z<Z(t)) = M 0 (1 + c) [ ( )] Z(1 + c) 1 exp p [Effectieve yield gereduceerd door factor (1+c)] Accreting box: M s (Z<Z(t)) = M g ln ( 1 Z(t) ) p

37 Alle modellen: p=0.02 leaky box (c=0.5) closed box Lagere fractie van metaal-arme sterren in accreting box model. Oplossing van G- dwerg probleem? accreting box (Mg/Mt=0.1)

38 De α/fe verhouding Alpha -elementen ( 16 O, 20 Ne, 24 Mg, 28 Si, 32 S, 36 A, 40 Ca) worden in massieve sterren gemaakt en in Type II SN explosies vrijgegeven. Type Ia SNe produceren geen Alpha elementen, maar veel Fe Type II SNe exploderen bijna onmiddelbaar na het begin van stervorming, terwijl Type Ia SNe een lange vertraging hebben (~10 9 jaren). Sterren die relatief vroeg vormden hebben dus een relatief grotere hoeveelheid Alpha-elementen in vergelijking met sterren die iets later vormden.

39 Vertraging = 50 stappen Type II Type Ia + II Oorspronkelijk produceren Type II SNe veel Alpha-elementen en wat ijzer. Na 50 tijdstappen produceren ook Type Ia SNe veel ijzer. [α/fe] gaat dus omlaag.

40 Log (Alpha/Fe) versus Tijd De verhouding α/fe is aanvankelijk door de relatieve yields in Type II SNe bepaald. De α/fe verhouding neemt later af als Type Ia SNe meer ijzer produceren.

41 De knie in deze plot geeft het niveau van ijzer verrijking op het moment dat Type Ia SNe begonnen om een belangrijke contributie te leveren.

42 Pagel & Tautvaisiene (1995)

43 Alpha-elementen in de Bulge McWilliam & Rich 1994, ApJS 91, 749 Cirkels: [Ti/Fe] Plus: [Mg/Fe] Lijn: Schijf Ook metaal-rijke bulge sterren hebben een hoge α/fe-verhouding

44 Chemische evolutie - Overzicht: Schijf: - De meeste sterren zijn relatief metaal-rijk (Z ~ Z ). - G-dwerg probleem - De [α/fe] verhouding is ongeveer gelijk aan die van de Zon - Metalliciteitsverdeling suggereert accreting box evolutie Bulge: - Ook relatief hoge metalliciteiten - Geen G-dwerg probleem - [α/fe] verhouding is hoger dan die van de Zon - Metalliciteitsverdeling komt goed overeen met het closed box model Halo - Sterren zijn metaal-arm (Z ~ 0.03 Z ) - [α/fe] verhouding is hoger dan die van de Zon - Metalliciteitsverdeling suggereert leaky box evolutie

Verder over Banen van Sterren

Verder over Banen van Sterren Verder over Banen van Sterren Veronderstellen dat - de Melkweg is cilindersymmetrisch - het gravitatiepotentiaal is vlak Vervolgens is het impulsmoment van een ster constant Als de gravitatiepotentiaal

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent

Nadere informatie

De Melkweg. Schijfvormig stelsel van sterren en gas. Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel

De Melkweg. Schijfvormig stelsel van sterren en gas. Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel De Melkweg Schijfvormig stelsel van sterren en gas Wij zitten in die schijf en zien daardoor een band aan de hemel De hemelbol geeft een 2-D beeld: hoe de 3-D structuur te bepalen? Nodig: (relatieve) AFSTANDEN!

Nadere informatie

( ) ( r) Stralingstransport in een HI wolk. kunnen we dit herschrijven als: en voor een stralende HI wolk gezien tegen een achtergrondstralingsveld

( ) ( r) Stralingstransport in een HI wolk. kunnen we dit herschrijven als: en voor een stralende HI wolk gezien tegen een achtergrondstralingsveld Stralingstransport in een HI wolk Door een laag met stralend materiaal zal de toename van de intensiteit de som zijn van de emissie (gegeven door de emissiecoefficient j ν ) en de in de wolk geabsorbeerde

Nadere informatie

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o

Nadere informatie

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm 75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht

Nadere informatie

Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:

Stervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden: Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype

Nadere informatie

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen

Nadere informatie

Melkwegstelsels. Eigenschappen en ruimtelijke verdeling. - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid

Melkwegstelsels. Eigenschappen en ruimtelijke verdeling. - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid Melkwegstelsels Eigenschappen en ruimtelijke verdeling - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid Messier 51, de draaikolknevel, door de jaren heen Lord Rosse (1845)

Nadere informatie

11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg

11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei

Nadere informatie

University of Groningen. Sulphur, zinc and carbon in the Sculptor dwarf spheroidal galaxy Skúladóttir, Ása

University of Groningen. Sulphur, zinc and carbon in the Sculptor dwarf spheroidal galaxy Skúladóttir, Ása University of Groningen Sulphur, zinc and carbon in the Sculptor dwarf spheroidal galaxy Skúladóttir, Ása IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 4

Newtoniaanse kosmologie 4 Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis

Nadere informatie

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven : een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000

Nadere informatie

STERREN EN MELKWEGSTELSELS

STERREN EN MELKWEGSTELSELS STERREN EN MELKWEGSTELSELS 4. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Helium-verbranding Degeneratiedruk Witte dwergen Neutronensterren

Nadere informatie

Soorten nevels. Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster

Soorten nevels. Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster Soorten nevels Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster Soorten nevels HII gebieden (emissienevels) Soorten nevels Open sterhopen Soorten nevels Bolhopen Soorten nevels Spiraalstelsels Soorten

Nadere informatie

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,

TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle

naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere

Nadere informatie

De Melkweg. - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica

De Melkweg. - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica De Melkweg - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica Groothoek opname van de zuidelijke hemel met daarin de Melkweg Omdat de melkweg een afgeplatte sterverdeling is waar we midden in zitten

Nadere informatie

Componenten en Structuur van de Melkweg

Componenten en Structuur van de Melkweg Componenten en Structuur van de Melkweg De Melkweg Halo Centrale verdikking Dunne schijf Dikke schijf 8.5 kpc De schijf Bevat: stof, gas (wolken), jonge en oude sterren. Kinematica gedomineerd door rotatie.

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we

Nadere informatie

Afstanden tot Melkwegstelsels

Afstanden tot Melkwegstelsels Afstanden tot Melkwegstelsels De afstandsladder: reeks van relatieve afstandsindicatoren In de Melkweg: km 10 20!! Mpc Afstanden op Aarde Venus-overgang Parallax Convergentiepunt Hoofdreeks-fitten Cepheiden

Nadere informatie

1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6.

1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6. Inleiding Astrofysica 1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6. Sterren: stervorming, sterdood

Nadere informatie

Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium

Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium O NZE planeet draait om een enkele ster, de Zon, een van vele in ons Melkwegstelsel, die zelf een van de miljarden sterrenstelsels

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid

Nadere informatie

Stof en gas in de Melkweg

Stof en gas in de Melkweg Stof en gas in de Melkweg Stofwolken Galactische centrum Onzichtbaar door interstellair stof. Extinctie bij visuele golflengten: AV ~ 30 mag (factor 10 12!) http://home.arcor-online.de/axel.mellinger/

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 5

Newtoniaanse kosmologie 5 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de

Nadere informatie

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

University of Groningen. Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang

University of Groningen. Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang University of Groningen Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Eindexamen natuurkunde 1-2 vwo I

Eindexamen natuurkunde 1-2 vwo I Eindexamen natuurkunde - vwo 009 - I Beoordelingsmodel Opgave Mondharmonica maximumscore 3 In figuur 3 zijn minder trillingen te zien dan in figuur De frequentie in figuur 3 is dus lager Het lipje bij

Nadere informatie

4. Maak een tekening:

4. Maak een tekening: . De versnelling van elk deel van de trein is hetzelfde, dus wordt de kracht op de koppeling tussen de 3e en 4e wagon bepaald door de fractie van de massa die er achter hangt, en wordt dus gegeven door

Nadere informatie

Werkcollege II De Melkweg

Werkcollege II De Melkweg Werkcollege II De Melkweg Opgave 1: Het Centrale Zwarte Gat Het lijkt er op dat zich in het centrum van de Melkweg een superzwaar zwart gat bevindt. Aan de hand van de baan van ster S2 in de centrale cluster

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27

Nadere informatie

Pandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018

Pandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018 2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard

Nadere informatie

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de

Nadere informatie

Tentamen Inleiding Astrofysica

Tentamen Inleiding Astrofysica Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2017, 10.00-13.00 Let op lees onderstaande goed door! Dit tentamen omvat 5 opdrachten, die maximaal 100 punten opleveren. De eerste opdracht bestaat uit tien

Nadere informatie

De Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde

De Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde 1 De Pluraliteit der Werelden Ons en andere planetenstelsels Lessen voor de 21ste Eeuw Leuven,, 20 november 2006 2 Overzicht Het heelal in een notedop De universaliteit van de natuurwetten De verkenning

Nadere informatie

The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg

The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de

Nadere informatie

Gravitatie en kosmologie

Gravitatie en kosmologie Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Het onderzoek in dit proefschrift richt zich op het verkrijgen van inzicht in de vorming van sterren in extreme omgevingen. Met name wordt er gekeken naar de afhankelijkheid van

Nadere informatie

Gravitatie en Kosmologie

Gravitatie en Kosmologie Gravitatie en Kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Parallax Meten van afstand Meet positie van object ten opzichte van achtergrond De parallaxhoek q, de afstand

Nadere informatie

Chemical analysis of the Fornax Dwarf galaxy Letarte, Bruno

Chemical analysis of the Fornax Dwarf galaxy Letarte, Bruno Chemical analysis of the Fornax Dwarf galaxy Letarte, Bruno IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet

Nadere informatie

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 6

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 6 Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 6 6.1 De Leeftijd van het Zonnestelsel van Frank Verbunt De ouderdom van het Zonnestelsel kan bepaald worden uit de radio-actieve elementen die gevonden worden in meteorieten.

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden

Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/200: antwoorden December 2, 2009. Begrippen, vergelijkingen, astronomische getallen a. Zie Kutner 0.3 b. Zie Kutner 23.5 c. Zie Kutner 4.2.6 d. Zie Kutner 6.5 e. Zie

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een

Nadere informatie

Het Quantummechanisch Heelal. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen

Het Quantummechanisch Heelal. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Het Quantummechanisch Heelal prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Late evolutiestadia 3 C 12 12 C O 16 Evolutie in het HRD Rode super reus Hoofdreeks 100 R_sun

Nadere informatie

Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.

Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten. Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.

Nadere informatie

Unravelling the stellar Initial Mass Function of early-type galaxies with hierarchical Bayesian modelling Dries, Matthijs

Unravelling the stellar Initial Mass Function of early-type galaxies with hierarchical Bayesian modelling Dries, Matthijs University of Groningen Unravelling the stellar Initial Mass Function of early-type galaxies with hierarchical Bayesian modelling Dries, Matthijs IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's

Nadere informatie

Tentamen Natuurkunde 1A 09.00 uur - 12.00 uur vrijdag 14 januari 2011 docent drs.j.b. Vrijdaghs

Tentamen Natuurkunde 1A 09.00 uur - 12.00 uur vrijdag 14 januari 2011 docent drs.j.b. Vrijdaghs Tentamen Natuurkunde 1A 09.00 uur - 12.00 uur vrijdag 14 januari 2011 docent drs.j.b. Vrijdaghs Aanwijzingen: Dit tentamen omvat 6 opgaven met totaal 20 deelvragen Begin elke opgave op een nieuwe kant

Nadere informatie

Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten

Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding, wetenschappelijke

Nadere informatie

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2016 theorietoets deel 1

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2016 theorietoets deel 1 Eindronde Natuurkunde Olympiade 2016 theorietoets deel 1 1 Volleybal (6pt) Neem een dunne bolvormige bal gevuld met lucht als eenvoudig model voor een volleybal. Het materiaal van de bal is niet veerkrachtig

Nadere informatie

Klassieke en Kwantummechanica (EE1P11)

Klassieke en Kwantummechanica (EE1P11) Maandag 3 oktober 2016, 9.00 11.00 uur; DW-TZ 2 TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica Opleiding Elektrotechniek Aanwijzingen: Er zijn 2 opgaven in dit tentamen.

Nadere informatie

ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt

ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt Nederlandse samenvatting ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt zich een kleine blauwe planeet, onder haar inwoners ook wel bekend als Aarde. De Aarde draait om de

Nadere informatie

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012,

TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012, TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 3.0 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.0 PU TE OPGAVE 4: 2.5

Nadere informatie

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener 100 000 lichtjaar convectiezone stralingszone kern 15 miljoen graden fotosfeer 6000 graden Kernfusie protonprotoncyclus E=mc 2 Kernfusie CNO-cyclus Zichtbare

Nadere informatie

Sterrenstelsels en Kosmos

Sterrenstelsels en Kosmos Sterrenstelsels en Kosmos Assignment 2 January 11, 21 Opgave 1: Het Centrale Zwarte Gat Het lijkt er op dat zich in het centrum van de Melkweg een superzwaar zwart gat bevindt. Aan de hand van de baan

Nadere informatie

Waar is al dat lithium naartoe? Claude Doom

Waar is al dat lithium naartoe? Claude Doom Waar is al dat lithium naartoe? Claude Doom 2 Lithium Johan August Arfvedson ontdekte lithium in 87 Lithium in de tabel van Mendeljev 3 3 protonen 3 elektronen 4 neutronen Lithium 4 Zilverwit alkalimetaal

Nadere informatie

5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld

5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld Boekverslag door K. 1768 woorden 22 december 2011 5.6 56 keer beoordeeld Vak NLT 1. De straal van de aarde is 637800000 cm. Als deze afneemt tot 0.5 cm, dan is deze in verhouding 0.5/637800000 keer de

Nadere informatie

Lichtsnelheid Eigenschappen

Lichtsnelheid Eigenschappen Sterrenstelsels Lichtsnelheid Eigenschappen! Sinds eind 19 e eeuw is bekend dat de lichtsnelheid:! In vacuüm 300.000km/s bedraagt! Gemeten met proeven! Berekend door Maxwell in zijn theorie over EM golven!

Nadere informatie

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1 Eindronde Natuurkunde Olympiade 2018 theorietoets deel 1 1. Spelen met water (3 punten) Water wordt aan de bovenkant met een verwaarloosbare snelheid in een dakgoot met lengte L = 100 cm gegoten en dat

Nadere informatie

Repetitie Draaiende voorwerpen voor VWO (versie A)

Repetitie Draaiende voorwerpen voor VWO (versie A) Naam: Klas: Repetitie Draaiende voorwerpen voor VWO (versie A) Opgave 1 Een kinderfiets rijdt 9,0 m vooruit. De wielen zijn daarbij 80 radialen gedraaid. ereken de straal van de wielen. Opgave De ventilator

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Villalobos Cofre, A. A. (2009). Simulations of the formation of thick discs in galaxies. s.n.

Citation for published version (APA): Villalobos Cofre, A. A. (2009). Simulations of the formation of thick discs in galaxies. s.n. University of Groningen Simulations of the formation of thick discs in galaxies Villalobos Cofre, Alvaro Andres IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you

Nadere informatie

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 3

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 3 Opgave Zonnestelsel 25/26: 3 2.1 Samenstelling van de gasreuzen Het afleiden van de interne samenstelling van planeten gebeurt voornamelijk door te kijken naar de afwijkingen in de banen van satellieten

Nadere informatie

FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit

FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit Lambda-CDM (FLRW): Lambda (λ): Dark Energy CDM: Cold Dark Matter Kwantum Relativiteit: donkere energie: 0% donkere materie: < 4% Robertson-Walker: natuurkunde

Nadere informatie

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.

Nadere informatie

HC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.

HC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere keren

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica

Inleiding Astrofysica Inleiding Astrofysica Hoorcollege II 20 september 2017 Samenva

Nadere informatie

De ruimte. Thema. Inhoud

De ruimte. Thema. Inhoud Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon

Nadere informatie

Examen Klassieke Mechanica

Examen Klassieke Mechanica Examen Klassieke Mechanica Herbert De Gersem, Eef Temmerman 23 januari 2009, academiejaar 08-09 IW2 en BIW2 NAAM: RICHTING: vraag 1 (/4) vraag 2 (/4) vraag 3 (/5) vraag 4 (/4) vraag 5 (/3) TOTAAL (/20)

Nadere informatie

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema Opgave Zonnestelsel 005/006: 7 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming 7. Het viriaal theorema Het viriaal theorema is van groot belang binnen de sterrenkunde: bij stervorming, planeetvorming

Nadere informatie

Uitwerkingen 1. ω = Opgave 1 a.

Uitwerkingen 1. ω = Opgave 1 a. Uitwerkingen Opgave π omtrek diameter Eén radiaal is de hoek, gemeten vanuit het middelpunt van een cirkel, waarbij de lengte van de boog gelijk is aan de straal. c. s ϕ r d. ϕ ω t Opgave π (dus ongeveer

Nadere informatie

Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016,

Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016, Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze vragen

Nadere informatie

PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven

PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR

Nadere informatie

TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR

TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, 14.00-17.00 UUR LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5PUNTEN OPGAVE 3: 2.0PUNTEN HET EINDCIJFER IS DE SOM

Nadere informatie

TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Biomedische Technologie, groep Cardiovasculaire Biomechanica

TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Biomedische Technologie, groep Cardiovasculaire Biomechanica TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Biomedische Technologie, groep Cardiovasculaire Biomechanica Tentamen Fysica in de Fysiologie (8N7) deel A1, blad 1/4 maandag 1 oktober 27, 9.-1.3 uur Het tentamen

Nadere informatie

Samenvatting. Sterrenstelsels

Samenvatting. Sterrenstelsels Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het

Nadere informatie

In een U-vormige buis bevinden zich drie verschillende, niet mengbare vloeistoffen met dichtheden ρ1, ρ2 en ρ3. De hoogte h1 = 10 cm en h3 = 15 cm.

In een U-vormige buis bevinden zich drie verschillende, niet mengbare vloeistoffen met dichtheden ρ1, ρ2 en ρ3. De hoogte h1 = 10 cm en h3 = 15 cm. Fysica Vraag 1 In een U-vormige buis bevinden zich drie verschillende, niet mengbare vloeistoffen met dichtheden ρ1, ρ2 en ρ3. De hoogte h1 = 1 cm en h3 = 15 cm. De dichtheid ρ3 wordt gegeven door:

Nadere informatie

Eindexamen natuurkunde 1-2 compex vwo I

Eindexamen natuurkunde 1-2 compex vwo I Eindexamen natuurkunde -2 compex vo 2009 - I Beoordelingsmodel Opgave Mondharmonica maximumscore 3 voorbeeld van een antoord: In figuur 3 zijn minder trillingen te zien dan in figuur 2. De frequentie in

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Stralingseigenschappen van water in het heelal In tegenstelling tot wat hun naam doet vermoeden, bestaan sterrenstelsels niet enkel uit sterren, maar ook uit uitgestrekte gas-

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica

Inleiding Astrofysica Inleiding Astrofysica Hoorcollege II 17 september 2018 Samenvatting hoorcollege I n Praktische aspecten: n aangemeld op Blackboard? n Overzicht van ontwikkelingen in de moderne sterrenkunde en de link

Nadere informatie

Hoe meten we STERAFSTANDEN?

Hoe meten we STERAFSTANDEN? Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten

Nadere informatie

INLEIDING. KINEMATICA: bewegingsleer MECHANICA. DYNAMICA: krachtenleer

INLEIDING. KINEMATICA: bewegingsleer MECHANICA. DYNAMICA: krachtenleer MECHANICA INLEIDING INLEIDING MECHANICA KINEMATICA: bewegingsleer DYNAMICA: krachtenleer KINEMATICA RUST EN BEWEGING rust of beweging? RUST EN BEWEGING RUST EN BEWEGING RUST EN BEWEGING RUST EN BEWEGING

Nadere informatie

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het

Nadere informatie

IJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica september 2018: algemene feedback

IJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica september 2018: algemene feedback IJkingstoets wiskunde-informatica-fysica september 8 - reeks - p. IJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica september 8: algemene feedback Positionering ten opzichte van andere deelnemers In totaal namen

Nadere informatie

Eindexamen natuurkunde havo I

Eindexamen natuurkunde havo I Beoordelingsmodel Opgave Eliica maximumscore uitkomst: De actieradius is 3, 0 km. de energie van de accu's De actieradius is gelijk aan. het energieverbruik per km 55 Hieruit volgt dat de actieradius 3,

Nadere informatie

Variabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram

Variabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals

Nadere informatie

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener

Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Kosmische raadselen? Breng ze in voor de laatste les! Mail uw vragen naar info@edwinmathlener.nl, o.v.v. Sonnenborghcursus. Uw vragen komen dan terug in de laatste

Nadere informatie

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)

Nadere informatie

Klassieke Mechanica a (Tentamen 11 mei 2012) Uitwerkingen

Klassieke Mechanica a (Tentamen 11 mei 2012) Uitwerkingen Klassieke Mechanica a (Tentamen mei ) Uitwerkingen Opgave. (Beweging in een conservatief krachtenveld) a. Een kracht is conservatief als r F =. Dit blijkt na invullen: (r F) x = @F z =@y @F y =@z = =,

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Beweging in beeld. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal

Hoofdstuk 1 Beweging in beeld. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal Hoofdstuk 1 Beweging in beeld Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 1.1 Beweging vastleggen Het verschil tussen afstand en verplaatsing De verplaatsing (x) is de netto verplaatsing en de

Nadere informatie

tentamen stromingsleer (wb1225), Faculteit 3mE, TU Delft, 28 juni 2011, u

tentamen stromingsleer (wb1225), Faculteit 3mE, TU Delft, 28 juni 2011, u Dit tentamen bestaat uit twee delen: deel I bestaat uit 7 meerkeuzevragen en deel II bestaat uit twee open vragen. Deel I staat voor 40% van uw eindcijfer. Deel I invullen op het bijgeleverde formulier.

Nadere informatie

Opgave 1 Koolstof-14-methode

Opgave 1 Koolstof-14-methode Eindexamen havo natuurkunde pilot 04-II Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt scorepunt toegekend. Opgave Koolstof-4-methode maximumscore 3 antwoord: aantal aantal aantal massa halveringstijd

Nadere informatie

Extra proeven onderofficier weerkundig waarnemer

Extra proeven onderofficier weerkundig waarnemer Proeven elektriciteit en technisch redeneren Technische proeven onderofficier: o Elektriciteit o Mechanica o Rekentechnieken Proef Engels Elektriciteit Deze test gaat je kennis over elektriciteit na. Je

Nadere informatie

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2014 theorietoets deel 1

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2014 theorietoets deel 1 Eindronde Natuurkunde Olympiade 2014 theorietoets deel 1 Opgave 1 Fata Morgana (3p) We hebben een planparallelle plaat met een brekingsindex n(z), die met de afstand z varieert. Zie ook de figuur. a. Toon

Nadere informatie