Mediawijsheid en de e-cultuursector

Transcriptie

1 Mediawijsheid en de e-cultuursector Naar nieuwe vormen van expressieve en reflectieve mediawijsheid Een stage-onderzoek door: Levien Nordeman Universiteit Utrecht Voor: Virtueel Platform November 2007

2 Inleiding 3 Hoofdstuk I Geletterdheid, media-educatie en mediawijsheid Definities Geletterheid Van media-educatie naar mediawijsheid Mediawijsheid: kritische evaluatie en content productie 7 Hoofdstuk II Cultureel burgerschap en nieuwe vormen van participatie Naar een nieuw begrip van burgerschap Kosmopolitisch cultureel burgerschap De culturele publieke sfeer Participatietechnologie en de culturele publieke sfeer 10 Hoofdstuk III - Expressieve en reflectieve mediawijsheid in de culturele publieke sfeer Twee perspectieven: expressieve mediawijsheid en reflectieve mediawijsheid Expressieve mediawijsheid Alledaagse creativiteit Competenties Reflectieve mediawijsheid Reflectieve mediawijsheid en cultureel burgerschap Competenties De verhouding tussen expressieve mediawijsheid en reflectieve mediawijsheid 18 Hoofdstuk IV - De kwaliteiten van de producerende e-cultuurinstellingen op het gebied van mediawijsheid Expertmeeting mediawijsheid Kwaliteiten producerende e-cultuurinstellingen Ontwerpmentaliteit/kunstenaarschap Burgerperspectief/cultuurdragende producten Beeldcultuur Exploratief en informeel Interdisciplinair Een nieuwe rolverdeling voor e-cultuurinstellingen 21 Conclusie en aanbevelingen 23 Literatuur 27 Bijlage 30

3 Inleiding Een gemedialiseerde samenleving vraagt om nieuwe competenties van de burger om met media om te gaan, in de breedste zin van het woord: zowel het ontvangen als gebruiken, zowel het consumeren als het produceren. Dit stelt de Raad voor Cultuur in het advies Mediawijsheid: de ontwikkeling van nieuw burgerschap (2005). De Raad definieert mediawijsheid als: het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde samenleving (2005: 2). In het voorjaar van 2007 publiceerde de Raad voor Cultuur Innoveren, Participeren, een advies over het agenda Cultuurbeleid, waarin het begrip cultureel burgerschap geïntroduceerd wordt: Burgerschap en maatschappelijke participatie zijn niet louter een kwestie van ooit verworven formele rechten en van economische zelfstandigheid. Het zijn zaken die dag in dag uit moeten worden bevochten en waargemaakt, en daarbij spelen cultuur en culturele participatie een cruciale rol (2007: 13). Voor de Raad voor Cultuur is mediawijsheid een belangrijke voorwaarde om nu en in de toekomst culturele participatie vorm te kunnen geven. Op dit moment van schrijven, in het najaar van 2007, is het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) bezig met het opzetten van netwerkorganisatie Mediawijsheid, waarbij verschillende maatschappelijke organisaties en instellingen op onder andere het gebied van onderwijs, cultuur, omroep, jeugd en welzijn betrokken zijn. Ook Virtueel Platform, als toekomstig sectorinstituut voor e-cultuur heeft zich de afgelopen maanden actief met dit onderwerp bezig gehouden. De introductie van de begrippen mediawijsheid en cultureel burgerschap bepalen in grote mate het beleidsprogramma van Virtueel Platform, als expertisecentrum voor e-cultuur en als toekomstig sectorinstituut op dit gebied. De ruime definities en omschrijvingen die door de Raad worden gegeven, vragen enerzijds om een theoretische verdieping en context en anderzijds om een vertaling naar de concrete praktijk van de instellingen en organisaties binnen de e- cultuursector. Dit geldt vooral voor die instellingen die zich bezig houden met het produceren van culturele nieuwe media producten binnen het digitale domein. Het bovenstaande uitgangspunt leidt daarom tot de volgende onderzoeksvraag: Op welke wijze kan mediawijsheid in de context van cultureel burgerschap worden vormgegeven binnen de e-cultuursector? In de beantwoording van deze vraag zal allereerst aandacht worden besteed aan de oorsprong van het begrip mediawijsheid en hoe deze als een specifieke vorm van geletterdheid begrepen kan

4 worden. In het tweede hoofdstuk zal verder worden ingegaan op de context waarin de Raad voor Cultuur mediawijsheid plaatst, namelijk cultureel burgerschap. Vervolgens zal onderzocht worden hoe technologische ontwikkelingen nieuwe vormen van participatie in de culturele publieke sfeer mogelijk maken waarbij er zowel sprake is van de aanwezigheid van formele als informele media. In het derde hoofdstuk zal mediawijsheid uitgewerkt worden in twee perspectieven, te weten: expressieve mediawijsheid en reflectieve mediawijsheid. Het eerste perspectief is vooral gericht op het inzetten van creativiteit als een vorm van culturele participatie. Het tweede kent zijn oorsprong vooral in het idee van media-educatie, en richt zich voornamelijk op de reflectie op mediagebruik. In het laatste hoofdstuk zullen de twee perspectieven in verband worden gebracht met enkele specifieke kwaliteiten van de e-cultuursector op het gebied van mediawijsheid. Dit overzicht kan als basis dienen voor verdere beleidsontwikkeling op het gebied van mediawijsheid en de e-cultuursector. Hierbij zal ook aandacht worden besteed aan een nieuwe rolverdeling voor e-cultuurinstellingen. Voor elk van de afzonderlijke begrippen en ontwikkelingen zoals die in dit onderzoek naar voren komen, zoals media-educatie, cultureel burgerschap en culturele participatie, geldt dat deze nog verder en waarschijnlijk theoretisch uitgebreider onderzocht kunnen worden. Het doel en karakter van dit onderzoek is echter verkennend, en daarom ligt de nadruk vooral op de verbindingen tussen de verschillende begrippen en hun concrete betekenis voor de e- cultuursector.

5 Hoofdstuk I Geletterdheid, media-educatie en mediawijsheid Om te kunnen onderzoeken hoe mediawijsheid vanuit de e-cultuursector vorm kan worden gegeven, is het van belang na te gaan waar dit begrip vandaan komt. Dit begrip zal in dit hoofdstuk verduidelijkt worden door middel van het concept geletterdheid. Vanuit dit concept zal vervolgens de ontwikkeling van media-educatie naar mediawijsheid in de context van hernieuwde visies op mediageletterdheid worden besproken. Hiermee zal zichtbaar worden gemaakt welke elementen bepalend zijn voor het begrip van mediawijsheid als een noodzakelijke vorm van geletterdheid voor burgers in een gemedialiseerde samenleving. 1.1 Definities In het advies Mediawijsheid: de ontwikkeling van nieuw burgerschap (2005) definieert de Raad voor Cultuur mediawijsheid als: het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde samenleving (2005: 2). Mediawijsheid wordt in deze definitie van de Raad omschreven als een set van competenties (kennis, vaardigheden), een bepaalde mentaliteit of houding (bewust, kritisch en actief) en een omschrijving van de context waarin deze competenties en mentaliteit vereist zijn (een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde samenleving). Het door de Raad van Cultuur gehanteerde uitgangspunt, dat in de huidige samenleving bepaalde competenties en houding vereist zijn, sluit aan bij het concept van geletterdheid. Dit concept van geletterdheid was al in verschillende vormen terug te vinden in het door de Raad uitgebrachte advies Media-educatie (1996). Voordat de relatie tussen mediawijsheid en mediaeducatie in een historische context kan worden geplaatst, zal daarom eerst aandacht moeten worden besteed aan het concept geletterdheid. 1.2 Geletterheid In Communication, Cultural and Media Studies: The Key Concepts (2002) omschrijft John Hartley geletterdheid als The social institution of writing; by extension, the social institution of communication by any means other than speech (135). Dit is ook wat de Australische mediawetenschapper Jean Burgess beschrijft in Vernacular Creativity and New Media (2007): ( ) literacy is not a thing - it is not a set of objectively definable skills that can be possessed by individual subjects, but a locally and historically specific, socially constructed field of negotiation and practice (Burgess 2007: 86). Geletterdheid wordt steeds opnieuw gedefinieerd in een context van culturele, politieke en ideologische factoren, waarbij de ontwikkeling van technologie een belangrijke rol speelt. Zo hangt het begrip audiovisuele geletterdheid nauw samen met de

6 ontwikkeling van de televisie als massamedium, en werden in de jaren 90 begrippen als eskills, digitale vaardigheden of ICT-vaardigheden geïntroduceerd (Steyaart 2000). Om de ontwikkeling van het begrip mediawijsheid te kunnen duiden, wil ik gebruik maken van de door Burgess beschreven dualiteit van het begrip geletterdheid als zowel een field of contestation als a site of practice (Burgess 2007: 88). Ik zal mij in dit hoofdstuk vooral richten op de vraag hoe binnen een veld van technologische en politieke factoren mediawijsheid als een nieuwe vorm van geletterdheid tot stand is gekomen. 1.3 Van media-educatie naar mediawijsheid De periode biedt een goed overzicht van de wijze waarop het idee van mediageletterdheid zich ontwikkeld heeft van media-educatie tot mediawijsheid. Het advies Media-educatie van de Raad voor Cultuur uit 1996 kenmerkt zich door een instrumentele benadering van de toen opkomende mediatechnologieën zoals het internet. Centraal stond, voornamelijk vanuit een economisch belang, het verkrijgen van toegang tot de nieuwe technologie waarbij de metafoor van de elektronische snelweg de snelheid van de nieuwe ontwikkelingen verbeeldde, evenals de urgentie om niet achter te blijven (de Mul, van den Boomen 2003). De Raad conceptualiseerde geletterdheid in wat Sonia Livingstone in haar artikel Media Literacy and the Challenge of New Information and Communication Technologies (2004) als de skill-based approach : the ability to access, analyze, evaluate, and create messages in a variety of forms (2004: 5). Dit resulteerde in het advies om media-educatie op te nemen in de kerndoelen van het voortgezet onderwijs, wat overigens door de politiek toen niet is over genomen. In het advies Mediawijsheid uit 2005 wordt een puur instrumentele benadering van media losgelaten en introduceert de Raad de notie van een gemedialiseerde samenleving. De Raad blijft spreken over kennis en vaardigheden, maar werkt deze verder niet specifiek uit in bijvoorbeeld kerndoelen voor het onderwijs. Daarnaast introduceert de Raad ook het begrip mentaliteit, een houding ten opzichte van media die omschreven wordt als actief, bewust en kritisch. Het advies Mediawijsheid van de Raad voor Cultuur illustreert twee ontwikkelingen. Allereerst past het in het huidige denken over geletterdheid die Livingstone omschrijft als beyond a skills-based approach : ( ) to focus solely on questions of skill or ability neglects the textuality and technology that mediates communication (8). Er is geen sprake meer van algemene vormen van geletterdheid, maar combinaties van verschillende vaardigheden binnen steeds wisselende contexten. Daarnaast moet de brede definitie van mediawijsheid ook begrepen worden vanuit de ontwikkeling van een zicht terugtrekkende overheid. Met het loslaten van de focus op het onderwijs wil de Raad duidelijk maken dat mediawijsheid niet alleen voor kinderen en jongeren, van belang is, maar voor alle burgers. Hiermee wordt mediawijsheid als nieuwe vorm van geletterdheid een onderdeel van een strategie van de empowerment van burgers (11).

7 1.4 Mediawijsheid: kritische evaluatie en content productie Zoals beschreven in de voorgaande paragrafen is geletterdheid geen doel op zich, maar dient het altijd een bepaalde agenda. De Raad voor Cultuur zet met het begrip mediawijsheid specifiek in op de ontwikkeling van burgerschap. Om mediawijsheid vanuit de e-cultuursector te kunnen vormgeven zijn daarom twee aspecten uit de praktijk van mediageletterdheid van belang, namelijk dat wat Livingstone ( ) critical evaluation and content creation( ) noemt: Only if these are firmly foregrounded in a definition of media literacy will people be positioned not merely as selective, receptive, and accepting but also as participating, critical; in short, not merely as consumers but also as citizens (Ibid). Het stimuleren van een kritisch gebruik en houding ten opzichte van media èn het mogelijk maken van het zelf produceren van media als vorm van culturele participatie vormen de uitgangspunten voor de wijze waarop mediawijsheid vanuit de e-cultuursector kan worden vormgegeven. Hoe beide aspecten een kritische houding en gebruik en het zelf produceren van media precies kunnen worden vormgegeven, hangt in grote mate af van de wijze waarop de Raad burgerschap definieert. In het volgende hoofdstuk zal daarom uitgebreider worden ingegaan op de notie van cultureel burgerschap en hoe mediatechnologieën zich verhouden tot nieuwe vormen van culturele participatie.

8 Hoofdstuk II Cultureel burgerschap en nieuwe vormen van participatie 2.1 Naar een nieuw begrip van burgerschap Met de overgang van een industriële samenleving naar een informatiesamenleving en de daarbij horende vraagstukken van globalisering, migratie, consumentisme en de opkomst van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën, is het traditionele beeld van burgerschap als een homogene groep burgers met zelfde politieke en culturele doelen, onder druk komen te staan (Hartley 2002: 47). Binnen het theoretische discours dat vanaf het begin van de jaren 90 opkwam werd meer nadruk gelegd op de niet-formele en subjectieve aspecten van burgerschap. Hierin zijn twee benaderingen te onderscheiden. Ten eerste een vorm van cultureel burgerschap waarbij de nadruk vooral ligt op het recht op de eigen identiteit van verschillende bevolkingsgroepen, het multiculturalisme. Een tweede benadering van cultureel burgerschap neemt het individu als uitgangspunt (Delanty 2002). 2.2 Kosmopolitisch cultureel burgerschap Het is deze laatste benadering die de Raad voor Cultuur gebruikt in zijn omschrijving van de culturele burger in het advies Innoveren, participeren! (2007) en die onder andere verwoord wordt door Nick Stevenson in zijn boek Cultural Citzenship: Cosmopolitan Questions (2003). Een kosmopolitische benadering van burgerschap neemt als uitgangspunt de universele verbondenheid tussen mensen die het individu ervaart, waarbij er wordt uitgegaan van dynamische cultuur: Cultural citizenship can only promote dialogue in conditions where we have begun to realize the cultural complexity of different positions and viewpoints (Stevenson 2003: 152). Stevenson benadrukt de rol van nieuwe mediatechnologieën in de erkenning van de universele waarden en de herkenning van verschillen: ( ) cultural citizenship is centrally concerned with media institutions, cultural texts and the perceptions and practices of audiences. Our capacity to be able to form an understanding of ourselves and others in our shared world is increasingly shaped by the ambivalent technological presence of the media (125). Het is vanuit dit perspectief dat de Raad voor Cultuur spreekt van een gemedialiseerde samenleving en daarvoor mediawijsheid van belang acht. De plaats waar burgerschap in de praktijk kan worden gebracht, verschuift van het politieke en economische domein naar die van de cultuur waar mediatechnologieën een steeds grotere rol spelen.

9 2.3 De culturele publieke sfeer Met cultureel burgerschap als uitgangspunt komt de nadruk meer te liggen op de wijze waarop individuen participeren in culturele praktijken of groepen die zich vormen rond gedeelde interesses, identiteit of belangen in zowel lokale, globale als hybride ruimtes (Burgess 2007: 60). Uitgangspunt vormt volgens Stevenson hierin de capacity to be able to form an understanding of ourselves and others in our shared world (2003: 125). Om inzichtelijk te maken hoe vanuit de e- cultuursector bijgedragen kan worden aan dit idee van cultureel burgerschap wil ik gebruik maken van het concept van de culturele publieke sfeer (McGuigan 2005) en deze vervolgens in de context van nieuwe mediatechnologieën plaatsen. McGuigan wijst in zijn artikel The Cultural Public Sphere (2005) op het gegeven, dat er bij het ontstaan van de Habermassiaanse publieke sfeer in de 19 e eeuw al een meer open en op culturele praktijken gerichte ruimte bestond, de zogenaamde literary public sphere (McGuigan: 4). In de loop van de tijd heeft dit zich ontwikkeld en verbreedt naar het domein van de populaire cultuur en televisie. McGuigan omschrijft de culturele publieke sfeer als volgt: The concept of a cultural public sphere refers to the articulation of politics, public and personal, as a contested terrain through affective aesthetic and emotional modes of communication. [...] The cultural public sphere provides vehicles for thought and feeling, for imagination and disputatious argument, which are not necessarily of inherent merit but may be of some consequence (5). In de afgelopen jaren is in het onderzoek naar de wijze waarop burgerschap vanuit een meer cultureel perspectief vorm kan krijgen, in grote mate aandacht besteed aan televisie en populaire cultuur. Een voorbeeld van een dergelijke invalshoek wordt uitgewerkt in het boek Rereading Popular Culture (2005) van Joke Hermes waarin onder andere het belang van televisieseries, soaps als mogelijke middelen voor culturele participatie en cultureel burgerschap worden beschreven. Echter, zoals de opkomst van weblogs en grass-roots media nieuwe mogelijkheden bieden tot participatie in de politieke publieke sfeer (Bruns 2005 in Burgess 2007, Deuze 2006), bieden nieuwe mediatechnologieën ook ruimte voor participatie in de culturele publieke sfeer en nieuwe vormen van actief cultureel burgerschap. In de volgende paragraaf wil ik laten zien hoe door de opkomst van nieuwe mediatechnologieën de culturele publieke sfeer de vorm krijgt van verschillende netwerken met een meer open karakter, waarbij de productie van cultuurproducten niet langer voorbehouden is

10 aan institutionele organisaties, maar ook steeds meer individuen op een informele wijze bij processen van betekenisvorming betrokken worden. 2.4 Participatietechnologie en de culturele publieke sfeer Mediatechnologische ontwikkelingen hebben in de afgelopen jaren met name op het internet geleid tot nieuwe interactie en participatie mogelijkheden (Jenkins 2006a, 2006b). Het dominante discours over de participatiemogelijkheden van het internet wordt voornamelijk gevormd door het idee van Web 2.0 (O Reilly 2007). Gebruikers zijn zowel consumenten als producenten van media-inhouden geworden. Dit wordt bijvoorbeeld zichtbaar in de convergentie van user-generated content en social media sites zoals MySpace, Youtube en Flickr (Burgess 2007: 10). {Intermezzo: Burger 2.0 in het Web 2.0: een kritische analyse} De vraag is in hoeverre specifiek het discours rond Web 2.0 ruimte biedt voor een vorm van participatie die bijdraagt aan de actieve praktijk van cultureel burgerschap en in welke mate dit voor e- cultuurinstellingen relevant kan zijn. Om hierin inzicht te krijgen dienen volgens Burgess (XX) twee vragen te worden gesteld: wie kan participeren? En wat is het doel van deze participatie? Het Web 2.0 model is fundamenteel gebaseerd op bijdragen van gebruikers, zowel in de vorm van user-generated als user-led content. Burgess beschrijft hoe binnen het Web 2.0 discours de gebruikers geconceptualiseerd worden als co-creators of creative consumers. De bijdrage van gebruikers is echter niet evenwichtig verdeeld: er is een vaak een kleine groep actieve gebruikers, en een grotere groep passievere, ook wel lurkers genoemd (Burgess 2007: 11, 12). Dit model komt op gespannen voet te staan met het idee van participatie binnen cultureel burgerschap omdat de sociale samenstelling van de participanten niet het belangrijkste uitgangspunt is in het Web 2.0 model. Het verschil tussen diegenen die wel en niet kunnen participeren wordt in dit model grotendeels toegeschreven aan technologische en ontwerp-aspecten, in plaats van complexe sociale en culturele factoren: Users are socially undifferentiated and generally reduced to their behaviour in relation to content, technology or platform they are categorised as creators, synthesizers or consumers (114). Voor een benadering van participatie door nieuwe media als onderdeel van de vorming van cultureel burgerschap, is het discours en het model van Web 2.0 niet toereikend omdat hierin de sociale en ethische aspecten van participatie onvoldoende aandacht krijgen (18). De toevoeging 2.0 fungeert in relatie tot het discours rond burgerschap en nieuwe media vooral als aankondiging van de next big thing. Het geeft in analogie met computersoftware aan dat users are urged to update/upgrade, or be left behind (van den Boomen 2007). Burgerschap en participatie doormiddel van nieuwe mediatechnologieën is echter complexer en blijft niet beperkt tot het discours en gebruik van Web 2.0 toepassingen. Een kritische houding vanuit de e-cultuursector ten opzichte van het

11 discours rond Web 2.0 blijft daarom van belang. Deze ontwikkelingen leiden tot nieuwe relaties en een nieuwe rolverdeling tussen de producenten en de consumenten van cultuurproducten. In het artikel Van medialandschap naar mediaecologie: culturele implicaties van web 2.0 (2007) beschrijft mediafilosoof Martijn de Waal hoe door de toegenomen toegang tot goedkope productiemiddelen en distributienetwerken, de rol van de institutionele organisaties (commerciële en publieke media) veranderd is. Het aanbod van cultuur- en mediaproducten is vergroot en nieuwe filtermechanismen zoals zoekmachines, longtail en sociale netwerken vormen een extra schakel in de keten tussen producent en consument (2007: 22). Daarnaast is het proces van betekenisgeving van cultuurproducten, dat volgens De Waal in het traditionele model vooral in de privé-sfeer plaatst vond, nu steeds meer onderdeel van de (culturele) publieke sfeer geworden: (...) allerlei interpretaties en remixes van of commentaren op mediaproducten maken via blogs of YouTube weer deel uit van het medialandschap (Ibid). De culturele publieke sfeer heeft door deze ontwikkelingen een meer open karakter gekregen. Er is dus een opkomst zichtbaar van wat Jorinde Seijdel in de inleiding van OPEN#13 omschrijft als informele media : (...) media die ingezet worden buiten de formele protocollen en geautoriseerde vertogen van de oude massamedia om (...) (Seijdel 2007: 4). Het onderscheid tussen formele en informele media is niet heel strikt, er zijn overlappingen. Toch wil ik deze begrippen aanhouden om zichtbaar te maken hoe deze informele media steeds meer onderdeel gaan uitmaken van de culturele publieke sfeer, en dat dit nieuwe mogelijkheden biedt voor e- cultuurorganisaties. De werkelijke relevantie van deze nieuwe mediatechnologieën buiten de meer economische en commerciële gerichtheid van het Web 2.0 discours ligt met name voor e- cultuurorganisaties in de wijze waarop zij de bestaande culturele praktijken en instituties herstructureren en daarmee nieuwe vormen van participatie mogelijk maken en daarin kunnen bijdragen aan wat Stevenson een belangrijk kenmerk van cultureel burgerschap noemt: ( ) the contested desire to foster a communicative society ( ) (2003: 151). Deze nieuwe situatie, waarbij de culturele publieke sfeer gevormd wordt door zowel formele als informele media en waarbij media en cultuurorganisaties zich op een nieuwe wijze tot hun publiek moeten verhouden, vormt het uitgangspunt in hoofdstuk III voor de rol van mediawijsheid hierin.

12 Hoofdstuk III - Expressieve en reflectieve mediawijsheid in de culturele publieke sfeer In de vorige hoofdstukken is mediawijsheid vooral bekeken als een nieuwe vorm van geletterdheid en zoals Burgess het omschrijft als een field of contestation. In dit hoofdstuk wil ik met name aandacht geven aan de tweede betekenis van geletterdheid als a site of practice (Burgess 2007: 88). In het vorige hoofdstuk is geschetst hoe de culturele publieke sfeer onder andere door nieuwe mediatechnologieën een meer open karakter heeft gekregen. In de gemedialiseerde samenleving waarover de Raad voor Cultuur in zijn advies sprak, is steeds meer ruimte gekomen voor nieuwe vormen van culturele participatie door middel van informele media. Deze praktijken vinden naast de meer geïnstitutionaliseerde, formele media zoals bijvoorbeeld televisie plaats. Beide processen van betekenisgeving, zowel top-down als bottom-up zijn belangrijk om inzicht te krijgen in de wijze waarop mediawijsheid vanuit de e-cultuursector vorm kan worden gegeven. In dit hoofdstuk zullen twee perspectieven op het gebruik van media worden gegeven vanuit het idee van cultureel burgerschap, dat zoals Stevenson het omschrijft: Our capacity to be able to form an understanding of ourselves and others in our shared world is increasingly shaped by the ambivalent technological presence of the media (2003: 125). De kern van dit hoofdstuk is dat cultureel burgerschap fundamenteel gebaseerd is op een bewuste houding van de burger ten opzichte van mediagebruik, die zich op het gebied van mediawijsheid in de culturele publieke sfeer uit in de vorm van expressie en reflectie op media. Zowel de aspecten van media-educatie als die van media-participatie vormen de basis voor een concrete uitwerking van de twee perspectieven op mediagebruik. Om dit te kunnen doen wil ik naast de algemene definitie van mediawijsheid zoals deze door de Raad voor Cultuur is gegeven, ook gebruik maken van de definitie zoals deze beschreven is in de OCW nota Kunst van Leven (2007). Dit mede doordat de rol van de Raad vooral initiërend was en het vervolgtraject van mediawijsheid grotendeels bepaald wordt door OCW. Van de verschillende perspectieven zullen door middel van intermezzo s enkele praktijkvoorbeelden worden gegeven. 3.1 Twee perspectieven: expressieve mediawijsheid en reflectieve mediawijsheid De basis van de twee perspectieven op mediagebruik vanuit het gezichtspunt van cultureel burgerschap ligt in de definitie van e-cultuur zoals Dick Rijken, lector informatietechnologie en samenleving aan de Haagse Hogeschool, die beschrijft in zijn artikel Netwerkburgers doen het zelf maar dat gaat niet vanzelf (2007): alle processen van expressie en reflectie in het digitale domein die in het teken staan van identiteit en gemeenschap (Rijken 2007: 16). De twee

13 kernbegrippen uit deze definitie, expressie en reflectie komen deels ook weer terug in de omschrijving van mediawijsheid die minister Plasterk hanteert in Kunst van leven hoofdlijnen cultuurbeleid (2007): Bij mediawijsheid gaat het om de gewenste vaardigheden, kennis en houding om vanuit ten minste drie perspectieven goed met media om te kunnen gaan: functioneel (als voorwaarde voor participatie en ontwikkeling), inspirerend (om nieuwe kansen en mogelijkheden te ontdekken) en alert (het met een kritisch oog omgaan met de media) (Plasterk 2007). De door Plasterk beschreven perspectieven functioneel en inspirerend komen vanuit de e-cultuur terug in de processen van expressie. Het perspectief van alertheid komt terug in de processen van reflectie. Samen met de definitie van de Raad voor Cultuur uit 2005, waarbij de ideale rol van de burger wordt omschreven met de termen bewust, kritisch en actief, ontstaat er nu een beeld van hoe reflectie en expressie als de twee basisprocessen van de e-cultuursector als uitgangspunt kunnen dienen voor de twee perspectieven van mediagebruik in relatie tot cultureel burgerschap. Het gaat dus zowel om een expressieve als een reflectieve kant van het mediagebruik. Omdat het vanuit deze perspectieven zowel om competenties (kennis, vaardigheden) als om een houding gaat noem ik deze beide net als de Raad voor Cultuur en het ministerie van OCW: mediawijsheid. 3.2 Expressieve mediawijsheid Het begrip expressieve mediawijsheid verwijst naar de competenties en de houding die samenvallen met een alledaags, informeel en creatief mediagebruik dat (impliciet of expliciet) gericht is op participatie in de culturele publieke sfeer. Met het begrip expressieve mediawijsheid bouw ik voort op het werk van Jean Burgess (2007) dat zich vooral richt op de creatieve en expressieve kant van culturele participatie en de daarmee verbonden competenties Alledaagse creativiteit In haar proefschrift Vernacular Creativity and New Media (2007) beschrijft Burgess hoe alledaagse, technologisch gemedieerde creatieve praktijken kunnen bijdragen aan cultureel burgerschap. Het begrip vernacular creativity (wat ik hier vertaal met alledaagse creativiteit ) verwijst naar alledaagse culturele praktijken, zoals bijvoorbeeld fotografie, die zich buiten de

14 officiële kunst en cultuurinstellingen, en de (commerciële) populaire cultuur afspeelt. Burgess definieert alledaagse creativiteit als: Vernacular creativity is a productive articulation of consumer practices and knowledges (of, say, television genre codes) with older popular traditions and communicative practices (family photography, scrapbooking, collecting, and most important of all, everyday chat and storytelling). (Burgess 2006: 1). Burgess introduceert deze term specifiek om aan te geven hoe alledaagse creativiteit in de context van de huidige nieuwe mediatechnologieën en cultuur opnieuw van belang kan zijn omdat dit mogelijkheden biedt voor de uitoefening van een actieve vorm van cultureel burgerschap. {Intermezzo: cultureel burgerschap 2.0 op Flickr.com) Voor haar studie naar alledaagse creativiteit, nieuwe media en cultureel burgerschap heeft Jean Burgess een onderzoek gedaan van 2,5 jaar naar zeven gebruikers van de foto-website Flickr.com uit de Australische plaats Brisbane. Het onderzoek bestond uit online participant observatie, interviews met de gebruikers en aanwezigheid bij offline meetings. Volgens Burgess dient er niet alleen op een technische manier worden gekeken naar het plaatsen en het becommentariëren van foto s op Flickr, maar hebben deze handelingen zowel esthetische als sociale implicaties: In this context, content is not a commodity that be exchanged, but a means of social connection; at the same time, those social connections are used to collaborate, learn and teach photographic aesthetics and techniques (180). Actieve culturele participatie in Flickr bestaat volgens Burgess uit meer dan alleen showcasing one s own work, maar het vereist participatie in een gemeenschap door activiteiten als informatie delen, becommentariëren van elkaars werk, samenwerken en meediscussiëren (Ibid). Als voorbeeld van de werking van culturele participatie binnen Flickr beschrijft Burgess hoe een aantal Flickr-gebruikers een groep hadden gevormd waarin foto s werden gepost van het hedendaagse Brisbane. Toen een Australiër die naar Italië was verhuisd foto s uit in de Flickr-groep had geplaatst, kwam er een discussie op gang over zowel het gebruikte materiaal, als over hoe de gefotografeerde plekken in Brisbane waren veranderd in de afgelopen 46 jaar. Daarnaast werd de Flickrgroup ook offline actief: er werden fotografische excursies georganiseerd in Brisbane. Burgess schrijft: The ongoing participation in meetups has several effects: the cultural practice of belonging in the city, especially as the photographs of the meetup and other Brisbanites photos are circulated as vernacular

15 represenations of Brisbaneness in the cultural public sphere; intensified and more meaningful everyday creative practice via the collaborative photographic excursions; and an intensification of the community of practice (via comparing uploaded images of the meetup, as well as members giving each other technical and aesthetic feedback and advice) that recursively intensifies online engagement as well (Burgess 2006: 8). Het onderzoek van Burgess naar de Brisbane-groep in Flickr, maakt duidelijk dat fotografie als culturele praktijk en als een vorm van alledaagse creativiteit, geremedieerd kan worden in technologische omgeving die nieuwe mogelijkheden tot participatie biedt. Hiermee verwordt fotografie tot culturele praktijk waarbij zowel de esthetische als de sociale aspecten een rol spelen en draagt het daarmee bij aan een actieve vorm van cultureel burgerschap Competenties De competenties die verbonden zijn met de bovenstaande technologisch gemedieerde culturele praktijken kunnen omschreven worden als expressieve mediawijsheid. Welke competenties precies dienen worden te verkregen hangt af van de specifieke situatie. In dit onderzoek wil ik mij beperken tot het schetsten van de grote lijnen. Burgess maakt duidelijk dat de competenties die nodig zijn voor het actief participeren in de culturele publieke sfeer vaak informeel verkregen worden: It seems clear that in terms of network literacies, the collective practices of Flickr users work to construct norms that are absolutely not obvious to novice users, precisely because they are not taught top-down. Rather, they are learned through everyday practice and become naturalised to the point that they appear to be seamlessly continuous with everyday life (Burgess 2007: 189). Burgess gebruikt in dit verband ook wel de term vernacular literacies (Ibid: 88): kennis en vaardigheden die niet onderwezen worden in een formele structuur zoals het onderwijs, maar die aangeleerd worden in de alledaagse (creatieve) praktijken. {Intermezzo: Voorbeelden van projecten binnen het domein van expressieve mediawijsheid} Face Your World Jeanne van Heeswijk ( Doelgroep: kinderen basisschool, buurtbewoners. Door middel van het project Face Your World kunnen kinderen met behulp van digitale technologie zelf

16 hun wijk inrichten. In het proces van plannen en vormgeven worden niet alleen de kinderen betrokken, maar ook hun ouders en andere buurtbewoners. Digitale technologie biedt de mogelijkheid tot verbeelden en creëren van de eigen leefomgeving, waarbij het sociale aspect een grote rol speelt. Media worden als gereedschap in gezet om te creëren en te communiceren. Cinekid Studio ( Doelgroep: kinderen tussen de jaar. Op de basisschool is veel aandacht voor de creatieve ontwikkeling van het kind. De computer wordt vaak niet gezien als een creatief gereedschap. Kinderen hebben specifiek al een aantal vaardigheden: het zijn multitaskers, ze zijn nieuwsgierig en niet bang voor de computer. Ze werken met trial-and-error, hebben een korte onderzoeks en spanningsboog. Cinekid Studio kan deel uitmaken van een creatief bewustmakingsproces van hoe media als bijvoorbeeld de krant of het televisie-journaal werken. De nadruk ligt op het zelf doen: het kind als producent. 3.3 Reflectieve mediawijsheid Het begrip reflectieve mediawijsheid verwijst naar de competenties en de houding die samenvallen met de kritische reflectie op het gebruik en de positie van zowel formele als informele media. Reflectieve mediawijsheid heeft dus voornamelijk te maken met de competenties die burgers nodig hebben om zich kritisch en alert te verhouden tot media in een gemedialiseerde samenleving. Het gaat hierbij om zowel top-down media als commerciële of publieke omroep organisaties en bottom-up mediagebruik zoals het maken van filmpjes, foto s, schrijven van blogs etc. Reflectieve mediawijsheid is sterk verbonden aan het idee van media-educatie. In Nederland is media-educatie echter nooit een onderdeel geworden van het curriculum van het primaire of het voortgezet onderwijs. Zoals al in hoofdstuk I is beschreven was de inzet van de Raad voor Cultuur in 1996 om media-educatie onderdeel van het curriculum van het primaire of voortgezet onderwijs te laten zijn deels gebaseerd op economische uitgangspunten en het dichten van de digitale kloof. Het is echter, ook voor de e-cultuursector, van belang om een kritische reflectie op media in een groter verband van cultureel burgerschap te plaatsen Reflectieve mediawijsheid en cultureel burgerschap Voor Stevenson vormt het uitgangspunt van cultureel burgerschap de wijze waarop verschillen en overeenkomsten tussen individuen en groepen in een samenleving zichtbaar worden gemaakt en

17 dat tussen hen een dialoog tot stand kan komen: Citizens need to become attuned to competing discourses and narratives that shape our understandings, from masculinity to the environment and from health to the politics of sexuality and race. In an age dominated by popular forms of culture, we need to find new ways of joining a politics of culture to cultural forms of politics (Stevenson 2003: 153). Het herkennen en erkennen van culturele verschillen en overeenkomsten wordt dus steeds belangrijker in wat het betekent om burger te zijn, en daarin spelen media een steeds grotere rol: The media of mass communication commonly exhibit a form of cultural power that symbolically constructs popular horizons and investments (124). Een kritische en reflectieve houding op zowel het eigen gebruik van informele media als de positie van formele media is vanuit het perspectief van cultureel burgerschap noodzakelijk om inzicht te krijgen hoe media steeds meer een mediërende, dat wil zeggen een bemiddelende rol spelen in hoe verschillende culturele groepen zich presenteren in het publieke domein. {Intermezzo: Voorbeeld van project op het gebied van reflectieve mediawijsheid} Voorbeeldproject: Infowarroom de Balie ( Doelgroep: oudere jongeren jaar. Infowarroom was een serie vrij toegankelijke avonden in cultuurcentrum de Balie waarin de gemedialiseerde samenleving en specifiek de rol van het beeld daarin, centraal staat. Kritische analyses worden afgewisseld met beeldfragmenten. Infowarroom is bij uitstek mediawijs: je bent voortdurend aan het ondervragen: wat wordt getoond? Hoe wordt een verhaal geconstrueerd? Wat voor soort beelden worden tegenover elkaar geplaatst? Voorbeeldproject: Monstermedia Waag Society ( Doelgroep: basisschool leerlingen groep 7-8. Monstermedia is een media-educatieve leeromgeving dat het mediabewustzijn van kinderen probeert te stimuleren. Leerlingen adopteren een monstertje dat ze via internet opvoeden. Hierdoor worden zij bekend en bewust met de geschiedenis van media. Een manier om dit bewustzijn te verkrijgen is door een analyse te maken van de elementen die bepalend zijn voor een media-uiting. Een andere manier is om zelf een mediaproduct te maken. (Bron: Competenties Zoals in het intermezzo is beschreven kan reflectieve mediawijsheid vanuit de e-cultuur zowel in de formele setting van het onderwijs als in een meer informele setting in praktijk worden

18 gebracht. Kritische reflectie op media krijgt dus niet alleen vorm op een instructionalistische wijze, maar ook in de vorm van het zelf produceren van media. David Buckingham schrijft in zijn artikel Media Education and the End of the Critical Consumer (2003) hierover: I would argue that media education cannot afford to abandon the modernist project of cultural criticism. However, it does need to reformulate it in a way that builds upon the new potential of postmodern culture and the new modalities of engagement that media offer young people (2003: 33). Om reflectieve mediawijsheid vanuit de e-cultuursector vorm te kunnen geven is het dus van belang om verder te denken dan directe lesmethoden: Media production may have a particularly important role here, since it seems to provide a means for students to explore and reflect upon their changing positions in contemporary media culture. It allows a space for play, in which unspeakable desires can be spoken and totalising discourses transgressed and undermined (Ibid). De competenties die verkregen dienen te worden om op kritische wijze te kunnen reflecteren op media in het algemeen liggen dus ook op het vlak van mediaproductie en gaan dus verder dan alleen cognitieve vaardigheden. 3.4 De verhouding tussen expressieve mediawijsheid en reflectieve mediawijsheid De introductie in dit hoofdstuk van deze beide perspectieven heeft als doel om de algemene definities van mediawijsheid die door de Raad voor Cultuur en het ministerie van OCW zijn gegeven, uit te werken in twee werkbare perspectieven die samenhangen met de fundamentele processen van de e-cultuur: expressie en reflectie. Expressieve en reflectieve mediawijsheid zijn niet twee totaal verschillende vormen van mediawijsheid. Beiden hebben als doel het stimuleren van participatie door middel van formele en informele media om zo vorm te kunnen geven aan cultureel burgerschap in een gemedialiseerde samenleving. Daarom moeten beiden vormen van mediawijsheid gezien worden als twee perspectieven met eigen accentverschillen. Kenmerkend voor beide perspectieven in de centrale rol van mediaproductie. Het zelf produceren van media als een vorm van alledaagse creativiteit biedt ruimte voor nieuwe vormen van culturele participatie (Burgess 2006, 2007). Daarnaast kan eigen mediaproductie ook bij dragen aan een meer reflectieve en kritische houding op mediagebruik in het algemeen (Buckingham 2003, Livingstone 2004, Hobbs 2001). In het volgende hoofdstuk zal de rol van de producerende e-cultuurinstellingen in de vormgeving van mediawijsheid verder uitgewerkt worden.

19 Hoofdstuk IV - De kwaliteiten van de producerende e- cultuurinstellingen op het gebied van mediawijsheid Om de vraag te beantwoorden hoe mediawijsheid vanuit de e-cultuursector kan worden vormgegeven heb ik in het vorige hoofdstuk twee perspectieven geïntroduceerd. In dit hoofdstuk zal ik een overzicht geven van de kwaliteiten van de producerende e-cultuurinstellingen op het gebied van mediawijsheid. Deze kwaliteiten zullen vervolgens verbonden worden met de twee perspectieven op mediawijsheid zoals ze in hoofdstuk III zijn uitgewerkt. Vervolgens zal er een overzicht worden gegeven van de nieuwe rollen die e-cultuurinstellingen kunnen vervullen in een gemedialiseerde samenleving. Doel van dit hoofdstuk is om een startpunt te creëren voor een verder beleid van Virtueel Platform op het gebied van mediawijsheid. 4.1 Expertmeeting mediawijsheid Om tot een overzicht van de kwaliteiten van de e-cultuursector te komen heb ik in april 2007 als onderdeel van mijn stage bij Virtueel Platform een expertmeeting over mediawijsheid gehouden (zie voor verslag hiervan zie bijlage). Het doel van deze expertmeeting was om van de deelnemers input te krijgen over de verschillende onderzoeksthema s op het gebied van mediawijsheid en om meer inzicht te krijgen in de kwaliteiten van met name de producerende e-cultuurinstellingen op dit gebied. De versmalling tot voornamelijk de producerende e-cultuurinstellingen had twee redenen. Ten eerste zijn deze instellingen het meest betrokken met de daadwerkelijke productie van lespakketten, online-tools, websites, games en andere digitale producten. Ten tweede was er tijdens de onderzoeksperiode te weinig tijd om nog andere instellingen uit de e-cultuursector er bij te betrekken. 4.2 Kwaliteiten producerende e-cultuurinstellingen Hieronder volgen de kwaliteiten van de e-cultuursector op het gebied van mediawijsheid zoals deze uit de expertmeeting naar voren zijn gekomen. Deze kwaliteiten worden vervolgens in het perspectief van expressieve of reflectieve mediawijsheid geplaatst Ontwerpmentaliteit/kunstenaarschap Bij makers in de e-cultuursector is naast de vaardigheid van het maken ook de vaardigheid van het analyseren en contextualiseren aanwezig. Alleen in het leggen van zinvolle verbindingen heeft user generated content toegevoegde waarde en kan het bijdragen aan de mediawijsheid, zowel op het gebied van kennis, vaardigheden als mentaliteit.

20 Vanuit het perspectief van expressieve mediawijsheid zou de e-cultuursector kunnen bijdragen aan de kwaliteit van het alledaagse, creatieve en informele mediagebruik. Het kernwoord is hierin inspireren. Voorbeelden zijn workshops en online-tools zoals Cinekidstudio. De eigen productie van media wordt zo in een specifieke context geplaatst. Tegelijkertijd is hierin ook het perspectief van reflectieve mediawijsheid aanwezig. Door bijvoorbeeld een tool als Cinekidstudio worden kinderen spelenderwijs bewust van de wijze waarop bijvoorbeeld animaties worden gemaakt Burgerperspectief/cultuurdragende producten De e-cultuursector kijkt vanuit de burger en is gericht op de toegevoegde waarde van een product. Dit kunnen ook commerciële projecten zijn. Vaak worden producten ook samen met gebruikers ontwikkeld. Burgers krijgen daardoor (media)instrumenten om hun stem te laten horen, dit geeft inzicht in de effecten van de stem die ze laten horen. Als mensen zich alleen maar omringen met producten die je aanspreken als consument, wordt je nooit als burger aangesproken. Organisaties en instellingen uit de e-cultuursector kunnen daar een nieuwe rol innemen: het faciliteren van een actieve gebruiker als burger, in plaats van alleen een boodschapper zijn van een verhaal. Dit sluit aan bij het perspectief van expressieve mediawijsheid en gaat in op de veranderende rol van de e-cultuursector als gebruikers steeds meer zelf gaan produceren. De e- cultuursector krijgt hier meer de rol van facilitator en begeleider. Een voorbeeld hiervan zijn de projecten op wijkniveau van Jeanne van Heeswijk Beeldcultuur In een gemedialiseerde samenleving krijgt het beeld een steeds centralere functie. Het begrijpen en contextualiseren van deze beelden is een belangrijk aspect van mediawijsheid. Binnen de e- cultuursector is de relevante kennis van beeldcultuur aanwezig: zowel in het maken als in het analyseren op een meer theoretisch niveau. De e-cultuur sector als professionele beeldmakers kan daarom een belangrijke rol spelen in het waarborgen van de kwaliteit van beeld. Reflectie op de wijze waarop beelden onderdeel uit maken van de gemedialiseerde samenleving, is een aspect dat onder de reflectieve vorm van mediawijsheid valt. E- cultuurinstellingen kunnen hun expertise op dit gebied delen met burgers, zoals bijvoorbeeld gebeurde tijdens de Infowarroom-avonden in het culturele centrum de Balie Exploratief en informeel De expertise van de e-cultuursector ligt in het omzetten van abstracte begrippen in concrete ervaringen. Door gebruik van nieuwe media vindt dit voornamelijk niet-lineair plaats en door middel van trial and error. Vanuit de e-cultuursector kunnen doelgroepen bereikt worden die buiten het formele onderwijs vallen en daardoor traditioneel moeilijker te bereiken zijn.

21 Het exploratieve en informele karakter van de e-cultuursector sluiten goed aan bij zowel het perspectief van expressieve mediawijsheid als die van reflectieve mediawijsheid. Er kan hierbij ook samenwerking worden gezocht met de publieke omroepen. De e-cultuursector en de publieke omroepen zijn vaak sneller dan het onderwijs: er kunnen dingen uitgeprobeerd worden en deze mogen mislukken Interdisciplinair Mediawijsheid is volgens de deelnemers aan het onderzoek een inherent interdisciplinair begrip: het geldt voor alle burgers, in alle verschillende contexten van de samenleving. Dit vraagt om een aanpak en mentaliteit die sector-overschrijdend is. Door de specifieke positie van de e- cultuursector is er in de loop van de jaren veel kennis en ervaring ontstaan in interdisciplinaire samenwerking. Verschillende projecten en producten zijn vanuit de e-cultuursector gerealiseerd in samenwerking met andere organisaties en instellingen uit de omroep, zorg, welzijn en het onderwijs. Vanuit de e-cultuursector kunnen dus zowel projecten gestart worden die met expressieve als met reflectieve mediawijsheid te maken hebben en die buiten het domein van de culturele publieke sfeer liggen. Een voorbeeld hiervan zou een project zijn dat zich richt op reflectieve mediawijsheid met betrekking tot de zorg. Wat betekent Google voor de informatievoorziening aan patiënten? Wat kun je met digitale dossiers? Dergelijke vragen hebben ook betrekking op de rol van de burger als mediagebruiker. 4.3 Een nieuwe rolverdeling voor e-cultuurinstellingen In de voorgaande paragraaf is een aanzet gegeven van de wijze waarop e-cultuurinstellingen hun kwaliteiten vanuit het perspectief van expressieve of reflectieve mediawijsheid kunnen vormgeven. Juist vanwege het informele en interdisciplinaire karakter van de e- cultuurinstellingen is het niet zinvol om heel specifiek bepaalde grenzen en kaders te stellen van waaruit de e-cultuursector mediawijsheid zou kunnen vormgeven. Zinvoller is om enkele rollen te omschrijven die (producerende) e-cultuurinstellingen in het algemeen en ook op het gebied van mediawijsheid in zouden kunnen nemen. In zijn artikel in zijn artikel Netwerkburgers doen het zelf maar dat gaat niet vanzelf (2007) geeft Dick Rijken een overzicht van de nieuwe rollen die e-cultuurinstellingen kunnen vervullen in een samenleving waarbij burgers steeds meer de mogelijkheden krijgen tot participeren door zowel informele als formele media. Allereerst hebben e-cultuurinstellingen een inspirerende rol. Vanuit de kwaliteit van het kunstenaarschap en makerschap kunnen burgers geïnspireerd worden: vanuit de eigen professionaliteit kunnen aanbieders netwerkburgers inspireren door hoogwaardige producten te leveren die kunnen fungeren als maatstaf (20). Daarnaast zullen instellingen zich ook bezig

22 moeten houden met het leveren van basismateriaal dat gebruikt kan worden voor bijvoorbeeld eigen mediaproductie. Het aanleveren van gereedschap en tools waarmee burgers zelf aan de slag kunnen is een ander belangrijk aspect: De aanbieder reflecteert niet alleen, maar biedt het publiek ook digitaal gereedschap voor expressie en reflectie (Ibid). Een andere rol is het bieden van een platform. Volgens Rijken kunnen sommige aanbieders vanwege hun goede reputatie en hun sterke merk een belangrijke rol spelen in het ontwikkelen van platformen waar burgers hun producten kunnen publiceren. Als laatste kunnen e-cultuurinstellingen zich gaan richten op het begeleiden en kennis overdragen. Volgens Rijken kan dit variëren tot directe kennisoverdracht in de vorm van cursussen of workshops, of meer indirecte kennisoverdracht door actieve begeleiding (21). De hierboven beschreven rollen bieden samen met de twee perspectieven op mediawijsheid en de kwaliteiten vanuit de e-cultuursector op dit gebied een uitgangspunt voor de wijze waarop mediawijsheid vorm kan worden gegeven vanuit de e-cultuursector. Aangezien cultuur in het algemeen en e-cultuur in het bijzonder geen statisch proces is, maar zich voltrekt in de dynamiek van sociale, politieke en technologische ontwikkelingen zal de concrete invulling van mediawijsheid binnen de e-cultuursector steeds verschillende vormen krijgen.

23 Conclusie en aanbevelingen Conclusie Om de vraag te beantwoorden hoe mediawijsheid vanuit de e-cultuursector in de context van cultureel burgerschap kan worden vormgegeven, is in dit onderzoek gekozen voor een theoretische verdieping en een historische vergelijking van de begrippen geletterdheid, mediaeducatie, mediawijsheid en cultureel burgerschap. Deze begrippen zijn vervolgens vertaald naar de concrete praktijk van de e-cultuursector waarbij twee perspectieven naar voren zijn gekomen die als basis kunnen dienen voor een verdere beleidsontwikkeling van Virtueel Platform op het gebied van mediawijsheid. Deze twee perspectieven, expressieve en reflectieve mediawijsheid komen voort uit de ontwikkelingen die geschetst zijn in het eerste en tweede hoofdstuk van dit onderzoek. De geschiedenis van media-educatie laat een ontwikkeling zien waarin het kritisch reflecteren op media steeds meer de vorm krijgt van het zelf produceren van media. Dit sluit aan bij de ontwikkelingen die in het tweede hoofdstuk zijn besproken waarbij het zelf produceren van media, en daarmee het participeren in een culturele publieke sfeer, door technologische mogelijkheden vereenvoudigd is. Expressieve en reflectieve mediawijsheid kunnen binnen de e-cultuursector alleen vorm worden gegeven als zowel producerende e-cultuurinstellingen als ook de e-cultuursector in het geheel zich bewust is dat de culturele publieke sfeer door de opkomst van participatietechnologieën aan verandering onderhevig is. Burgers hebben in potentie nu meer mogelijkheden tot het zelf produceren van media en daarmee worden andere vormen van participatie geopend. Zoals aan het eind van hoofdstuk IV al kort is uitgewerkt, zullen e- cultuurinstellingen zich moeten bezinnen op een nieuwe rolverdeling. De twee perspectieven, expressieve en reflectieve mediawijsheid, dienen vooral gezien te worden als een vertaling van het brede begrip mediawijsheid naar de praktijk van de e- cultuursector. Deze twee perspectieven kunnen zowel uitgangspunten voor beleid vormen, als analysekaders van al bestaande projecten op het gebied van mediawijsheid. Verder kunnen zij gebruikt worden bij het opstarten van concrete projecten op het gebied van mediawijsheid.

24 Het is ook met opzet, dat in dit onderzoek niet gekozen is voor een opsomming van verschillende competenties en houdingen die verbonden zijn aan expressieve of reflectieve mediawijsheid. De specifieke vaardigheden verschillen namelijk per context waarin projecten op het gebied van mediawijsheid worden uitgevoerd. Dit hangt verder ook af van de doelgroep waar de projecten voor bedoeld zijn. Het uitgangspunt van de twee perspectieven is dat zij voor alle burgers gelden, onafhankelijk van de leeftijdsgroepen. Een onderscheid dat wel gemaakt wordt is die tussen een meer formele en informele benadering. Veel competenties op het gebied van expressieve mediawijsheid worden informeel verkregen. Die op het gebied van reflectieve mediawijsheid zijn een combinatie van zowel formeel (bijvoorbeeld onderwijs) en informeel verkregen vaardigheden. De in dit onderzoek uitgewerkte vormgeving van mediawijsheid in de e-cultuursector is in zichzelf ook weer een onderdeel van het contesteren over wat mediawijsheid nu eigenlijk betekend. Geletterdheid is altijd politiek en ideologisch geladen: het verbinden van bepaalde competenties en houdingen aan culturele praktijken benadrukt het veronderstelde belang van die praktijken voor de gehele samenleving. Mede door de zeer brede definitie van mediawijsheid zoals deze door de Raad voor Cultuur is gegeven, wordt dit begrip nu door allerlei groepen toegeëigend en ontstaat er een politiek krachtenspel. Door mediawijsheid in de context van cultureel burgerschap te plaatsten, ontstaat er een breder beeld van wat geletterdheid in de context van de e-cultuursector kan betekenen. De nadruk komt niet volledig te liggen op de bescherming tegen negatieve media-invloeden of het centraal stellen van een aantal technische vaardigheden met betrekking tot nieuwe media. Mediawijsheid in de context van cultureel burgerschap zet breder in. Het gaat primair om een ideaal: de bewustwording van het mediagebruik van de burger in een gemedialiseerde samenleving. Aanbevelingen Naar aanleiding van dit onderzoek wil ik Virtueel Platform de volgende aanbevelingen doen. Uitbreiding onderzoek

25 Dit onderzoek moet gezien worden als een eerste uiteenzetting van de begrippen en een start voor verdere beleidsontwikkeling van Virtueel Platform met betrekking tot mediawijsheid. Om het beleid verder vorm te kunnen geven is echter meer onderzoek nodig dat door stagiairs zou kunnen worden uitgevoerd. Hier volgt een aantal onderwerpen die relevant zouden kunnen zijn: De culturele burger vs. de consument De Raad voor Cultuur zet met zijn advies Innoveren, participeren! sterk in op cultureel burgerschap. Er is meer onderzoek nodig naar dit begrip in relatie tot de andere beleidsterreinen van Virtueel Platform. Wordt de mediagebruiker primair aangesproken als burger of als consument? En hoe verhoudt het discours rond creative industries zich hiermee? Cultuur 2.0: een nieuwe rolverdeling Naar aanleiding van de conferentie Cultuur 2.0 die Virtueel Platform in mei 2007 heeft georganiseerd, kan verder onderzoek worden uitgevoerd naar de nieuwe rolverdeling van e-cultuurinstellingen. Wat worden hun taken nu er nieuwe vormen van productie en distributie en consumptie opkomen? Betrek bij dit onderzoek zoveel mogelijk relevante organisaties op het gebied van e-cultuur, ook buiten Amsterdam. Verder kan ook aandacht worden besteed aan de verschillende groepen, waarin burgers kunnen worden verdeeld en welke specifieke aandacht deze nodig hebben. Auteursrecht/creative commons Met de opkomst van eigen mediaproductie worden vragen betreffende het auteursrecht voor de e-cultuursector steeds meer relevant. Wat zou de rol van Virtueel Platform binnen deze discussie kunnen zijn? Amateurkunst 2.0 Vanuit het perspectief expressieve mediawijsheid biedt het alledaagse, informele en creatieve gebruik van media nieuwe mogelijkheden voor culturele participatie. Omdat amateurkunst steeds meer digitaal geproduceerd en gedistribueerd wordt, kan het voor de e-cultuursector relevant zijn

26 om cross-overs en nieuwe projecten aan te gaan met instellingen voor amateurkunst. Kunstfactor, het toekomstige sectorinstituut voor de amateurkunst zou daarom een interessante partner kunnen zijn voor Virtueel Platform. Het verdient daarom aanbeveling om de mogelijkheden tot samenwerking te verkennen. Best practices Om duidelijk te maken hoe mediawijsheid binnen de e-cultuursector zijn invulling krijgt, is het van belang om voorbeelden van geslaagde projecten op zowel het gebied van expressieve als van reflectieve mediawijsheid zichtbaar te maken. Met het publiceren van een serie concrete projecten op de website van Virtueel Platform en in de vorm van een publicatie, wordt zichtbaar gemaakt op welke wijze mediawijsheid vorm krijgt binnen de e-cultuursector. De best practices hebben zowel een informerend als inspirerend karakter. Expertmeeting/conferentie Mediawijsheid is een begrip dat toegeëigend dient te worden. Om hier een actieve rol in te spelen is het van belang dat Virtueel Platform experts op het gebied van media-educatie, mediawijsheid, vernacular creativity, cultureel burgerschap en e-cultuur bij elkaar brengt. Door middel van lezingen en voorbeelden van concrete projecten kan zo het discours rond mediawijsheid en de e- cultuursector verder uitgebreid worden. Hierop zou afhankelijk van de vorm van deze expertmeeting of conferentie ook een publicatie kunnen volgen.

27 Literatuur Boomen, van den, Marianne. Mul, de. Jos. Metaforen van het digitale publieke domein (2003) [vandenboomen.org] Boomen, van den, Marianne. What is Web 2.0? Virtueel Platform - Cultuur 2.0 (2007) : 6-7. < ( ) Buckingham, David. Media Education and the End of the Critical Consumer. Harvard Educational Review 73.3 (2004) : Burgess, Jean, Marcus Foth and Helen Klaebe. Everyday Creativity as Civic Engagement: A Cultural Citizenship View of New Media. Proceedings Communications Policy & Research Forum, University of Technology Sydney < > ( ) Burgess, Jean. Hearing Ordinary Voices: Cultural Studies, Vernacular Creativity and Digital Storytelling. Continuum: Journal of Media & Cultural Studies 20.2 (2006) : Burgess, Jean. Vernacular Creativity and New Media. Brisbane: Creative Industries Faculty, Queensland University of Technology, < > ( ) Delanty, Gerard. Two Conceptions of Cultural Citizenship: A Review of Recent Literature on Culture and Citizenship. The Global Review of Ethnopolitics 1.3 (2002) : Deuze, Mark. Collaboration, participation and the media. New Media Society 8 (2006) : Hartley, John. Communication, Cultural and Media Studies: the key concepts. London: Routledge, Hermes, Joke. Re-reading popular Culture. Malden: Blackwell, Hobbs, Renee. The Seven Great Debates in the Media Literacy Movement. Journal of Communication 1 ( 1998) :

28 Jenkins, Henry. Convergence Culture: where old and new media colide. New York: University Press, 2006a. Jenkins, Henry. Confronting the Challanges of Participatory Culture: Media Education for the 21St Century. Macarthur Foundation (2006b) < E807E1B0AE4E%7D/JENKINS_WHITE_PAPER.PDF> ( ) Livingstone, Sonia. Media literacy and the challenge of new information and communication technologies. Communication review 1 (2004) : McGuigan, Jim. The Cultural Public Sphere. European Journal of Cultural Studies. 8.4 (2005) : Miller, Toby. Introducing Cultural Citizenship. Social Text 19.4 (2001) : 1-5. Nederland. Raad voor Cultuur. Advies media-educatie. Den Haag, Nederland. Raad voor Cultuur. ecultuur: van i naar e; advies over de digitalisering van cultuur en de implicaties voor cultuurbeleid. Den Haag, Nederland. Raad voor Cultuur. Innoveren, participeren!. Den Haag, Nederland. Raad voor Cultuur. Mediawijsheid de ontwikkeling van nieuw burgerschap. Den Haag, Nederland. Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap. Notitie mediawijsheid: burgerschap in de informatiemaatschappij. Den Haag, O'Reilly, Tim. What Is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software. International Journal of Digital Economics 65 (2007): Rijken, Dick. Netwerkburgers doen het zelf maar dat gaat niet vanzelf. Waterwolf Gouda: U bent hier. Zijn er nog vragen? (2007) :

29 Stevenson, Nick. Cultural Citizenship: Cosmopolitan Questions. Berkshire: Open University Press, Steyaart, Jan. Digitale vaardigheden: Geletterdheid in de informatiesamenleving, Den Haag, Rathenau instituut, Seijdel. Jorinde. Redactioneel. Open. Cahier over kunst en het publieke domein 13 (2007) : 4-5. Van den Boomen Waal, de. Martijn. Van medialandschap naar media-ecologie: culturele implicaties van web 2.0. Open. Cahier over kunst en het publieke domein 13 (2007) :

30 Bijlage Verslag expertmeeting mediawijsheid

31 Verslag expertmeeting mediawijsheid 24 april 2007 Door Leonieke Verhoog Virtueel Platform 1) Welkom door Cathy Brickwood 2) Presentatie uitkomsten interviews: definiëring van mediawijsheid, thema s en samenwerking. 3) Input over mediawijsheid thema s/kwaliteiten van de e-cultuursector 4) Activiteiten en positionering Virtueel Platform Deelnemers: Cathy Brickwood Virtueel Platform Bruno Felix Submarine Eric Kluitenberg De Balie Sannette Naeyé Cinekid Levien Nordeman Virtueel Platform Martine Posthuma de Boer Virtueel Platform Paul Keller Kennisland & Waag Society Hayo Wagenaar IJsfontein Moderator: Dick Rijken 1. Welkom door Cathy Brickwood Het doel van vandaag is om naar aanleiding van de input die al geleverd is een inhoudelijke koers uit te zetten voor wat in de e-cultuursector met mediawijsheid kan worden gedaan.wat zijn de belangrijkste zaken die moeten gebeuren en wat kan Virtueel Platform daarin betekenen? Virtueel Platform kan deze gegevens gebruiken om input te leveren voor de verdere inventarisatie en beleidsontwikkeling op het gebied van mediawijsheid. Cathy geeft aan dat de expertmeeting een eerste discussiemoment is. Het traject gaat vrij snel, een langere voorbereidingstijd was handiger geweest. Maar het was beter om aan te passen aan het traject van OC&W. Kennisnet is uitvoerder van dat traject en Paul Vermeulen is voor Kennisnet nu bezig met een onderzoek naar mediawijsheid. De nadruk tijdens de expertmeeting zal liggen op wat de specifieke inbreng van de e-cultuursector kan zijn op het gebied van mediawijsheid. 2. Presentatie uitkomsten interviews: definiëring van mediawijsheid, thema s en samenwerking Levien geeft een presentatie over de uitkomsten van de interviews. Hij licht onder andere de visie van de Raad voor Cultuur toe over Cultureel Burgerschap, waarvan participatie een belangrijk aspect is. Ook vermeldt hij dat sommige organisaties zoals de Waag en Cinekid meer expliciet met mediawijsheid bezig zijn, en andere organisaties meer impliciet. Mediawijsheid is niet alleen voor jongeren of kinderen, maar is voor iedereen. Sannette gaat hier op in. Zij vindt dat de Raad van Cultuur het concept van mediawijsheid door kritische participatie, heeft omgedraaid en dat het nu niet meer klopt. Vooral jonge kinderen

32 kunnen helemaal nog niet abstract denken en niet kritisch beschouwen. Dit kan daarom ook geen juist instrument zijn voor mediawijsheid voor kinderen onder de 12. Er moet daarom een leeftijdspecifieke methodische verwerking komen in het rapport over mediawijsheid. Dick reageert. Hij wil juist weten waar de ouderen en de niet-kinderen zijn gebleven in het mediawijsheid concept. Hij vindt de nadruk vooral niet alleen op de kinderen moet liggen. Dick heeft een artikel uit 'De Pers' meegenomen over een jongetje van 11 jaar die al een radicale islamsite had weten te bouwen. Kinderen kopieren wat ze horen en wat hun omgeving belangrijk vindt en hebben daarvoor nu ook de tools om zich te uiten. Maar mediawijsheid is iets anders dan kopieren, dat is begrijpen wat voor impact je hebt met media. Martine neemt de presentatie over en vraagt de groep wat precies de rol van de e-cultuursector met betrekking tot mediawijsheid zou kunnen zijn. Ben je al mediawijs als je meedoet, als je weet hoe je een foto op het internet zet of gaat het verder dan dat? De cultuursector zou een rol kunnen spelen op dit gebied van authenticiteit en auteurschap. Eric Kluitenberg ziet een rol voor Virtueel Platform weggelegd als verbindingsofficier, die voor crossovers moet zorgen naar andere sectoren. Het is tijd om de kennis die er is over mediawijsheid binnen de cultuursector over te dragen en een stap te maken naar scholen, om een onderwijsprogramma op te stellen. Maar wie gaat dat doen? De producerende e-cultuurpartijen aan tafel zijn daarvoor te klein, die kunnen misschien een game of een programma maken, maar ze kunnen dat niet op 300 scholen gaan inzetten. Dat is een hiaat. Er ligt een enorm potentieel bij de cultuursector, omdat zij de burger actiever en kritischer kunnen maken, maar vooral omdat de cultuursector mensen kan bereiken die niet meer in het regulier onderwijs zitten. Sannette vraagt zich af wat er dan ontwikkeld moet worden. Ze denkt dat je goed zou kunnen beginnen op de Pabo, om daar eerst de toekomstige docenten bewust te maken van mediawijsheid. Dick benadrukt dat onderwijs maar een deel van het verhaal is. Cultuur is de oplossing, de omroepen hebben bijvoorbeeld een veel groter bereik. Paul vindt niet dat het zo werkt, hij vraagt zich af hoe je de rest van de samenleving kan bereiken. Eric zegt dat er al wel veel wordt gedaan door Beeld en Geluid in de Media-experience die zij hebben gemaakt, waarin mensen worden gedwongen om over hun mediagedrag na te denken. De content is er wel, maar aan het ontsluiten van die informatie hangen nog grote technische en vooral juridische problemen. Ook daar moet over nagedacht worden. Martine benadrukt dat Virtueel Platform vooral bezig is met 'mapping' van de producerende e- cultuur. Hoe kan je crossovers bruikbaar maken. Op projectniveau; welke projecten zijn er en voor welke doelgroepen zijn die er? En op onderzoeksniveau; wat kan er in de toekomst van belang zijn voor mediawijsheid. Het is de bedoeling om per doelgroep een kaart te maken van wat de situatie is en wat er nodig is. Dan neemt Dick het over met een model dat voor iedereen tot de verbeelding spreekt en erg verhelderend werkt.

33 Kunst/Media Cultuur/Omroep/Educatie Samenleving Vormonderzoekers Toepassen Zorg/Veiligheid/Economie Experiment Musea/ Scholen/ Methodologie Ontwerpbureaus/Bibliotheken Stap 1 -> Stap 2 -> (V2, Ars Electronica, Creative commons, etc.) Het moet niet de verantwoordelijkheid worden van alleen de kleine clubjes die iets leuks bedacht hebben om de samenleving te verbeteren. Hoe zetten we die vertaalslagen? (Stap 1 en 2). De Waag bijvoorbeeld is erg groot en zet ook al grote stappen. Paul Keller benadrukt dat de 2e stap naar de samenleving het moeilijkst is. Sannette zegt dat het moelijk is om je te situeren omdat je je vaak verbonden voelt met al die drie kolommen, daardoor lopen beleidsontwikkelingen op dit vlak vaak vast.