Erfgoed in de nieuwe realiteit

Transcriptie

1 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Erfgoed in de nieuwe realiteit P. 380 Erfgoed in de nieuwe realiteit Joks Janssen en Eva Stegmeijer Sectorbenadering; restauratie Sint-Jan, 's-hertogenbosch (foto: Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

2 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Joks Janssen en Eva Stegmeijer P. 381 De afgelopen decennia is de professionele zorg voor erfgoed met een trefzekere beweging terechtgekomen in de dynamische baan van de ruimtelijke ordening. De huidige systeemcrisis in de ruimtelijke ordening dwingt de erfgoedsector om zichzelf daardoor ook opnieuw te positioneren. Erfgoedopgaven zullen in een context van crisis, krimp en terugtredende overheid op andere manieren moeten worden aangepakt. Nieuwe kennisvragen op het snijvlak van erfgoed en ruimte doemen op. In de afgelopen decennia heeft zich een kleine revolutie voltrokken in de wijze waarop we het gebouwd en landschappelijk verleden van een nieuwe toekomst voorzien. Sterk gestimuleerd door het nationale innovatieprogramma Belvedere (OCW, 1999), is de bescherming en ontwikkeling van het cultureel erfgoed inmiddels stevig gekoppeld aan ruimtelijke opgaven en transformaties. Ingegeven door de Modernisering van de Monumentenzorg (OCW, 2009) is het betrekken van erfgoed in ruimtelijke ontwikkelingen recentelijk verder geformaliseerd. Voortaan moeten gemeenten bij het opstellen van bestemmingsplannen rekening houden met de aanwezige cultuurhistorische waarden. Waar de erfgoedsector en de ruimtelijke ordening voorheen vijanden waren, slaan ze de laatste jaren de handen ineen. Erfgoed wordt meer en meer gezien als een kwaliteitsimpuls in de groei van steden. Het blijkt een inspiratiebron en draagvlakvergroter bij technische opgaven als waterberging, natuurontwikkeling en energietransitie (RCE, 2015). Maar juist nu de erfgoedzorg volledig geïntegreerd is in de ruimtelijke ordening, zijn de omstandigheden en de verhoudingen binnen het speelveld volledig aan het verschuiven. Het zal niemand ontgaan zijn. De ruimtelijke ordening, waar de erfgoedzorg haar pijlen op had gericht, is in een diepe crisis geraakt. De economische recessie die zich in 2008 aandiende, trekt diepe sporen in de wijze waarop ons land ingericht en onderhouden wordt. Ook het gewijzigde demografische perspectief en een terugtredende en decentraliserende rijksoverheid veranderen het speelveld. Een ruimtelijke ordening in transitie brengt voor de erfgoedsector nieuwe vraagstukken en dilemma s met zich mee. Praktische en

3 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Erfgoed in de nieuwe realiteit P. 382 ook meer theoretische vragen over hoe de erfgoedzorg zich het beste kan aanpassen aan de nieuwe realiteit dienen zich aan. Wat is het perspectief nu ontwikkelaars omvallen, overheden bezuinigen en monumenten door het Rijk worden afgestoten? In de vorig jaar onder de titel Karakterschetsen verschenen nationale kennisagenda Erfgoed en Ruimte (Janssen e.a., 2014) is een poging gedaan om deze vraagstukken te inventariseren, kennislacunes in beeld te brengen, en op basis daarvan nieuwe onderzoeksthema s te formuleren. Thema s die richting kunnen geven aan toekomstige, meer ontwikkelingsgerichte en participatieve erfgoedstrategieën in de ruimtelijke ordening. Nu de ruimtelijke ordening een systeemverandering ondergaat, is het zaak dat de erfgoedsector tijdig haar inbreng levert en nadenkt over mogelijke oplossingen en nieuwe perspectieven. Alle reden om de kennisbehoefte in het cultuurhistorisch en ruimtelijk domein te agenderen. Evolutie erfgoedbenaderingen Uitgangspunt van de kennisagenda is dat de toekomstige omgang met onze gebouwde en landschappelijke omgeving gevarieerd zal zijn net zoals dit in het verleden het geval was. Soms zal erfgoed moeten wijken, soms zal het in zijn oude glorie behouden (moeten) blijven. Soms kan het een inspiratiebron zijn voor ingrijpende ontwikkelingen en steeds vaker zal het een leidraad zijn in de (her)ontwikkeling van wat al bestaat. In de kennisagenda worden grofweg drie benaderingen van erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening beschreven: erfgoed als sector, factor en vector (figuur 1). De sectorbenadering is het oudste en meest voorkomende paradigma, terwijl de meer instrumentele en strategische factor- en vectorbenadering in de laatste kwarteeuw centraal zijn komen te staan. De benaderingswijzen bestaan inmiddels naast elkaar, zonder hiërarchie in termen van wenselijkheid of superioriteit en kennen elk hun eigen rationaliteit, legitimiteit en coalitie. Ze stoelen op een min of meer samenhangend stelsel van ideeën over de omgang met erfgoed en kennen in wetenschappelijk opzicht een eigen methodologie, kennisbasis en debat. Op de hiervoor geschetste nieuwe maatschappelijke uitdagingen zullen ze verschillend reageren. Om de uiteenlopende onderzoekthema s en kennisbehoefte scherp te krijgen, is het zinvol de benaderingswijzen eerst kort te typeren. In de sectorbenadering wordt erfgoed gezien als kwetsbaar. Authenticiteit en bescherming staan voorop. De als intrinsiek veronderstelde, cultuurhistorische waarde wordt door experts objectief in kaart gebracht. Deze benadering ontstond in de tweede helft van de negentiende eeuw bij de culturele elite. Bezorgde burgers zagen eeuwenoude kunstschatten naar het buitenland verdwijnen, en oude huizen, stadsmuren, stadspoorten, grachtjes en landschappen werden opgeofferd aan uitbreiding en nieuwbouw. Men zette zich actief in voor behoud van cultureel waardevolle kunstwerken, monumenten en stadsgezichten. Later kwamen hier landschappen en archeologische monumenten bij, gesteund door op de sector toegesneden wet- en regelgeving. De overheid verwierf gaandeweg een steeds belangrijkere positie. Daarmee groeiden zowel de collectie als de overheidsuitgaven. In deze benadering moeten materiële restanten van het verleden zoveel als mogelijk worden gevrijwaard van de ruimtelijke dynamiek. Het erfgoed werd een op zichzelf staande, ruimtelijke sector

4 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Joks Janssen en Eva Stegmeijer P. 383 Figuur 1 Interactie ruimtelijke ordening en erfgoedzorg Ruimtelijke ontwikkeling ERFGOED ERFGOED ALS SECTOR bescherming en collectievorming (19e eeuw - heden) Waardestelling (cultuur van verlies) Ruimtelijke ontwikkeling ERFGOED ERFGOED ALS FACTOR onderhandeling en revitalisering (jaren 80 - heden) Ruimtelijke ontwikkeling ERFGOED ERFGOED ALS VECTOR ontwikkeling en continuïteit (> 2000) Waardecreatie (cultuur van profijt) en wordt als zodanig vanuit het ruimtelijk domein vooral beschouwd als een complicerende factor waar je niets mee mag. Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw zien we erfgoed steeds meer als factor in de ruimtelijke dynamiek, waarbij onderhandeling en revitalisering centraal staan. In het kader van de stadsvernieuwing en de daarop volgende fasen van stedelijke vernieuwing en gebiedsontwikkeling, wordt erfgoed gerevitaliseerd en ingezet bij grootschalige transformatie van verpauperde binnensteden, vrijkomende industriezones industrieterreinen en verlaten havengebieden. Met de geleidelijke, maar groeiende invloed van de markt in de ruimtelijke ordening wordt erfgoed tevens gezien als identiteitsverschaffer; een unique selling point. Erfgoedprofessionals werken samen en onderhandelen met planologen en marktpartijen en leveren cultuurhistorische argumenten voor behoud én transformatie. Alleen uitzonderlijke objecten worden volledig beschermd. Naast de cultuurhistorische waarde wordt ook de economische waarde van erfgoed benadrukt. Kort gezegd: met erfgoed valt ook te verdienen. Erfgoedbeleid krijgt daardoor een economische grondslag. Zo kan erfgoed, in de vorm van een mooi stadsgezicht, positieve externe effecten genereren in het aantrekken van toeristen, het opstuwen van de WOZ-waarde en als aantrekkelijke vestigingslocatie en ontmoetingsplaats voor kenniswerkers. Erfgoed wordt daarom niet langer als autonoom object gezien, maar op gebiedsniveau benaderd. Vanuit het ruimtelijke domein geredeneerd is erfgoed in deze benadering een middel.

5 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Erfgoed in de nieuwe realiteit P. 384 Vectorbenadering; landschapsbiografie Drentse Aa (foto: Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

6 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Joks Janssen en Eva Stegmeijer P. 385 Vanaf de millenniumwisseling kunnen we ook een derde benadering onderscheiden: erfgoed als vector in ruimtelijke transities. Erfgoed inspireert niet alleen in materiële zin, maar ook op het immateriële vlak via tradities en gebruiken, via de betekenis van de plek die doorklinkt persoonlijke anekdotes, regionale verhalen en wetenschappelijke landschapsbiografieën. De compacte beschrijving en toegankelijke kartering van die historische lagen kan een nuttige inspiratiebron zijn voor ruimtelijke ingrepen. Kennis over het gelaagde verleden geeft richting aan een nieuwe ontwikkelingsfase in het stedelijke of cultuurlandschap. Dit geldt voor plekken waar het fysieke erfgoed zelf verdwenen is of onder de grond verstopt zit, maar ook voor nog zichtbare objecten en structuren die duidelijk meer gaan leven als het historisch verhaal verteld wordt. Dit verhaal, het gedeelde verleden, werkt bovendien inspirerend, mobiliserend en procesversnellend. Erfgoedprofessionals werken samen met ontwerpers en bewoners om de lange (verhaal)lijnen in de ontwikkeling van de plek op te sporen, inzichtelijk te maken en door te trekken. Naast de cultuurhistorische en economische waarde, krijgt in deze benadering de sociaal-culturele waarde van erfgoed een rol. In meer integrale en participatieve vormen van waardering spelen begrippen als kwaliteit en cocreatie een grotere rol. Vanuit de ruimtelijke ordening bezien is erfgoed in deze benadering het substraat, waarop nieuwe programma s worden geënt. De verschuiving die met de factor- en vector benaderingen ontstaan is, is die van een cultuur van verlies naar een cultuur van profijt, van waardestelling naar waardecreatie (Kolen, 2007). Kortom, onroerend erfgoed als troef in plaats van hindermacht in gebiedsontwikkeling. Als gevolg van deze verschuivingen is sprake van een geleidelijke verbreding van de ambitie, schaal en scope van de erfgoedzorg; van het uitzonderlijke naar het gewone, van object naar gebied en van bescherming naar ontwikkeling. Deze verbreding is ook zichtbaar in de internationale verdragen op het gebied van erfgoedzorg (Stegmeijer, 2014). Ruim een decennium nadat de Monumentenwet werd ingevoerd, wordt in 1975 de relatie met het ruimtelijke domein ook internationaal gelegd met de Verklaring van Amsterdam. Erfgoedzorg wordt hierna niet langer als autonome activiteit gezien, maar als onderdeel van de ruimtelijke planvorming (Corten & Geurts, 2014). Deze trend zet door en op het wereldtoneel duikt erfgoed als vector prominent op in de UNESCO aanbevelingen rondom de Historic Urban Landscape benadering uit Op nationaal niveau zien we de positieve grondhouding van erfgoed als kans en inspiratiebron verder worden ontwikkeld in de Visie Erfgoed en Ruimte (OCW, 2011). Onder het motto van collectie naar connectie wordt de behoud-door-ontwikkelingsgedachte nog wat verder opgerekt en erfgoed gekoppeld aan ruimtelijke opgaven als bevolkingskrimp, waterveiligheid en de energietransitie. Zes nieuwe onderzoeksthema s Recente ontwikkelingen zoals de financiële en vastgoedcrisis, de decentralisatie van ruimtelijke- en erfgoedtaken en het gewijzigde demografische perspectief stellen gangbare werkwijzen en praktijken op de proef. Daarnaast dringen

7 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Erfgoed in de nieuwe realiteit P. 386 zich nieuwe uitdagingen op, die eveneens vragen om een overtuigend antwoord van de erfgoedzorg. Klimaatverandering bijvoorbeeld, de groeiende schaarste aan grondstoffen en een toenemende noodzaak tot duurzaamheid. Hoe deze transformaties precies vorm zullen krijgen is nog moeilijk te zeggen, maar dat ze tot nieuwe uitdagingen zullen leiden is zeker. Een zinvolle voortzetting van de verschillende erfgoedbenaderingen vereist een scherp zicht op de kansen en bedreigingen die deze ontwikkelingen met zich meebrengen. Op het snijvlak van deze maatschappelijke en beleidsmatige ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening en het proces van de vermaatschappelijking van de erfgoedzorg, worden in de kennisagenda een zestal onderzoeksthema s gepresenteerd. Het gaat om zes overkoepelende programmalijnen waarin kennisvragen zijn geclusterd en uiteenlopende kennisinstituten worden geadresseerd. Een eerste onderzoeksthema betreft de zoektocht in recente beleidsnota s, op alle bestuursniveaus, naar nieuwe bestuurlijke arrangementen voor erfgoed en ruimte. De eerder genoemde Visie Erfgoed en Ruimte van het Rijk stelt vast dat in veel gevallen de zorg voor het erfgoed meer kan worden overgelaten aan eigenaars en gebruikers. Subsidies worden minder omvangrijk en minder vrijblijvend; er wordt meer eigen financiering en ondernemerschap vereist van eigenaren. Dat geldt ook voor provincies en gemeenten, die onder invloed van de decentralisatie meer verantwoordelijkheden krijgen. De veranderende verhouding tussen publiek en privaat en tussen nationaal en lokaal drukt een stempel op het onderzoek in zowel de sector-, factor- als vectorbenadering. Nieuwe verhoudingen roepen nieuwe vragen op omtrent financiering, beheer en onderhoud. Een tweede thema wordt ingegeven door de veranderende demografie en daarmee gepaard gaande (regionale) verschillen in groei en krimp, waardoor erfgoedopgaven zich voordoen in de context van een consoliderende planologie. Inbreiding en de stabilisatie van de vastgoedvoorraad zijn nu leidend. In krimpregio s zal zelfs dat niet altijd mogelijk zijn. Daar verliezen zoveel gebouwen hun functie, dat men geregeld een keuze zal moeten maken tussen sloop, ruïnevorming, of (al dan niet tijdelijke) herbestemming. Onder welke voorwaarden is een ruimtelijke of architectonische bewerking toelaatbaar bij het toekennen van een nieuwe bestemming, als ze raken aan de historische waarde, zeker bij tijdelijk gebruik en accumulerende ingrepen? Is beeldherstel of materiaalconservering nog wel een goed kompas om onder deze omstandigheden monumenten een tweede leven te geven? De thematiek van consolidatie zet de erfgoedzorg en de plannende en ontwerpende disciplines op scherp. Een derde programmalijn raakt aan de tendens van individualisering en multiculturaliteit, die Nederland in sociaal-cultureel opzicht al geruime tijd beleeft. Invloeden van verre streken kunnen, ook in cultuurhistorisch opzicht, de ruimtelijke inrichting van Nederland beïnvloeden, zoals in de Bijlmermeer de Surinaamse invloeden zichtbaar en voelbaar zijn, bijvoorbeeld in het aanbod van exotische markten en winkels. Dat geldt des te sterker wanneer de tendens van co-creatie en burgerbetrokkenheid zich doorzet. In reactie daarop worden (soms verhitte) debatten gevoerd over de nationale of regionale identiteit. Wat betekent de veran-

8 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Joks Janssen en Eva Stegmeijer P. 387 derende bevolkingssamenstelling voor het traditionele erfgoed? Zal de belangstelling voor het traditionele erfgoed zich meer beperken tot afgebakende groepen? Of zal het leiden tot een interesse in ander erfgoed, bijvoorbeeld een verschuiving van materieel naar immaterieel erfgoed? Het is met name in de factor- en vectorbenadering, dat zich hier interessante nieuwe onderzoeksvragen voordoen. Met de in hoog tempo toenemende beschikbaarheid van big data, de opkomst van locative-toepassingen, 3D visualisaties en de cloud als virtuele gegevensdrager gaat de informatiemaatschappij een nieuwe fase in. Dit is de onderlegger van een vierde programmalijn rond digitalisering van het collectieve geheugen. De ontwikkeling van de informatie- en communicatietechnologie, die nog volop aan de gang is, maakt het mogelijk om een onafzienbare hoeveelheid cultuurhistorische gegevens en reconstructies op te slaan, toegankelijk te maken en te bewerken. Het is niet ondenkbaar dat de opkomst van elektronische navigatiesystemen de beleving van het landschap zal veranderen. Leidt de toenemende kennis van het verleden bij een breed publiek tot een hogere waardering van het erfgoed en meer druk op behoud? Of neemt de virtuele wereld een deel van de functie als collectief geheugen over en wordt de drempel voor interventies daardoor lager? Een vijfde onderwerp gaat over het leef- en vestigingsklimaat; steden zijn in toenemende mate in trek bij bedrijven, jongeren en hoogopgeleiden. In de huidige, globaliserende economie groeien steden uit tot motoren van de economie. Ruimtelijkeconomisch beleid speelt daarop in en poogt de agglomeratiekracht van steden te versterken. Naast harde factoren speelt ook de zachte aantrekkingskracht van steden in de vorm van quality of life een grote rol. De quality of life trekt een welvarend, bedreven en ondernemend publiek aan. Omgekeerd kunnen dankzij welvarende bewoners en ondernemers allerlei voorzieningen tot stand komen en verbeteren ook de beheerof herontwikkelingskansen van erfgoed. Om iets te kunnen zeggen over de effectiviteit van beleid, moeten deze twee invloeden onderscheiden worden. Juist dat vormt de grootste uitdaging voor transdisciplinair onderzoek op het terrein van de economische concurrentiekracht van steden. Klimaatverandering, tot slot, dwingt tot grootschalige aanpassingen in de fysieke leefomgeving, met name in het watersysteem en de energiehuishouding. De hiermee gepaard gaande ruimtelijke opgaven zouden wel eens doorslaggevend kunnen blijken in de veranderingen die Nederland de komende decennia ondergaat. Het maatschappelijke verlangen naar een duurzame delta en de daarin gelegen voorzieningen lijkt, ondanks het NIMBY-effect, langzaam tot expressie te komen in het ruimtelijk ontwerp van nieuwe projecten, maar de relatie tussen erfgoedontwerp en verduurzaming staat nog in de kinderschoenen. Toch lijkt de cultuurhistorie een kansrijke partner. In de factorbenadering valt te denken aan historische en te hergebruiken systemen om water te bergen of energie te leveren; in de vectorbenadering aan het zichtbaar maken van lange tradities in de strijd tegen het water en landschapsvorming door energiewinning. Kennis gevraagd In de nieuwe werkelijkheid die binnen de zojuist beschreven zes thema s aan het

9 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Erfgoed in de nieuwe realiteit P. 388 Factorbenadering; gebiedsontwikkeling Strijp S (foto: Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

10 Jg. 48 / Nr. 5 / 2015 Joks Janssen en Eva Stegmeijer P. 389 ontstaan is, zullen ook erfgoedopgaven op nieuwe manieren geïnterpreteerd, aangepakt en opgelost moeten worden. Er zal veel gevraagd worden van de kennis in de factor- en zeker de vectorbenadering. Maar ook de sectorbenadering krijgt te maken met nieuwe opgaven, gericht op behoud van monumentale waarden in nieuwe omstandigheden. Cross-overs tussen de drie benaderingen zijn nodig. De wetenschappelijke disciplines die zich bezig houden met de bestudering van en reflectie op erfgoedontwikkeling staan voor de uitdaging om de vernieuwing van het erfgoedparadigma verder te brengen en tegelijkertijd het erfgoed veilig door deze turbulente toekomst te loodsen. Wanneer de kennisontwikkeling op het gebied van erfgoed en ruimte zich binnen deze zes thema s weet te verbinden met de kennisontwikkeling in economische, sociale en technische disciplines, zal ook de erfgoedzorg zelf zich op een zinvolle wijze kunnen blijven vernieuwen. Eva Stegmeijer (e.stegmeijer@cultureelerfgoed.nl) is als coördinator onderzoeksprogrammering verbonden aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Joks Janssen (joks. janssen@wur.nl) is werkzaam als bijzonder hoogleraar ruimtelijke planning en erfgoed bij de Wageningen Universiteit. Literatuur Corten, J.P. & E. Geurts (2014) Integrated Conservation, in: idem, Heritage as an Asset for Inner-city Development. An Urban Managers Guidebook. Rotterdam: Nai010, p Janssen, J., E. Luiten, H. Renes & J. Rouwendal i.s.m. O. Faber, C.-J. Pen & E. Stegmeijer (red. P.P. Witsen) (2014) Karakterschetsen. Nationale onderzoeksagenda Erfgoed en Ruimte; deel 1 Kennisagenda. Amersfoort: Netwerk Erfgoed en Ruimte / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Kolen, J. (2007) Het historisch weefsel. Over de transformatie van de regio en de omgang met het verleden in de 21ste eeuw, in: J. Rodermond (red.), Perspectief Maakbare geschiedenis. Rotterdam: Stimuleringsfonds voor Architectuur, p OCW (1999) Belvedere. Beleidsnota over de relatie tussen cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen OCW (2009) Beleidsbrief Modernisering van de Monumentenzorg. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen OCW (2011) Kiezen voor Karakter, Visie Erfgoed en Ruimte. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen RCE (2015) Kade met Karakter, themanummer Erfgoed en Ruimte, 7:2, Amersfoort: Tijdschrift Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Stegmeijer, E. (2014) Inzet en betekenis erfgoed in ruimtelijke ontwikkeling groeit, in: Baarveld et al. (red.), Bouwen aan Herbestemming. Den Haag: Platform31, p