duurzame technologie
|
|
- Fenna Bogaerts
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 management a meeting of minds duurzame technologie op weg naar 2020 SPECIAL IN SAMENWERKING MET IMTECH maart 2010
2 inhoud colofon maart 2010 Tv-spelletjes vindt hij echt iets voor bejaarden U vindt hem dagelijks op geenstijl.nl De jongere oudere, je zult hem als adverteerder maar willen bereiken. SVBmedia weet hem als geen ander te vinden. Via een heldere doelgroepanalyse komen we met een goed onderbouwde strategie. Gevolgd door een effectief en efficiënt mediaplan dat we tegen de scherpst mogelijke inkoop condities uitvoeren. Op zoek naar toegevoegde waarde in uw campagne met de optimale media-keus? Neem contact op met SVBmedia, Herco Tibboel: of kijk op Amsterdam Apeldoorn Eindhoven Rotterdam Istockphoto suzanne karsters erik franssen erik franssen aad goudappel jaar techniek Van gloeilamp tot dolly het schaap en nanotechnologie. zuinig bankieren de green towers van de deutsche bank in frankfurt verbruiken straks maar liefst de helft minder energie. VIsIonaIr Marcel bullinga Justien Marseille Vincent evers Vincent albers rondetafel de specialisten aan de ronde tafel zijn goed in relativeren: Voorspellingen over waar de techniek naartoe gaat, komen systematisch niet uit. analyse over de bijzondere haat-liefdeverhouding tussen mens en techniek. techtrends Welke technologische ontwikkelingen verduurzamen onze samenleving het komende decennium? groene datacenters een datacentrum is bepaald niet energiezuinig. de oplossing ligt in handen van managers. trendwatcher adjiedj bakas: groene technologie heeft een enorme handicap. strijden tegen co 2 peek traffic ontwikkelt wegsystemen om energieverbruik en de co 2 -uitstoot van transport terug te dringen. MANAGEMENT SCOPE A meeting of minds, is een uitgave van Scope Business Media. Kerkstraat 54, 1191 JB Ouderkerk a/d Amstel DirECTiE Walter Vesters, Peter rikhof HOOfDrEDACTiE Peter rikhof redactiecoördinator irene Schoemakers EiNDrEDACTiE Nicole Gommers VOrMGEViNG Wonderworks, Haarlem BEElD COVEr Aad Goudappel BASiSONTWErP Marjolein rams ADVErTENTiE VErKOOP fred Staman, Anouska Steenland, Solange Andreoli (sales assistant) BlADMANAGEr/WEBrEDACTEUr Martijn lub ADMiNiSTrATiE Marjolein van leeuwen MEDEWErKErS irene Schoemakers, Mark van Baal, Christian Jongeneel, frederick van Melle Erik franssen, Aad Goudappel, Hollandse Hoogte, Suzanne Karsters, ilya van Marle, Marjolein rams interviewers Steven ten Have, Paul Nobelen, ruud Stassen, Jane Zuidema ADMiNiSTrATiE EN redactie Postbus 23, 1190 AA Ouderkerk a/d Amstel, T , f Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt doormiddel van druk, foto-kopie of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Imtech 150 jaar /
3 Samen werken aan meer rendement. voor woord groene revolutie De huidige crisis lijkt een ideale voedingsbodem voor het vergroenen en verduurzamen van onze samenleving. Elke dag beter. De inzet van een nog efficiënter distributienetwerk draagt bij aan een aanzienlijke reductie van de CO2 uitstoot. En wij doen dit elke dag beter. Als we s lands bekendste trendwatcher Adjiedj Bakas mogen geloven dan staat ons de komende tien jaar een ware green revolution te wachten. Bakas ziet de huidige economische crisis als een voorbode van een nieuw tijdperk, zoals de crisis van de jaren tachtig werd gevolgd door de ICT-revolutie. Ook andere deskundigen uit de wereld van techniek en wetenschap die in deze special aan het woord komen, zijn optimistisch over de rol van nieuwe duurzame innovaties bij het verminderen van energiegebruik en het drastisch terugbrengen van CO 2 uitstoot. Er staat ons de komende tien jaar een aantal duurzame technologische ontwikkelingen te wachten waarbij het zwaartepunt vooral ligt bij het energieverbruik. Cradle tot cradle, zuinige gebouwen, duurzame energie en nieuwe opslagtechnologie. In deze special komt een aantal voorbeelden van groene innovaties als praktijkcases uitgebreid aan bod. Een project van twee kantoortorens van de Deutsche Bank in Frankfurt die de helft minder energie gebruiken dan voor de renovatie, een groen datacentrum dat zijn energieverbruik halveert en een nieuw wegensysteem waarmee vrachtwagen tot 20 procent brandstof kunnen besparen. Het is misschien nog geen groene revolutie, maar het zijn in ieder geval aanzienlijke besparingen. Mocht er al een beperkende factor zijn bij al deze optimistische geluiden dan is dat uiteindelijk de mens zelf. Volgens Leo de Ruijsscher, docent bouwtechnologie aan de TU Delft, roepen te snelle ontwikkelingen van de techniek onvermijdelijk tegenkrachten op in de maatschappij, waarbij de mens de neiging heeft om op de rem te gaan staan. Christian Jongeneel, ingenieur en gepromoveerd wetenschapsfilosoof, noemt deze reactie de melancholie van de vooruitgang. Een houding van alle tijden zo blijkt uit zijn betoog. Zo weigerde de Griekse wijsgeer Socrates in 490 voor Christus al om zijn gedachten op schrift te zetten, omdat daardoor zijn geheugen minder zou worden getraind. Het lijkt mede daarom aannemelijk dat er de komende jaren eerder sprake zal zijn van een groene evolutie dan revolutie. Als Europese technische dienstverlener op het gebied van elektrotechniek, ICT en werktuigbouw is Imtech dagelijks betrokken bij tientallen projecten op het gebied van duurzame technologische innovatie. Dat doen we dit jaar precies 150 jaar, reden voor ons om deze speciale editie van Management Scope van harte te ondersteunen. Ik wens u veel leesplezier. Met vriendelijke groet, Imtech N.V. René Van der Bruggen Voorzitter Raad van Bestuur Imtech 150 jaar /
4 terug blik tekst irene Schoemakers 150 jaar technologie Wie in de geschiedenis van s werelds grootste uitvindingen duikt, komt al snel tot de conclusie dat er flink is gestreden voor patenten en octrooien. En het waren lang niet altijd de uitvinders die met de eer konden strijken. Een overzicht van de belangrijkste technologische ontwikkelingen van de afgelopen 150 jaar gloeilamp Ten onrechte wordt de uitvinding van de gloeilamp vaak aan Thomas Edison toegeschreven. Hij was het weliswaar die in 1879 dankzij experimenten in zijn onderzoekslaboratorium in Menlo Park (New Jersey) de gloeilamp voor langere tijd kon laten branden. En hij was het ook die de vinding tot een groot commercieel succes wist te maken. Hij toonde zijn uitvinding op oudejaarsavond van datzelfde jaar massaal aan het publiek door vele gloeilampen als feestverlichting rondom Menlo Park op te hangen. Maar het was de Duitser Heinrich Göbel die de eerste gloeilamp ontwikkelde. In plaats van het later veelgebruikte wolfraam, gebruikte Göbel verkoolde bamboevezel in een vacuümgezogen eau-de-colognefles. De gloeilamp produceert namelijk licht uit elektriciteit dat door een gloeidraad loopt in een zuurstofarme glazen bol. Door het gebrek aan zuurstof verbrandt de draad niet. Edison vroeg een kwart eeuw later octrooi aan op eenzelfde soort lamp, maar Göbel haalde zijn gelijk bij de rechtbank. Dat was in Hij overleed echter in hetzelfde jaar telefoon Dé uitvinder van de telefoon bestaat niet. Onafhankelijk van elkaar zijn onderzoekers halverwege de negentiende eeuw tot oplossingen gekomen om mensen op afstand met elkaar in verbinding te stellen. Het was uiteindelijk de Duitser Philip Reiss die als uitvinder van de telefoon wordt gezien. Hij kreeg het in 1860 voor elkaar om stemgeluiden over afstand te laten communiceren met behulp van een houten apparaat, bestaande uit een opnemer en een weergever die met draden aan elkaar verbonden waren. Hij was ook degene die de naam gaf aan het nieuwe toestel: de telephon. Zijn toestellen waren echter niet praktisch en de Schot Alexander Graham Bell greep zijn kans. In 1876 vroeg hij patent aan op de verbetering van de telegrafie en kreeg het voor elkaar om zijn naam officieel te verbinden met de uitvinding. In 1877 richtte Bell, samen met zijn schoonvader, de Bell Telegraph Company op. Saillant detail is dat de telefoon zoals Bell deze had ontwikkeld, later nog technisch verbeterd is door Edison. Hij introduceerde een betere kabeltechniek en de koolmicrofoon, waarbij koolstofpoeder door geluid meer of minder wordt samengedrukt, waardoor het geluid aanzienlijk verbeterde televisie Het was de Duitser Paul Gottlieb Nipkow die in 1884 de elektromagnetische televisie ontwikkelde en patenteerde. De Nipkowschijf vormde hiervoor de basis. Dit is een snel ronddraaiende platte schijf met daarin kleine gaatjes die volgens een spi- raalvormig patroon in de schijf waren aangebracht. Het duurde echter tot 1907 totdat het ontwerp een praktische toepassing kreeg. Boris Rosing en Vladimir Zworykin waren de eersten die een televisiesysteem aan de buitenwereld toonden. Pas in 1925 toonde John Logie Baird voor het eerst een semimechanisch analoog televisiesysteem met een bewegend beeld van Felix de Kat. In 1928 vond het eerste transatlantische TV-signaal plaats tussen New York en Londen. Vandaag de dag wordt overigens nog weinig van de technologie van Nipkow, Rosing en Baird gebruikt. Vanaf 1934 waren alle elektromechanische tv-systemen verouderd auto Het waren, zoals bij zoveel uitvindingen, verschillende uitvinders die onafhankelijk van elkaar werkten aan de eerste auto. Over het algemeen wordt de Duitser Carl Benz echter beschouwd als de vader van de automobiel. Hij bouwde zijn eerste auto een driewieler in Zijn vrouw maakte een succesvolle proefrit over een afstand van tachtig kilometer. Het gevolg hiervan was dat Benz kort na deze proefrit tientallen van zijn auto s kon verkopen. De auto werd door een verbrandingsmotor voor benzine aangedreven, eveneens een vinding van Benz. De term benzine bestond toen overigens al en is dus niet gerelateerd aan de naam van Benz. Eén jaar later dan Benz produceerde de Amerikaan Henry Ford zijn eerste auto: de Quadricycle, ofwel een auto op vier wielen. De bouw ervan nam een jaar in beslag en Ford maakte alle onderdelen zelf met de hand. De wagen woog slechts 225 kilo en Ford verkocht de Quadricycle voor 200 dollar. In 1899 startte hij de Detroit Automobile Company, ging failliet, startte in 1901 weer een autobedrijf dat niet van de grond kwam, en richtte in 1903 het succesvolle Ford Motor Company op radio Wie de uitvinder is geweest van de radio is niet onomstreden. Sommigen schrijven de uitvinding toe aan Heinrich Hertz die in 1886 ontdekte hoe elektromagnetische radiogolven konden worden opgewekt en weer terug worden ontvangen. Anderen stellen dat het de Servisch-Amerikaanse uitvinder Nikola Tesla was, die in 1895 al het principe van de radio kende. Hij was echter een slecht zakenman en wist het niet tot een succes te maken. In hetzelfde jaar lukte het de Italiaan Guglielmo Marconi wél om een radioverbinding van enkele kilometers tot stand te brengen met een zelfgemaakte zender en ontvanger. Marconi had daarbij gebruik gemaakt van een oscillator uit een van Tesla s ontwerpen. In 1901 zond Marconi, die naar Engeland was uitgeweken omdat Italië niets zag in zijn uitvinding, een bericht over de Atlantische oceaan. In 1909 was het ook Marconi die de Nobelprijs kreeg voor zijn uitvinding, tot groot ongenoegen van Tesla die meende dat Marconi het idee van hem had. Pas in 1943, kort na het overlijden van Tesla, kreeg Marconi het patent op de uitvinding van radio aspirine Acetylsalicylzuur, zo luidt de naam van het pijnstillend, koortsverlagend en ontstekingsremmend middel dat onder de merknaam aspirine op de markt werd gebracht. Lange tijd werd de ontdekking van aspirine op het conto geschreven van Felix Hoffman, een medewerker van farmaceutisch bedrijf Bayer. Na zijn diensturen zou hij gezocht hebben naar een pijnstillend middel voor zijn reumatische vader. In 1897 beschreef hij hoe hij het acetylsalicylzuur in chemisch zuivere en bewaarbare vorm had samengesteld. Uit labjournaals van Bayer blijkt echter dat de werkelijke ontdekker van aspirine Arthur Eichengrün was. Hij publiceerde in 1949 een artikel waarin hij de uitvinding van de aspirine claimde. Het wereldwijde verbruik van aspirines wordt vandaag de dag geschat op honderd miljard tabletten per jaar vliegtuig Eind vijftiende eeuw al tekende uitvinder en schilder Leonardo da Vinci een ontwerp voor een vliegmachine. Maar het waren de gebroeders Orville management scope Imtech 150 jaar /
5 terugblik en Wilbur Wright die in 1903 op het strand van Kitty Hawk, North Carolina, officieel voor het eerst met een gemotoriseerd vliegtuig vlogen. De vlucht duurde overigens maar twaalf seconden en het toestel legde een afstand af van 36 meter. De Duitser Gustav Weisskopf claimde echter in 1901 al een eerste gemotoriseerde vlucht. In 1906 maakte de Braziliaan Alberto Santos-Dumont de eerste gemotoriseerde en gecontroleerde vlucht. Niet lang daarna, in 1911, bouwde Anthony Fokker een vliegtuig, genaamd De Spin, waar hij mee boven Haarlem vloog. Het was uiteindelijk Charles Lindbergh die in 1927 als eerste solo en non-stop over de Atlantische oceaan vloog transistor De transistor wordt wel beschouwd als de belangrijkste halfgeleider binnen de elektronica en heeft als functie om elektronische signalen te versterken of te schakelen. De transistor is daarmee een belangrijke bouwsteen voor bijvoorbeeld computers. Het was de Oostenrijks-Hongaarse fysicus Julius Lilienfeld die in 1923 de eerste werkende transistor bouwde. In 1925 vroeg hij een patent voor een apparaat dat lijkt op de veldeffecttransistor, een unipolaire transistor met drie aansluitingen. In 1934 kreeg de Duitse uitvinder Oskar Heil een patent voor een vergelijkbaar apparaat. In 1947 ontdekten John Bardeen en Walter Brattain in het onderzoeks laboratorium van Bell een manier om de halfgeleider nog efficienter te maken. Het was vervolgens William Shockley, het hoofd van de onderzoeksgroep waar Bardeen en Brattain deel van uitmaakten, die hiervoor in 1956 de Nobelprijs van de Natuurkunde kreeg raket Op 16 maart 1926 lanceerde de Amerikaanse uitvinder Robert Hutchings Goddard de eerste raket met vloeibare brandstof in Auburn, Massachusetts. De raket wist slechts kort in de lucht te blijven: 2,5 seconde. Maar hij bereikte wel een hoogte van twaalf meter, een snelheid van 97 kilometer per uur en landde 56 meter verderop. Goddard verfijnde de technieken en in 1935 bereikte een van zijn raketten een hoogte van 2300 meter. In 1957 besloot het Amerikaanse NASA een raket te bouwen die een satelliet in een baan rond de aarde kon brengen. Totaal onverwacht was het echter de Sovjet-Unie die in 1957 de Spoetnik 1 als eerste kunstmaan in een baan om de aarde wist te brengen. De Amerikanen waren aanzienlijk minder succesvol. De Amerikaanse marine kreeg haar raket nog geen 30 centimeter van het platform waarna, een ontploffing volgde. Enkele maanden later lukte het de Amerikaanse luchtmacht wel. Zij lanceerden in 1958 met succes de eerste Amerikaanse satelliet: de Explorer computer De allereerste elektronische computer dateert al uit 1943 en was de Colossus, die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Britten werd gebruikt om het Duitse berichtenverkeer te ontcijferen. Het leessysteem haalde een snelheid van vijfduizend karakters per seconde. Omdat de eerste computers groot en duur waren, waren ze uitsluitend in bezit van overheden. Door de grote ontwikkelingen die plaatsvonden op het gebied van elektronica en halfgeleiders, konden kleinere computers worden gebouwd. Begin jaren tachtig pas kwamen de eerste thuiscomputers op de markt. In 1981 introduceerde IBM zijn personal computer. Ook de Commodore 64, die in 1983 op de markt kwam, was een populaire thuiscomputer. Het televisietoestel diende hiervoor als monitor en de externe opslag vond plaats op cassettebandjes. Tegenwoordig zijn computers aanzienlijk sneller, lichter en goedkoper geworden en zijn ze vaak aangesloten op een computernetwerk waarbij verschillende gebruikers zijn aangesloten op software en data die op een centrale server zijn aangesloten microchip In 1958 al demonstreerde de Amerikaan Jack. St. Clair Kilby de eerste werkende microchips in een laboratorium van Texas Instruments. Kilby had het idee om componenten als transistors, condensators en weerstanden op één plaatje germanium te plaatsen en zodoende een geïntegreerde schakeling te creëren. De verbindingen tussen de onderdelen bracht hij zelf aan met goud. In 2000 ontving Kilby hiervoor de Nobel- Mijn idee vangroei is duurzame ambities waarmaken Energieoplossingen voor elk gebouw Wat uw ideeën van groei ook zijn, samen met onze Priva Partners brengen we ze graag tot leven. Bijvoorbeeld wanneer u ambities wilt waarmaken op het gebied van duurzaam gebouwbeheer en total cost of ownership. Priva levert met haar innovatieve gebouwbeheer- en energiemanagementoplossingen de mogelijkheid om grip te krijgen op alle complexe energiestromen binnen het gebouw. Maximaal rendement én een duurzamer gebouw zijn het resultaat. Gedurende de gehele levenscyclus van het gebouw. Meer weten over Priva s inspirerende groei-ideeën voor installateurs, gebouwbeheerders en eindgebruikers? Kijk dan op management scope CREATING A CLIMATE FOR GROWTH
6 terugblik prijs voor de natuurkunde. Kilby is overigens niet de enige vader van de microchip. Robert Noyce kwam onafhankelijk van Kilby op hetzelfde idee. Hij gebruikte echter geen goud maar silicium als basismateriaal. Inmiddels zijn de microchips zo klein dat er vaak een omhulsel nodig is om ze hanteerbaar te maken mobiele telefoon Het was de Amerikaan Nathan Stubblefield die al in 1908 het patent kreeg op de mobiele telefoon. Zijn uitvinding moest weliswaar op een vrachtwagen worden vervoerd en bestond uit een ontvanger van metalen draden en een zender zo groot als een kleine schuur, maar het was desalniettemin de eerste mobiele telefoon. Zodra de vrachtwagen met draden in de buurt van de schuur kwam, konden de magnetische signalen worden omgezet in geluid. Stubblefield heeft zijn vinding niet te gelde kunnen maken. In 1947 was het Bell Labs die de mobiele techniek verder ging ontwikkelen. Maar het was pas veel later, in 1973, dat Martin Cooper destijds werkzaam bij Motorola als eerste een gesprek voerde via een handzame mobiele telefoon. Deze woog toen nog één kilo. Cooper wordt dan ook gezien als de uitvinder van de moderne mobiele telefoon internet In 1969 al werd in feite de grondslag gelegd voor het internet met ARPANET, een computernetwerk van ARPA, een dienst van het Amerikaanse ministerie van Defensie. In 1983 stapte ARPA over op het netwerkprotocol TCP/IP waarmee het internet, zoals we het ook vandaag kennen, een feit werd. Het duurde echter nog tot 1991 dat internet ook het grote publiek bereikte. In dat jaar maakten Tim Berners-Lee en Robert Cailliau het World Wide Webproject bekend. Zij staan dan ook bekend als de uitvinders van het internet zoals we dat nu kennen. De eerste webpagina verscheen bij CERN, een Europese onderzoeksorganisatie in Zwitserland die onderzoek doet naar elementaire deeltjes. Beide heren waren destijds werkzaam bij deze organisatie. Pizza Hut was in 1994 een van de eerste bedrijven ter wereld die internet inzette voor commerciële doeleinden. Een van de drukste internationale internetverkeersknopen ter wereld loopt overigens bij Amsterdam: Amsterdam Internet Exchange (AMS-IX). Meer dan 300 internetpartijen komen hier samen om onderling internetverkeer met meer dan 650 gigabit per seconde uit te wisselen dolly het schaap Op 5 juli 1996 werd het gekloonde schaap Dolly geboren. De uitvinder van de kloontechniek is de Schot Ian Wilmut, die verbonden was aan het Roslin instituut in Schotland. Om Dolly te kunnen creëren had Wilmut gebruik gemaakt van een cel uit het uierweefsel van een volwassen ooi (Vandaar de verwijzing naar de rondborstige countryzangeres Dolly Parton). Deze cel werd gefuseerd met een veel grotere eicel waar de kern uit was verwijderd. Wilmut wist op deze manier een genetisch identieke kopie te maken van de ooi. Het wonderlijke van deze methode is dat een onbevruchte eicel kennelijk in staat is om kern-dna van een lichaamscel op te nemen en vervolgens tot een embryo uit te groeien. 21 e eeuw nanotechnologie Knutselen op moleculair niveau, zo zou je nanotechnologie nog het best kunnen omschrijven. Nanotechnologie is de technologie waarbij atomen, moleculen en structuren op nanoschaal worden gemanipuleerd en toegepast. Om een idee te krijgen van de omvang van nano : de doorsnede van een haar is honderdduizend nanometer. Door te werken op nanoschaal kunnen nieuwe materialen worden ontwikkeld met unieke eigenschappen. Deze kunnen worden toegepast in de voedingsindustrie, geneeskunde, cosmeticabranche, elektronicabranche, enzovoorts. Kleding die niet meer vies wordt, betere crèmes, slimme medicijnen, intelligent verpakkingsmateriaal, het zuiveren van vuil drinkwater, de toepassingen voor nanotechnologie zijn oneindig groot. Het was overigens de Amerikaanse professor Richard Feynman die in 1959 al de opkomst van de nanotechnologie voorspelde e EEUW 10. management scope
7 CAse Tekst Mark van Baal Fotografie Rainer Drexel/HH Zuinig bankieren Voor ruim honderd miljoen euro worden twee kantoortorens van Deutsche Bank in Frankfurt gerenoveerd. Na oplevering gebruiken de Green Towers, zoals ze dan worden omgedoopt, minder dan de helft energie dan voorheen. Debet en Credit noemen Frankfurters de twee identieke kantoortorens liefkozend. Voor de twee donkergroen spiegelende 155 meter hoge kantoortorens van Deutsche Bank in het zakencentrum van Frankfurt, vult een betonwagen bakken met beton. Op één van de torens zwenkt een rode bouwkraan en langs een smalle vakwerkconstructie tegen de gevel gaat een bouwlift met bakken met beton omhoog. Guido Fax (47), een werktuigbouwkundig ingenieur met een halfgrijze snor, is projectleider van dit project van enkele honderden miljoenen. Imtech voorziet het gebouw van technische installaties voor verwarming, koeling en watervoorziening, elektra en ICT-infrastructuur. Alle technische oplossingen, behalve de liften, zegt Fax. De order van meer dan honderd miljoen is een prestigeproject voor Imtech. Vandaar dat het bedrijf een dozijn journalisten heeft ingevlogen om de technologie van dichtbij te bekijken. De torens worden de eerste kantoorgebouwen in Duitsland met een LEED Platinum keurmerk, de hoogste beoordeling van de United States Green Building Councel (USGBC). LEED staat voor Leadership in Energy and Environmental Design. USGBC is een Amerikaanse non-profit organisatie die criteria heeft ontwikkeld om een gebouw te beoordelen op milieuvriendelijkheid. Wie een certificaat wil verkrijgen, moet een boekwerk aan vragen beantwoorden over onder andere energieverbruik en CO 2 -uitstoot, waterverbruik en binnenklimaat van een gebouw. Ook de bouw zelf wordt in detail gedocumenteerd, bijvoorbeeld het hergebruik van materialen, de hoeveelheid geproduceerd bouwafval en het energieverbruik tijdens de bouw. Het nieuwe CO 2 -neutrale hoofdkantoor van postbedrijf TNT en het nieuwe kantoor van Transavia en Martinair op Schiphol worden de eerste LEED Platinum gebouwen in Nederland. Gestript Gebouwen nemen 35 tot 40 procent van het totale energieverbruik voor hun rekening. Besparen op de ener- Green towers De gebouwen van Deutsche Bank hebben na de renovatie slechts 50 dagen per jaar verwarming nodig. Na de renovatie verbruikt het gebouw 55 procent minder energie, stoot het 89 procent minder CO 2 uit. Daarnaast wordt 98 procent van het constructieafval hergebruikt. gieconsumptie van huizen, winkels en kantoren kan dus de een grote bijdrage leveren aan het terugdringen van het totale energieverbruik. Deutsche Bank, een beursgenoteerde bank niet te beschouwen als de Duitse tegenhanger van overheidsbedrijf De Nederlandsche Bank (DNB) wil in 2013 CO 2 -neutraal zijn, vertelt Nils Noack, architect van de revitalisering, zoals Imtech het project in Frankfurt noemt. Deutsche Bank wil het energieverbruik van het hoofdkantoor, waar zo n drieduizend werkplekken zijn, zo ver mogelijk terugdringen. De belangrijkste eisen aan de verbouwing waren dan ook: halveer het ener- gieverbruik en breng het waterverbruik met driekwart terug. Imtech was één van de twee bedrijven die durfde te tekenen voor deze ambitieuze doelstellingen en kreeg de opdracht om alle installaties te ontwerpen en te installeren. De renovatie begon in augustus De twee torens werden gestript tot op het betonskelet. Omdat de Frankfurtse twin towers, begin jaren tachtig gebouwd, een belangrijk onderdeel van de skyline zijn, stelde de gemeente als voorwaarde dat de torens er na renovatie exact hetzelfde zouden blijven uitzien: donker spiegelende ramen in zwarte lijsten die afhankelijk van het weer donkergroen, donkerrood of staalachtig glimmen. sick building Een energiezuinig gebouw begint uiteraard met de schil. De ramen van de nieuwe façade bevatten dan ook drievoudig, getint glas. Het glas laat s zomers eenderde minder warmte binnen, waardoor er tijdens de warme maanden minder hoeft te worden gekoeld. s Winters laten de ramen tweederde minder warmte ontsnappen, waardoor er tijdens koude maanden minder verwarming nodig is. Op deze manier is de eerste grote energiebesparende slag al gemaakt. Het idee dat alle ramen dicht moeten blijven en dat verwarmings- en koelinstallaties alles regelen, vaak de oorzaak van sick building syndrome, is losgelaten. Ieder tweede raam kan door een werknemer worden geopend. In de kantoorruimten komt uit de helft van de onderste raamkozijnen een dikke kabel. De ramen kunnen elektrisch worden geopend en schuiven dan parallel aan de gevel een decimeter naar buiten. Bankiers kunnen ook s winters een raam openzetten, maar de Deutsche Bank stookt dan niet voor de vogels, verzekert Fax. Bij het openen van een raam schakelt de verwarming dat gedeelte van het kantoor uit. WArmteWisselAArs De tweede slag in energiebesparing wordt gemaakt met de installaties. Bij een traditioneel gebouwontwerp berekenen technici simpelweg aan de hand van de heetste zomerdag hoe groot de BaNkiers kunnen ook s winters een raam openzetten, ZoNDer Dat er Voor De Vogels gestookt wordt 12. management scope Imtech 150 jaar /
8 CAse overtollige warmte DieNt om op winterdagen De kantoorruimten te VerwarmeN airco s moeten zijn. Aan de hand van de koudste winterdag berekenen ze hoe groot de verwarmingsinstallaties moeten zijn. Dit levert suboptimale installaties op. In dit gebouw worden de installaties daarentegen geïntegreerd ontworpen, waarbij het geheel wordt geoptimaliseerd. Overschotten aan warmte en koude worden bijvoorbeeld tijdelijk opgeslagen in plaats van dat deze direct het gebouw worden uitgepompt. Dat gebeurt onder andere op de 38 ste verdieping. Dit is één van de vijf verdiepingen met installaties voor verwarming en koeling. Middenin staat een metershoog buffervat voor koud water en in een hoek staan zes buffervaten voor koudeopslag in de vorm van ijs. Twee mannen dragen een oud aluminium luchtkanaal naar de lift. Het aluminium zal volgens LEED-normen worden gerecycled. De besparingen in koeling en verwarming worden verder bereikt door gelijktijdige warmte- en koudevraag met warmtewisselaars tegen elkaar uit te wisselen. Op zonnige dagen in het voorjaar en in de herfst is er bijvoorbeeld behoefte aan koeling aan de zuidzijde en behoefte aan verwarming aan de noordzijde. In een traditioneel gebouw worden de kantoren aan de zuidkant gekoeld met airconditioning en aan de noordkant verwarmd. De airco gebruikt stroom en de verwarming gebruikt stadswarmte. Terwijl het aircosysteem op het dak warmte van de zuidzijde uitblaast, wordt er tegelijkertijd gestookt voor de noordzijde. De geïntegreerde verwarmings- en koelingssystemen daarentegen verdelen eerst zoveel mogelijk warmte voordat ze een beroep doen op stadsverwarming van buiten. elektriciteitsvreters Ook in de verschillende serverruimten zijn slagen gemaakt. Hier stonden honderden computers te draaien, die stuk voor stuk warmte produceerden. Grote airco s koelden die warmte weg en bliezen die op het dak de buitenlucht in. Serverruimten staan niet voor niets bekend als elektriciteitsvreters. Nu wordt de overtollige warmte in serverruimten bijvoorbeeld gebruikt om op winterdagen kantoorruimten te verwarmen. De verwarming en koeling gebeurt met koelplafonds, ofwel dunne metalen panelen waardoor leidingen lopen. De betonnen plafonds dienen als koudebuffer. Koperen leidingen zijn bovendien met aluminium koelribben aan het plafond bevestigd, waardoor het plafond s zomers in de nacht kan afkoelen en de koude overdag aan de kantoorruimten kan worden afgeven. De combinatie van betonactivering en plafondkoeling is nieuw, zegt Fax. Doordat de koelplafonds slechts tien centimeter plafondruimte innemen, zijn de kantoorruimtes nu ook nog eens drie meter hoog. In de oude situatie was een halve meter nodig voor luchtkanalen, waardoor de ruimtes slechts 2,65 meter hoog waren. Het resultaat is dat de kantoortuinen veel ruimer ogen en dat er meer daglicht binnenvalt, wat weer scheelt in het elektriciteitsgebruik. regenwater Slechts vijftig dagen per jaar is warm water van de stadsverwarming nodig. De architect koos niet voor zonnepanelen op het dak vanwege het relatief kleine dakoppervlak en niet voor zonnepanelen tegen de gevel. Deze panelen zouden dan verticaal staan, waardoor een ongunstige hoek ten opzichte van de zon zou worden gecreëerd. Bovendien staat de ene toren een deel van de dag in de schaduw van de andere toren. We hebben veel gerekend en gediscussieerd over windturbines en zonnepanelen, maar besloten dat het te weinig oplevert, aldus Fax. De elektriciteit wordt duurzaam ingekocht en komt virtueel van waterkrachtcentrales. Omdat alleen de opwekking van de stadswarmte niet duurzaam is, valt de CO 2 -uitstoot 89 procent lager uit. Ook wordt er bespaard op water. Onder andere door regenwater op te vangen en voor toiletten te gebruiken die maar drie liter per spoeling nodig hebben, in plaats van zes. Low technology, high impact, zegt architect Noack. Zonnecollectoren op het dak gaan vervolgens warm water leveren en in de toiletten komt alleen koud water uit de kraan, wat ook een stevige energiebesparing oplevert. En na de oplevering komt er alleen warm water uit de kranen in de keukens en op de directieverdieping. Met alle systemen en installaties, waarvan een belangrijk deel IT is, wordt de energie die nodig is om te verwarmen en te koelen met maar liefst 67 procent gereduceerd. Verder worden grote slagen gemaakt met ledverlichting die uitgaat als bewegingssensoren detecteren dat er in een zone niemand aan het werk is. Het gebouw gebruikte 36,2 gigawattuur aan zogenoemde primaire energie, bestaande uit elektriciteit en warm water, afkomstig van stadsverwarming. Na oplevering later dit jaar moet dit zijn teruggebracht tot 15,8 gigawattuur, 55 procent minder, en de energie zal dan voornamelijk bestaan uit elektriciteit. De Frankfurtse twin towers mogen zich tegen die tijd met recht de green towers noemen. Fagerhult feliciteert Imtech! Licht bepaalt in hoge mate hoe wij een omgeving beleven en hoe wij ons daarin gedragen. Het beïnvloedt onze gezondheid, stemming en productiviteit. Vanuit dat gegeven creëert Fagerhult in nauwe samenwerking met alle bij een project betrokken partijen voor iedere specifieke situatie de juiste verlichting. Hoogwaardige en energiezuinige verlichtingsoplossingen voor omgevingen waarin mensen werken of studeren, verzorgd worden of leren, drinken en eten, winkelen, ontspannen en recreëren. Binnen en buiten! Imtech en Fagerhult verlichten o.a. samen: Kantoren Zorg Onderwijs Outdoor Stadskantoor, Arnhem Jeroen Bosch Ziekenhuis, Den Bosch Noordelijke Hogeschool, Leeuwarden Diverse ID Colleges Westpoint 4, Schiedam Amphia Ziekenhuis, Breda Hogeschool INHolland, Rotterdam Waterschap Rivierenland, Tiel Provinciehuis Overijssel, Zwolle Tergooi Ziekenhuis, Hilversum Citaverde college, Heerlen VAT Logistics, Rotterdam RGC Slingeland Ziekenhuis, Doetinchem Pieter Nieuwland College, Amsterdam Diversen Gemeentehuis Drimmelen, Made Novadic, Vught Rodahal, Kerkrade Diverse politiebureau s Zorgcentrum De Kerkebogten, Eersel MEE, Almere Verpleeghuis Zuyder Waert, Heerhugowaard Brandweerkazerne, Zaanstad Diverse laboratoria Fagerhult bv Energieweg MD IJsselstein T E lighting@fagerhult.nl De bedoeling van licht 14. management scope
9 Energie is niet gratis, maar leren hoe te besparen wel marcel Bullinga (1958) is futuroloog en interactief spreker. VISIO NAIR Schrijf u vandaag nog in bij de Energy University voor een GRATIS cursus over energiebesparing. Naast het nieuws over een moeilijke economie, bedreiging van het milieu en de groeiende energiecrisis, hebben we ook positief nieuws: de Energy University. De Energy University is een onafhankelijk online leertraject voor iedereen die de energie-effi ciency binnen zijn organisatie wil verbeteren. De cursussen zijn gebaseerd op energie-effi ciency en besparing en gaan over het energieverbruik, toepassingen, ROI-berekeningen en oplossingen voor wijzigingen die daadwerkelijk nut hebben. Volg zelf de cursussen of laat een energie-expert in uw organisatie dit doen, zodat u beter bent uitgerust om de huidige of nieuwe problemen het hoofd te bieden. Dat onze energiebehoefte de kritieke fase nadert, is geen nieuws; de druk op uw fi nanciën en op het milieu is nog nooit zo hoog geweest. Het is tijd om zuiniger om te gaan met energie; tijd voor de Energy University. Schrijf u vandaag nog in voor een GRATIS cursus Ga naar en voer de actiecode 75537t in. Zet een stap in de goede richting voor een lager energieverbruik De Energy University richt zich op eindmarkten die samen goed zijn voor 72% van het wereldwijde energieverbruik: > Energie en infrastructuur > Industrie > Gebouwen > Woningbouw > Datacenters en netwerkens 2010 Schneider Electric Industries SAS, All Rights Reserved. Schneider Electric and Energy University are owned by Schneider Electric, or its affiliated companies in the United States and other countries _NL Imtech_75537t.indd 1 2/10/2010 4:19:33 PM Groene winst Seher feliciteert Imtech met haar 150 jarig bestaan Een mooie en bewonderenswaardige prestatie voor een sterke partner in de technische branche. Seher adviseert Imtech bij middenspannings- en hoogspanningsoplossingen. T: F: E: info@seher.nl I: In de tien jaar die ons nog resten tot het jaar 2020, gebeurt evenveel als in de afgelopen honderd jaar. We leven in een mobiele 3D-mediawolk. Overal zijn schermen vol werk- en consumenteninformatie. Bijvoorbeeld via een contactlens in je oog of google-bril. Als je naar de bushalte loopt, zie je in je bril of de bus vertraagd is. de toekomst is voor consumenten een paradijs, maar voor producenten een slagveld. Alle diensten worden virtueel geleverd en geconsumeerd. Bijvoorbeeld het aansturen van fabrieken. Dat gebeurt door wolkimmigranten die hun werk vanaf de andere kant van de wereld doen en nooit hiernaartoe immigreren. Dat maakt de economie hypercompetitief. de toekomst kent minder sociale zekerheid. De verzorgingsstaat heeft gezorgd voor luiheid. In 2020 zijn we terug in de jaren vijftig. Terug naar het aloude je eigen brood en pensioen verdienen. De werknemer wordt ondernemer in uitgeholde loondienst. nederland wordt een tweede Japan door vergrijzing en consumentenrobots. Een tweede Iran door islamisering. Een tweede China door minder sociale zekerheid. Grootste uitvinding van de eeuw: groene winst. Duurzame producenten zijn nu al financieel succesvoller dan de ouderwetse. Straks geldt: gij zijt groen of gij zijt helemaal niet. Fotografie Erik Franssen Imtech 150 jaar /
10 ronde tafel Voorspellingen komen bijna nooit uit Wat brengt de techniek ons in de toekomst? Hoe ziet onze wereld er over twintig jaar uit? Is duurzaamheid een voorbijgaande trend? Een bouwkundig specialist, een maritiem kenner en een infratechneut nemen plaats aan de ronde tafel in het hoofdkantoor van Imtech in Gouda. tekst Irene Schoemakers fotografie Ilya van Marle 18. management scope Imtech 150 jaar /
11 rondetafel Jan Casteleijn is directeur van Imtech Infra & Traffic Of de wereld over tien jaar CO 2 - neutraal is, betwijfel ik e toekomst van de techniek is vandaag het onderwerp van gesprek en de heren Leo de Ruijsscher, docent bouwtechnologie aan de TU Delft en directeur van De Blaay-Van den Bogaard Raadgevende Ingenieurs, Sjef van Dooremalen, voormalig ceo IHC Holland en voorzitter van het Maritiem Innovatie Programma, en Jan Casteleijn, directeur van Imtech Infra & Traffic hebben er zichtbaar zin in. Zodra het gesprek van start gaat, is één ding al snel duidelijk. Wat alle drie de deelnemers betreft staat de wereld aan de vooravond van een nieuwe revolutie. En wel die van de communicatie. De Ruijsscher (LdR): Deze is al in gang gezet en is het vervolg op de industriële revolutie. Alle oplossingen voor maatschappelijke problemen zullen hun basis vinden in de communicatietechnologie. Casteleijn (JC): Mee eens. Imtech is van origine een vrij klassiek en traditioneel bedrijf. Toch heeft maar liefst 95 procent van onze medewerkers thuis de beschikking over internet. Vijf jaar geleden al zijn we binnen dit bedrijf gaan bouwen aan een virtuele organisatie. We hebben kenniscentra opgezet die verspreid zijn over heel Europa. Wanneer een medewerker in Duitsland een probleem heeft, kan hij dit met collega s uit andere landen oplossen. En dat gebeurt ook. Ik denk dan ook dat kennis en kunde steeds minder afhankelijk wordt gemaakt van een locatie. Zo voer ik gemiddeld toch zeker twee keer per dag een videoconferentie. En die ontwikkeling zet zich de komende jaren waarschijnlijk steeds verder door. Van Dooremalen (SvD): De echte sprongen die we nu maken in de techniek zijn in de maritieme wereld mede het gevolg van communicatietechnologie. De grootste efficiencywinsten aan boord van baggerschepen hebben plaatsgevonden doordat de verschillende systemen nu met elkaar kunnen communiceren en met behulp van touchscreens door één persoon kunnen worden aangestuurd. En niet omdat er een pomp is ontwikkeld die een paar procent zuiniger is. Maar ook maakt de voortschrijding van de communicatietechnologie dat samenwerking tussen mensen verandert, en dat is misschien nog wel belangrijker. Juist doordat mensen elkaar makkelijker kunnen bereiken, ook buiten de eigen grenzen, kan men de handen meer dan ooit ineen slaan om gezamenlijke oplossingen voor problemen te vinden. We zullen dan ook zien dat oplossingen steeds sneller tot stand kunnen komen. JC: Dat is nu al het geval. Wanneer een van onze monteurs een probleem heeft, belt hij een van onze kenniscentra op. Daar kijkt een expert met behulp van een camera mee naar het probleem en komt met een oplossing. Is er iets dat de voortschrijdende techniek kan doen stoppen? LdR: Ik denk het niet. Maar we moeten ons tegelijkertijd wél realiseren dat er veel tegenkracht is vanuit sommige groepen in de maatschappij. Zodra ontwikkelingen snel gaan, zoals op het gebied van technologie, heeft de mens de neiging op de rem te trappen en bepaalde technologische ontwikkelingen bijvoorbeeld genetische manipulatie tegen te houden. JC: Dit tegenspartelen verschilt overigens ook per land. Ik reis veel en zie dat de mensen in bijvoorbeeld China juist heel hard willen gaan. Ze werken daar veertien uur per dag om toch maar die inhaalslag met het Westen te realiseren. Daar wordt vooralsnog niet op remmen getrapt. SvD: Dat soort processen kan in dit soort landen ook sneller gaan, omdat het staatsgeleide economieën zijn. Die zijn nu eenmaal sneller in staat om besluiten te nemen dan markteconomieën. Nu al zie je dat een groot deel van de productie van standaardproducten naar lagelonenlanden verdwijnt. Wij maken het verschil Complete dienstverlening in ict, vaste telefonie en mobiele telefonie Ruim 20 jaar kennis en ervaring Compleet pakket voor ICT, vaste telefonie en mobiele telefonie Alles overzichtelijk onder één dak Flexibele en hoogwaardige dienstverlening Deskundige, gecertificeerde en enthousiaste medewerkers Professionele 24/7 supportdesk Betrouwbare A-merken, zoals HP, Microsoft, Cisco en Nokia Scherp oog voor kostenbesparingen Nemesys ICT & TeleCom ict vaste telefonie mobiele telefonie Alexander Bellstraat LX Oud-Beijerland Tel. (0186) info@nemesys.nl Openingstijden: Ma t/m Vr: uur Wij maken het verschil 20. management scope
12 rondetafel Sjef van Dooremalen is voormalig ceo IHC Holland en voorzitter van het Maritiem Innovatie Programma We kunnen de gevolgen van nieuwe technologische ontwikkelingen maar moeilijk overzien Wellicht dat in de nabije toekomst ook een deel van de ontwikkeling en verkoop vanuit die landen gaat plaatsvinden. LdR: Dat kan een reëel gevaar zijn voor de westerse economieën. Nederland is een kennisland, zo roept onze regering al een tijdje. Wij moeten het in de toekomst vooral hebben van onze kenniseconomie, zo stelt men. Maar als we één ding weten, dan is het wel dat kennis op die plaatsen ontstaat waar men ook daadwerkelijk handelingen verricht. Wanneer wij de productie steeds meer uitbesteden, doen we hier nog maar bar weinig en zal er dus ook bar weinig kennis worden gegenereerd in dit land. Bovendien is kennis allang niet meer de drijvende kracht voor een bedrijf. Iedereen kan vandaag de dag kennis kopen en vinden op bijvoorbeeld het internet. Waar het nu en in de toekomst veel meer om draait, is creativiteit. Dat wordt de kritische succesfactor voor veel bedrijven. En dan met name die vorm van creativiteit waarbij mensen niet zozeer nieuwe producten bedenken, alswel creatief kunnen nadenken over wat we nog meer kunnen doen met datgene dat al voorhanden is. Het bedenken van nieuwe toepassingen, dat is waar bedrijven mee kunnen scoren. Een groot deel van de technologische ontwikkelingen wordt momenteel gericht op het duurzamer maken van diensten en producten. In welke mate zal deze trend de technologische vooruitgang in de toekomst beïnvloeden? JC: Het een zal het ander versterken. De roep om duurzaamheid vraagt om nieuwe technologische oplossingen, en sommige technologische ontwikkelingen zullen de roep om duurzaamheid weer versterken. En zoals met zoveel nieuwe ontwikkelingen, hebben ze tijd nodig om hun nut te bewijzen. Hybride auto s kosten nu nog meer energie dan dat ze ons besparen, maar die fase is onvermijdelijk. LdR: Klopt. Daar is nu eenmaal tijd voor nodig. En onderschat ook niet de nuttige neveneffecten van zo n ontwikkeltraject. Vaak levert de ontwikkeling van nieuwe technieken weer mooie bijproducten op. En we hebben de afgelopen jaren als maatschappij ook al mooie vorderingen gemaakt. JC: Absoluut. Zaken komen nu echt in een stroomversnelling omdat van diverse kanten duurzaamheid wordt gestimuleerd. Klanten vragen erom en overheden promoten het. Zo beloven Prorail en het ministerie van Verkeer en Waterstaat hun opdrachtnemers kortingen wanneer zij hun CO 2 - uitstoot reduceren. SvD: Ook in de maritieme wereld zie je dat men druk bezig is met het onderwerp duurzaamheid. Greenship is daar een voorbeeld van. Dat is een Europees project waarbij een leeg schip zo ontworpen wordt dat de ecologische voetafdruk zo klein mogelijk is. Een voorbeeld is het ballastloze schip, waarbij een leeg schip niet langer ballastwater nodig heeft. Dat heeft allerlei milieuvoordelen. Ballastwater dat bijvoorbeeld in Japan aan boord is gebracht, hoeft niet langer te worden gelost in een ander deel van de wereld waardoor het ecosysteem verstoord raakt en wij in de Noordzee met Japanse mosselen opgescheept zitten. Het lozen van ballastwater door schepen wereldwijd vormt een van de vier grootste bedreigingen voor de wereldzeeën. Dit project probeert dit probleem op te lossen. En er is nog veel meer dat bedrijven in de maritieme sector kunnen doen om groener en duurzamer te opereren. Dat zou vanuit de overheid ook sterker moeten worden gestimuleerd door hier financiële prikkels aan te koppelen. Die helpen vaak het best om gedragsveranderingen tot stand te brengen. We vinden altijd de optimale klimaatoplossing Overal waar mensen wonen, werken of recreëren willen we het klimaat naar onze hand zetten. Dit bepaalt immers sterk ons gevoel van welbevinden. En dat kan. Met airconditioning zijn we in staat om ons eigen binnenklimaat te creëren. Lekker warm voor de één. Heerlijk koel voor de ander. Carrier is s werelds grootste klimaatexpert. Als uitvinders van de airconditioning zijn we altijd een stap verder in technologie, om u in iedere situatie de optimale oplossing te bieden. Dus, voor élke klimaatoplossing: turn to the experts. Carrier Airconditioning. Do you turn? T (071) , turn to the experts 634car Adv190x135 Optimale.indd :15 Drukwerk Kalenders Point of Sale Solutions VAN AS We geven elk jubileum graag een beetje meer kleur. PMS 184. PMS 277. PMS 101. Het maakt ons eerlijk gezegd niet uit. Allround drukkers die we van huis uit zijn, zijn we gewend om élk jubileum nét dat beetje meer kleur mee te geven. Zeker in het geval van Imtech, met exact 150 jaar op de teller. Respectabele leeftijd. En daarom de welgemeende felicitaties van een drukker die een deel van die historie live heeft meegemaakt. Als vaste drukker van een aantal Imtech-uitgaven zijn we ook van plan de komende 150 jaar op papier er goed uit te laten zien! Verrassend van As tot Z 22. management scope
13 rondetafel Vanaf de JC: Die stimulans kun je ook aanwakkeren door competitie uit te lokken. Ook dat helpt om bedrijven en overheden in beweging te krijgen. Kijk maar naar het ruimteprogramma van de Verenigde Staten in de jaren zestig. Dat was vooral een strijd tegen de Russen. Welke grote uitvindingen of ontwikkelingen kunnen we de komende jaren tegemoet zien? LdR: Ik geloof er sowieso niet in dat er nog nieuwe uitvindingen worden gedaan. Alles is al uitgevonden. We zijn nu in een tijdperk gekomen dat we alleen nog kunnen vernieuwen op het gebied van toepassingen. JC: Daar ben ik het niet mee eens. Ik geloof dat er bijvoorbeeld in de geneeskunde nog heel wat nieuwe ontdekkingen en ook uitvindingen zullen worden gedaan. Daar verwacht ik nog de nodige doorbraken in de toekomst. SvD: De wereldbevolking groeit en dus ook het aantal superslimme mensen op deze wereld. Ook ik geloof niet dat er geen nieuwe uitvindingen meer worden gedaan. Zo las ik laatst in het tijdschrift Nature dat Zwitserse onderzoekers erin geslaagd waren om een optische transistor te construeren uit slechts één molecule. Deze transistor zou als schakelelement in optische computers kunnen worden ingezet. LdR: Maar dit schaar ik onder het kopje innoveren. Nogmaals, echte uitvindingen zoals die van het wiel komen er mijns inziens niet meer. Wel gaan we steeds slimmere manieren bedenken voor wat we met zo n wiel kunnen doen. JC: We zijn volgens jou dus klaar? LdR: Wat uitvindingen betreft wel. Maar ik denk dat er een andere nieuwe grote ontwikkeling op stapel is. En dat is die van het ontstaan van een nieuwe menssoort. We hadden eerst de apen, en daaruit zijn mensen geëvolueerd. Beide soorten leven nu naast elkaar. Ik geloof dat er straks een derde soort zal ontstaan: die van de intelligente robot. Kijk, de Egyptenaren deden er tweeduizend jaar over om hun kennis te verdubbelen, terwijl wij in de nabije toekomst iedere 24 uur onze kennis kunnen verdubbelen. Het vermogen om integraal te denken neemt ook steeds verder toe omdat we sneller en meer informatie tot ons kunnen nemen. Tegelijkertijd lijkt het vermogen om logisch te denken overigens af te nemen. Als ik in de supermarkt loop zie ik op het etiket van de citroenlimonade uitsluitend additieven staan, zoetstoffen, E-nummers, enzovoorts. Kijk in het volgende schap naar een fles afwasmiddel dan staat er met grote letters op geschreven: met echte citroen. Hoe het ook zij, Er ontstaat een nieuwe menssoort de mens ontwikkelt mee met de technologische veranderingen. Nu al kunnen mensen chips onder hun huid laten implanteren die hen helpen beter te functioneren. Die ontwikkeling zet zich ongetwijfeld door. Op den duur ontstaat er dan vanzelf een nieuwe menssoort. Leo de Ruijsscher is docent bouwtechnologie aan de TU Delft en directeur van De Blaay Van den Bogaard Raadgevende Ingenieurs Welke bedreigingen brengen technologische ontwikkelingen met zich mee? SvD: Bijvoorbeeld dat we de gevolgen ervan maar moeilijk kunnen overzien. Niemand had ten tijde van de ontwikkeling van de auto nagedacht over de schadelijke effecten van de CO 2 -uitstoot die een auto met zich mee zou brengen. Dat soort gevolgen wordt vaak pas zichtbaar als het kwaad geschied is. We moeten dus meer dan vroeger alert zijn op de gevolgen die technologische ontwikkelingen met zich mee kunnen brengen. LdR: Dat zie je in de praktijk nu ook gebeuren. Bedrijven maken steeds vaker eerst een risicoanalyse voordat ze aan de slag gaan met een nieuw product. Kijk, wij zijn van een generatie die de een na de andere uitvinding heeft mogen meemaken. Die euforie hebben we beleefd. Er werd iets bedacht, en men ging er zonder schroom de wereld Wat kan Anixter voor u doen? Anixter is wereldwijd de grootste leverancier van Supply Chain Services en producten die worden gebruikt om spraak-, video-, data- en beveiligingssystemen aan te sluiten. Daarnaast is Anixter een toonaangevende aanbieder van specialistische elektrische en elektronische bedrading en bekabeling voor nieuwbouw, industriële onderhouds- en reparatie activiteiten en OEM-processen. Anixter is gespecialiseerd in de levering van totaaloplossingen voor communicatie-infrastructuur, industriële bedrading en bekabeling en de beveiligingssector. Onze producten worden gecombineerd met onze innovatieve Supply Chain Services, zodat u de kosten van uw bedrijfsprocessen kunt beheersen en investeringen in voorraad kunt verlagen. Bovendien zorgen wij ervoor dat u over het juiste product kunt beschikken wanneer u het nodig heeft. Producten Netwerkbekabeling Beveiliging Elektrische bedrading en bekabeling Elektronische bedrading en bekabeling Netwerken-data, draadloos en spraak Bevestigingsproducten en andere componenten Vorming Van imtech als merk is De Nieuwe LijN als bureau nauw betrokken bij ons bedrijf. Voor elke doelgroep weten de tekstschrijvers Van de nieuwe lijn altijd de juiste toon te Vinden, wat Voor mij een belangrijke meerwaarde biedt. Pieter Koenders, Director Corporate Communications Imtech NV adv( )01.indd :39 Diensten Technische ondersteuning Producttests en evaluaties Supply Chain Services Wilt u meer informatie over wat Anixter voor u kan betekenen neem dan contact met ons op: ANIXTER Nederland B.V. Postbus 555, 2900 AN Capelle aan den IJssel Rivium 1e Straat 73, 2909 LE Capelle aan den IJssel Tel Fax informatie@anixter.com Products. Technology. Services. Delivered Globally. 24. management scope
14 rondetafel Het klimaatprobleem brengt de wereld samen mee veroveren. Nu is het tijd om aandacht te hebben voor de veiligheidskanten ervan. En die zijn niet altijd makkelijk in kaart te brengen. JC: Mee eens. We kunnen experimenten met kernfusie nog zo veilig maken, als dit in handen komt van mensen die kwaad willen, hebben we alsnog een probleem. En dat geldt voor heel veel technologische mogelijkheden. LdR: Een risico is ook dat de techniek met ons aan de haal gaat. Simpel gezegd, als mijn oude MG uit 1970 niet start, dan geef ik er een schop tegenaan en dan komt hij vaak wel weer tot leven. Vandaag de dag is alles digitaal en hebben we vaak geen idee wat we moeten doen als de techniek faalt. We zijn er volledig aan overgeleverd. We zijn bovendien meer dan ooit afhankelijk geworden van techniek en zijn radeloos bij de eerste de beste stroomstoring. Ons hele leven ligt dan in één klap plat. Sjef van Dooremalen Tot slot. Hoe ziet de wereld er volgens u over tien jaar uit? Wat zijn tegen die tijd leidende technologische ontwikkelingen? LdR: Dat weten we niet. Voorspellingen over waar de techniek naartoe gaat, komen systematisch niet uit. Sterker nog, de uitkomst is vaak 180 graden gedraaid. Zo dachten we dat de komst van de computer de behoefte aan papier drastisch zou verminderen. Maar het tegendeel bleek waar. Eén druk op de knop en een document is immers geprint. Ook dacht men dat met de komst van internet de verkeersdrukte zou afnemen omdat mensen veel meer virtueel met elkaar zouden communiceren. Dat laatste is ook wel gebeurd, maar mensen gaan er juist vaker op uit omdat ze in één oogwenk kunnen zien waar de leuke uitstapjes te vinden zijn. Deze voorbeelden illustreren maar weer hoe ingewikkeld het is om de gevolgen van de techniek te voorspellen. JC: Wellicht dat er soms wat meer tijd voor nodig is om deze voorspelling te doen uitkomen. De generatie onder ons is bijvoorbeeld al veel minder geïnteresseerd in het uitprinten van documenten. Zij zijn heel goed in staat om uitsluitend te werken met beeldschermen. LdR: Mee eens. En ik wil best een poging wagen over waar we over tien jaar staan. De wereld zal tegen die tijd nieuwe toepassingen op het gebied van duurzaamheid en energie denk aan bodemopslag van warmte wel hebben omarmd. Ook zal elektriciteit de nieuwe energiedrager zijn en zal de wereld tegen die tijd volledig gefocust zijn op CO 2 - neutrale systemen. Ook ontstaat er de komende jaren een wereldreligie die duidelijk maakt dat techniek een middel is om problemen op te lossen en niet een doel op zich. SvD: Die religie is nu al aan het ontstaan. Neem het Kyoto protocol of de klimaattop in Kopenhagen. Er is wereldwijd een besef dat er iets moet gebeuren en dat techniek daarbij een centrale plaats inneemt. Wat dat betreft brengt het klimaatprobleem de wereld samen. Ik denk ook dat technologie in lengte van jaren een driver zal blijven van de economie en maatschappij. Ik geloof niet dat we tussen nu en tien jaar naar ingrijpend andere economische of maatschappelijke modellen gaan. De huidige modellen zullen ook dan nog bestaan, zo verwacht ik. Verder denk ik dat overheden meer en vaker zullen moeten uitleggen wat technologie kan betekenen bij het oplossen van dagelijkse problemen. JC: Ik ben ervan overtuigd dat de ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid de komende jaren heel hard zullen gaan en dat het onderwerp voorlopig nog wel actueel zal blijven. Gisteren was ik nog in Spanje, waar we een nieuwe raffinaderij bouwen. Deze plant gebruikt nog slechts de helft van de energie als dat van haar zusje die acht jaar geleden werd gebouwd. De helft minder! Dat is ongelooflijk. Maar of de wereld over tien jaar CO 2- neutraal is, betwijfel ik. Ik vind het interessanter om vijftig jaar vooruit te kijken. Tegen die tijd zijn er diverse procesdoorbraken geweest en komen we dichtbij een CO 2 - neutraliteit. De verspilling op aarde zal dan minimaal zijn. En ondanks het feit dat de wereldbevolking verdubbeld is en het aantal apparaten en machines is toegenomen, zullen we tegen die tijd nog slechts de helft zoveel energie nodig hebben als nu. Verder verwacht ik binnen nu en vijftig jaar grote doorbraken in de geneeskunde en de mens zal gemiddeld wel honderd jaar oud worden. Arbeids en organisatiepsycholoog Irene Schoemakers is tekstschrijver. Zij schreef onder meer Op haar Post, over vrouwelijke Nederlandse ambassadeurs. Het best gekwalificeerde technisch personeel vind je bij inaxtion At Trane, When it comes to energy And the environment, We never FolloW. We LeeD. Bij InAxtion gaan we altijd voor het beste. Voor zowel onze opdrachtgevers als voor onze medewerkers. Dankzij deze instelling lukt het ons om dé match tot stand te brengen tussen gekwalificeerde professionals en vakbekwame opdrachtgevers in de Elektro & Instrumentatie en Werktuigbouwtechniek. Dat doen we deskundig, proactief en snel. Iets wat onze naam InAxtion ons verplicht. Wilt u weten wat dat voor u kan betekenen? Ga dan voor het beste. Join the team. Meer informatie? kijk op of bel (0900-inaxtion) MET HET HOOGSTE PERCENTAGE LEED GEACCREDITEERDE GREEN BUILDING PROFESSIONALS IN DE INDUSTRIE, IS HET NIET VERBAZINGWEKKEND DAT TRANE ERKENNING HEEFT ONTVANGEN VOOR HAAR ENERGIE EN MILIEUBEWUST LEIDERSCHAP IN VRIJWEL ELKE CATEGORIE. ALS HOOFD LID VAN HET CLINTON CLIMATE INITIATIEF EN PLATINUM SPONSOR VAN HET INITIATIEF LEED VOOR SCHOLEN, HEEFT TRANE DE JUISTE RICHTING, STRATEGIEËN EN WERELDWIJDE DEKKING OM EEN KRACHTIGE BIJDRAGE TE LEVEREN IN DE STRIJD TEGEN OPWARMING VAN ONZE AARDE EN KLIMAATVERANDERING. meer weten: TRANE AIRCONDITIONING B.V. - NIEUWE GRACHT LB - SOEST - NETHERLANDS - TEL : +31 (0) awards: BEST OF THE STRATOSPHERIC OZONE PROTECTION AWARD 2007 HVAC PLANT ENGINEERING PRODUCT OF THE YEAR GOLD AWARD 2007 SUSTAINABLE BUILDING INDUSTRY COUNCIL BEST PRACTICES AWARD 2004 U.S. EPA CLIMATE PROTECTION AWARD 1999 U.S. EPA ENERGYSTAR BUILDINGS ALLY OF THE YEAR 1998 U.S. EPA STRATOSPHERIC OZONE PROTECTION AWARD 1998 engineered systems controls services PArts tra ining tra ne. com 26. management scope
15 analyse de melancholie van de vooruitgang De mens is in de loop der jaren steeds afhankelijker geworden van techniek. Techniek kent echter geen verantwoordelijkheidsbesef. et eerste klimaatsysteem was een vuurtje waaraan de vroege mens zich warmde in koude nachten, in combinatie met een lekker berenvel. Het vuurtje werd een kachel, de kachel een centrale verwarming, die in de loop der tijden evolueerde tot een elektronisch geregeld klimaatsysteem dat zich volautomatisch naar de omstandigheden voegt. Dat is een hele vooruitgang, maar er is wel een prijs voor betaald. De hedendaagse kantoormens bezit, als hij het koud heeft, vaak geen enkele mogelijkheid meer om het binnenklimaat direct te beïnvloeden. Zijn enige optie is bellen met de facilitaire dienst, maar ook deze moet wellicht de leverancier erbij roepen om te kijken wat er aan de hand is. Dus geeft de kantoormens uit frustratie een schop tegen de radiator en gaat nog maar een kopje koffie halen bij de automaat als die het doet. De gemiddelde mens is zich pas bewust van zijn afhankelijkheid van de techniek, wanneer deze faalt. Ooit was iedereen zelf verantwoordelijk voor hout sprokkelen en vuur maken. Dat was overzichtelijk. Op een gegeven moment ontstond er een elite die het sprokkelen van hout en aanmaken van vuur aan een ander kon overlaten. De techniek schreed bovendien voort, zodat niet iedereen meer alles beheerste. Er kwamen mensen die een bepaald kunstje beter beheersten dan anderen, maar het resultaat bleef direct herleidbaar. Wie er een potje van maakte, kon straf tegemoet zien. GebrekkiGe moraal Techniek laat zich niet straffen. Dat komt omdat ze geen eigen wil heeft, en daarom ook geen moraal, geen verantwoordelijkheidsbesef. De radiator voelt niks als hij een schop krijgt, laat staan dat hij erdoor tot een gedragsverandering wordt aangezet. De gebrekkige moraal van de techniek is wat mensen beangstigt. In de loop der eeuwen zijn we steeds afhankelijker geworden van apparaten: irrigatiesystemen, riolering, molens, voertuigen, weefgetouwen, stoommachines, liften, computers, noem maar op. De techniek heeft haar plek in de samenleving niet veroverd. Ze heeft haar toegeschoven gekregen. We hebben ons uit volle overtuiging afhankelijk gemaakt van techniek, omdat die het leven zoveel comfortabeler kan maken. Dat weegt op tegen het gevoel van onmacht dat ze bij tijd en wijle aan ons opdringt. Omdat de techniek geen moraal heeft en dus geen schuld kan dragen, hebben we het zo geregeld dat er altijd iemand verantwoordelijk voor is die zonodig gestraft kan worden. Naarmate systemen complexer worden, is die verantwoordelijkheid echter steeds abstracter. Wie voelt zich nog werkelijk verantwoordelijk voor het correct functioneren van bijvoorbeeld Windows? VerantwoordelijkheidsGat Wanneer het om leven en dood gaan, is die overdracht van verantwoordelijkheden een des te prangender kwestie. Dit speelt vooral bij medische technologie waar de ontwikkelingen veel levens hebben gered, maar ook onzekerheid hebben doen ontstaan over wie valt aan te spreken. Sommige dilemma s (moeten we deze patiënt kunstmatig in leven houden?) speelden voor de komst van de techniek helemaal niet. Andere (wiens schuld is het dat de hart long machine uitviel?) zijn vaak lastig te beantwoorden. Dat valt moeilijk te verkroppen. Als er iets mis gaat, zeker als daar doden bij vallen, is het voor onze gemoedsrust het beste als er een menselijke schuldige valt aan te wijzen. Anderzijds, voor de makers van die techniek is het gebruik ervan vaak zo slecht te overzien, dat de verantwoordelijkheid ondraaglijk is. Wie wil er nog de software voor een hart long machine schrijven, als hem bij een fatale bug doodslag verweten kan worden? Zo is in een van techniek afhankelijke samenleving een verantwoordelijkheidsgat ontstaan. Er gebeuren dingen waar niemand meer echt grip op heeft, omdat taken zijn overgeheveld naar apparaten die niet op hun gedrag kunnen worden aangesproken, terwijl de makers naar de achtergrond verdwenen Techniek ontmenselijkt. Taken zijn overgeheveld naar apparaten Die we niet op hun gedrag aan kunnen spreken zijn. De moraal, die typisch menselijke eigenschap, valt niet over te dragen naar apparaten. Daarom ontmenselijkt de technologische samenleving. Onze omgeving wordt steeds meer bepaald door apparaten in plaats van andere mensen. Je kunt het ook anders, positiever formuleren: omdat de techniek steeds meer voor ons doet, zijn we minder afhankelijk van andere mensen. En die afhankelijkheid is immers ook niet alles. Mensen hebben een eigen wil. Ze willen wel eens staken of, erger nog, een arbeidersrevolutie ontketenen. En zelfs slaven kun je niet 24 uur per dag laten werken. Bovendien heeft de techniek een mate van welvaart mogelijk gemaakt die met menselijke arbeid alleen onhaalbaar was geweest. Er zou simpelweg niet genoeg personeel geweest zijn om al onze kantoren en woningen met handmatig gestookte haarden op temperatuur te houden. Kortom, er zijn genoeg argumenten om te menen dat onze afhankelijkheid van de techniek helemaal niet erg is. weemoed En toch wringt er iets. Het is de melancholie van de vooruitgang. Iedere keer dat we iets overlaten aan een apparaat leveren we een beetje zeggenschap in. Sterker nog, telkens wanneer we een oud stukje techniek inleveren voor iets nieuws, gaat dat gepaard met een gevoel van verlies. We willen de vooruitgang wel, maar we zijn ook bang het veilige verleden achter ons te laten. Dit patroon is eeuwenoud. Socrates weigerde zijn gedachten op schrift te zetten, omdat het menselijke geheugen dan slechter getraind zou worden. Toen de telefoon werd geïntroduceerd luidde de klacht dat dit ten koste zou gaan van menselijk contact. Die gedachte komt nu nauwelijks meer in ons op. De angst dat nieuwe technologie onderlinge menselijke contacten verarmt, richt zich nu op internet. Vrienden in sociale netwerken zijn geen echte vrienden, zo heet het. Maar de jongste generatie, die geen verlies kent omdat ze het verleden niet heeft meegemaakt, gaat onvermijdelijk met de technologie mee. liefde De volgende techniekgolf waar we ons het hoofd over gaan breken, zit vermoedelijk in de zorg. Door de vergrijzing zal het onmogelijk worden genoeg menselijke handen te vinden om alle zorg te bieden die ouderen nodig hebben. Dus zal er steeds meer aan apparaten worden overgelaten, met de bijbehorende twijfel of de verschraling aan menselijk contact hierdoor wel verantwoord is. De uitkomst van dat debat staat nu al vast: we zullen ermee leren leven. Onze liefde voor de techniek is een grote vlucht naar voren, waarbij we af en toe met weemoed achterom zien. dr.ir. christian Jongeneel is wetenschapsjournalist. Hij studeerde informatica in Delft en promoveerde in de wetenschaps filosofie aan diezelfde universiteit. 28. management scope Imtech 150 jaar /
16 VISIO NAIR Justien marseille (1966) is trendanalist en gespecialiseerd in sociaal economische ontwikkelingen. Totaaloplossingen in luchtbehandeling Gedreven en ervaren projectorganisatie Voor utiliteit, industrie en gezondheidszorg Postbus AN Waalwijk T (0416) E info@airprobv.nl I & Duurzame ventilatie klimaatinstallaties TIB Groep Spinnerstraat TT Rijssen Tel: Fax: info@tib-bv.nl 187x65 1-4L.indd :44:12 Minder is hip In 2020 verlaten we massaal de oude economie, op dezelfde wijze als babyboomers ooit de kerk verlieten. In dat jaar leven we in een veilingmarkt, waarin de vragers zich bundelen en op zoek gaan naar een nette ruil. Ik verwacht een nieuw economisch model, dat van zo min mogelijk afnemen en zo zorgvuldig mogelijk produceren. Alleen datgene waar vraag naar is, wordt geproduceerd niet dat wat de fabriek hoopt af te zetten. Producten kun je volledig naar je hand zetten. Fotografie Erik Franssen Het HedonIstIscHe consumeren steeds méér willen is in 2020 definitief voorbij. Het is en blijft hip om minder te gebruiken, we zoeken naar het juiste evenwicht. In 2020 is nutsoptimalisatie veel belangrijker dan winstoptimalisatie. De ontwikkelingen in mediatoepassingen en gebruik, zoals Twitter en Layar, maken dat tijd en plaats oplossen. De school hoeft niet langer een gebouw te zijn, het ziekenhuis zit straks in je lichaam. In 2020 werken we waar we wonen, we zijn constant verbonden en we krijgen via een grote computer klusjes aangeboden die precies bij ons talent en humeur passen. Imtech 150 jaar /
17 Aan het eind van dit decennium verrijzen gebouwen die meer energie produceren dan consumeren tekst Mark van Baal illustratie Aad goudappel technologie trends De volgende technologische ontwikkelingen zijn de komende tien jaar bepalend voor het vergroenen en verduurzamen van de samenleving. Het zwaartepunt ligt bij energie. 1 Cradle to Cradle Cradle to cradle, de filosofie die economisch groei en ecologische verbetering combineert, breekt in de komende tien jaar door. Tientallen bedrijven zijn intussen gevallen voor de ontwerpmethode van de Duitse chemicus Michael Braungart en de Amerikaanse architect William McDonough. De methode propageert kortweg het volgende: zorg dat grondstoffen eindeloos herbruikbaar zijn en zorg dat producten het milieu verbeteren. Afval bestaat volgens deze filosofie niet meer. Alles is voedsel, voor een nieuw product of voor de biosfeer. Tapijtfabrikant Desso bijvoorbeeld ontwikkelt een tapijttegel, die volledig recyclebaar is en die de luchtkwaliteit verbetert door bacteriën en fijnstoffen op te nemen. Hoe meer tapijttegels Desso verkoopt, hoe schoner de lucht en hoe groter Desso s omzet. Kantoormeubelenproducent Ahrend, papierproducent Van Houtum en tientallen andere Nederlandse bedrijven hebben zich tot doel gesteld om hun producten en bedrijfsvoering voor 2020 volledig cradle to cradle te maken. Vele bedrijven worstelen met het dilemma: hoe kan ik goed zijn voor het milieu en financieel gezond blijven? Als de eerste commerciële successen van cradle to cradle een feit zijn, zullen vele bedrijven volgen. 2 zuinige gebouwen De technologie om gebouwen energiezuinig te maken is voorhanden. Een halvering is haalbaar. De techniek, bijvoorbeeld warmtepompen die grondwater gebruiken om een gebouw te verwarmen en te koelen, kost uiteraard een extra investering tijdens de bouw, maar verdient zichzelf in een aantal jaar terug met een lagere energierekening. Projectontwikkelaars hebben de toepassing van energiebesparende technieken echter jarenlang tegengehouden. Een hogere initiële investering resulteert immers in een hogere kale huurprijs per vierkante meter, die leidend is. Deze impasse wordt nu doorbroken door bedrijven die naar de totale kosten, huur én energie, kijken. Certificeringsinstanties maken de duurzaamheid van gebouwen meetbaar. De United States Green Building Councel bijvoorbeeld, deelt certificaten uit die een maat voor de duurzaamheid van een gebouw geven. De competitie wie het hoogste gebouw neer zet, heeft Europa allang aan Azië en het Midden-Oosten gelaten. Het record van het hoogste gebouw, nu in handen van Dubai met Burj Khalifa van ruim achthonderd meter, zal niet meer terug keren in Europa en de Verenigde Staten. De westerse wereld gaat de competitie aan wie het groenste gebouw bouwt. Aan het eind van dit decennium verrijzen de eerste gebouwen die meer energie produceren dan consumeren. 3 duurzaam versus fossiel Een kilowattuur elektriciteit uit een windturbine op zee kost ongeveer drie keer zoveel als een kilowattuur uit een kolencentrale. De belangrijkste reden waarom zeewindstroom zo duur is, is dat bouwen op zee duur en onvoorspelbaar is. De windturbines die nu in zee staan, zijn onderdeel voor onderdeel opgebouwd: eerst een paal heien, dan een fundering, dan een mast, dan een turbine en ten slotte de wieken. Voor ieder onderdeel ging er weer een schip met hijskraan de zee op. Daar gaat verandering in komen. Ontwerpbureaus en scheepswerven zoals USOS en IHC Merwede hebben megaschepen die een aantal complete windturbines kunnen vervoeren, op de tekentafel liggen. Deze megaschepen ter grootte van olietankers, zetten windturbines ter grootte van de Domtoren in Utrecht in één keer neer, one-lift in jargon. Op deze manier, en omdat windturbines goedkoper worden door economies of scale, zal een investering in een windturbinepark halverwege dit decennium goedkoper worden dan een investering in een kolencentrale. De kostprijs van elektriciteit uit zonnepanelen zal dit decennium niet onder de kostprijs van fossiele energie duiken. Wel bereikt het in Zuid- 3 Europa zogenoemde grid parity, de prijs waarbij een kilowattuur uit een zonnepaneel even duur is als die een uit het stopcontact. Zodra zonnepanelen op het dak goedkopere stroom leveren dan het stopcontact, zullen kleine zonnepanelen in hoog tempo op daken in Zuid-Europa verschijnen. Met het goedkoper worden van de technologie, zal de grid parity grens langzaam naar het noorden schuiven. 4miljardenmarkt voor duurzame energie Weinigen realiseren het zich, maar de ambitie die Europese overheden voor 2020 hebben afgesproken 20 procent duurzame energie, 20 procent minder CO 2 -uitstoot is niet vrijblijvend, maar een zogenoemde mandatory directive, een verplichte Europese richtlijn. Europese landen die de afgesproken percentages niet halen, kunnen door de Europese Commissie voor het Europese Hof in Luxemburg worden gedaagd. Het Finse oliebedrijf Neste Oil realiseert zich wel dat het menens is. Het bouwt in Rotterdam en Singapore twee fabrieken, die jaarlijks ton (duizend kilo) biodiesel gaan produceren. De productie van hernieuwbare diesel of biodiesel is duurder dan de productie van diesel uit ruwe olie. Toch doet Neste Oil deze investeringen van twee keer 670 miljoen euro. Het hoeft namelijk helemaal niet te concurreren met conventionele diesel. De Europese overheden zorgen voor een geïsoleerde markt voor biodiesel. In Nederland moet in procent van alle verkochte transportbrandstoffen bestaan uit biobrandstof om de Europese 2020-doelstellingen te halen. Ieder land zal de 2020-doelen vertalen naar quota voor elektriciteit, biobrandstof en biogas. Bedrijven die deze vormen van duurzame energie produceren, hoeven niet concurrerend te zijn met energie uit fossiele brandstoffen. Als ze maar concurrerend zijn met andere aanbieders in deze miljardenmarkt. 5winnaars wachten niet op klimaatakkoord In 1833 schafte Engeland als één van de eerste Westerse landen de slavernij af. Nederland volgde pas dertig jaar later. Het betekende oneerlijke concurrentie voor Engelse ondernemers. Hun concurrenten in andere landen konden immers nog wel gebruik maken van goedkope 32. management scope Imtech 150 jaar /
18 slavenarbeid. De Britten wachtten niet tot ze een wereldwijd akkoord hadden bereikt, ze deden wat ze het beste achtten. De industriële revolutie, waarin Engeland koploper was, zorgde ervoor dat de Britse ondernemingen hun concurrenten konden verslaan. Met de afschaffing van het gebruik van fossiele brandstoffen zal het net zo gaan. In de komende jaren zullen landen die niet wachten op een wereldwijd klimaatakkoord, maar unilateraal beslissen dat overgaan op duurzame energie het beste is, hun concurrentiepositie verbeteren. Landen die aarzelen, zullen met steeds duurdere fossiele energiebronnen zitten. De kosten van duurzame energiebronnen worden bepaald door technologie, die per definitie goedkoper wordt. De kosten van fossiele energiebronnen worden bepaald door grondstoffen, die steeds schaarser en duurder worden. De landen die de voorsprong hebben genomen, kunnen vervolgens hun producten en kennis verkopen aan de landen die later aan duurzame energie beginnen. Duitsland, dat sinds 2000 duurzame energie subsidieert, en nu bijna 20 procent van zijn elektriciteit uit duurzame bronnen haalt, zou wel eens één van de winnaars kunnen zijn. Landen die pas tot actie over gaan wanneer er een wereldwijd klimaatakkoord is, horen zeker niet bij de winnaars. 6 7 smart grids Het businessmodel van de elektriciteitsbedrijven is nu nog eenvoudig. In Nederland wekken ze in enkele tientallen grote elektriciteitscentrales elektriciteit op en pompen die via hoogspanningsleidingen naar ruim zeven miljoen huishoudens en bedrijven. Voor de kilowatturen die ze zo leveren, sturen ze aan het eind van het jaar een factuur. Met de opkomst van duurzame energie gaat dit businessmodel volledig op zijn kop. Huizen en bedrijven gaan namelijk zelf elektriciteit opwekken met bijvoorbeeld windturbines, zonnepanelen en kleine warmtekrachtcentrales (apparaten die zeer efficiënt zowel warmte als elektriciteit opwekken). Opeens komt elektriciteit overal vandaan. Het probleem is alleen dat die elektriciteit vaak wordt opgewekt op plekken waar hij op dat moment niet nodig is. Een huis met een dak vol zonnepanelen bijvoorbeeld, zal regelmatig meer stroom generen dan zijn bewoners gebruiken. In het eenvoudigste geval levert het dan elektriciteit aan de buurman. Om die elektriciteit die straks uit miljoenen bronnen komt goed te verdelen, is technologie nodig. Een waarschijnlijk model is dat ieder huis en ieder bedrijf een regelkast krijgt die continu registreert hoeveel het gebouw opwekt en hoeveel het gebouw nodig heeft. Een centrale computer moet al deze gegevens verwerken en de elektriciteit zo goed mogelijk verdelen. Er ontstaat zo een netwerk, smart grid genoemd, in dezelfde orde van grootte als internet, maar met een grotere complexiteit. Het centrale systeem zal de elektriciteit niet alleen moeten verdelen, maar ook moeten verrekenen. Tientallen startups en bestaande technologiebedrijven ontwikkelen deze regelkasten en de achterliggende informatietechnologie. Het bedrijf dat de beste technologie ontwikkelt om deze elektriciteitsstromen in goede banen te leiden en daarmee de markt verovert, wordt het nieuwe Google. opslagtechnologie Olie, benzine en diesel zijn energiedragers die eenvoudig zijn op te slaan. Voor elektriciteit geldt echter use it or loose it. Elektriciteit wordt daarom continu verhandeld op elektronische beurzen. s Nachts is de groothandelsprijs van een kilowattuur slechts een paar cent, terwijl hij midden op de dag kan oplopen tot boven de tien cent. Wie s nachts elektriciteit opslaat en het overdag weer verkoopt, kan geld verdienen, ware het niet dat dit veel te duur is. Een gemiddeld Nederlands huis zou tientallen autoaccu s in de kelder moeten leggen om de consumptie van één dag te kunnen opslaan. Met de komst van duurzame energie zullen de prijsverschillen alleen maar groter worden. Bijvoorbeeld als s nachts hard waait. Er zijn vele manieren om elektriciteit op te slaan: bijvoorbeeld in accu s, door het om te zetten in waterstof en er in een brandstofcel weer elektriciteit van te maken of in grote kunstmatige stuwmeren. Het bedrijf dat een technologie ontwikkelt om elektriciteit goedkoop op te slaan, loopt binnen. Nergens wordt zo veel talent verspild als in management. De beste verkoper wordt manager met het risico dat, zoals het cliché wil, het bedrijf een goede verkoper armer en een slechte manager rijker is. Zo gaat het ook met briljante ingenieurs. Als ze een paar jaar achter elkaar een goede beoordeling krijgen, worden ze beloond met een managementpositie. Ze krijgen een eigen kantoor, mogen een leaseauto gaan rijden en gaan meer verdienen. Vanaf dat moment zijn ze bezig met personeelsmanagement, kwartaalrapportages en vergaderingen, en niet meer met het bedenken van innovatieve producten. Een bedrijf dat echt wil innoveren, moet de briljante ingenieurs juist achter de tekentafel en in het laboratorium houden. De komende eeuw, waarin de wereld de transitie van een fossiele naar een duurzame energiehuishouding moet maken, zijn hun ideeën hard nodig. Daar komt bij dat er nog steeds te weinig ingenieurs worden opgeleid, waardoor ingenieurs schaars blijven. Goede ingenieurs zullen zo schaars worden dat ze meer gaan verdienen dan hun managers, net zoals de meeste topvoetballers meer verdienen dan hun coaches. Dim2save winst voor iedereen Met het nieuwe energiebesparingsinitiatief van Zumtobel wint iedereen: het milieu en de gebruiker. De nieuwe dim²save armaturen bieden een prijsvoordelige instap in de wereld van het actieve lichtmanagement. Armaturen met dim²save componenten zijn makkelijk te installeren en worden met standaard drukknoppen of met het Dimlite lichtmanagementsysteem echte spaarpunten op het vlak van stroomverbruik. Meer dan 900 dim2save-leuchten staan voor u ter beschikking om dimbare en dus energie-efficiënte lichtoplossingen in alle toepassingsdomeinen te promoten. Armaturen met dim²save componenten zijn maar net iets duurder dan diegene met conventionele elektronische voorschakelapparaten maar bieden dankzij de modulaire uitbreidingsmogelijkheden zoals bijv. aanwezigheidssensoren en daglichtsturing een enorm energiebesparingspotentieel. De rekening is eenvoudig: met dimbare elektronische voorschakelapparaten kan in vergelijking met niet regelbare EVG s tot 30 procent energie worden uitgespaard. Wanneer men ook nog eens aanwezigheidssensoren en daglichtsturing toevoegt, wordt dit een indrukwekkende 70 procent! Bij een standaard aangesloten vermogen van 10 kwatt en een gemiddelde gebruiksduur van 10 uur per dag kan het energieverbruik in een kantoorgebouw per jaar met ca Kilowattuur worden gereduceerd. Goed voor het milieu en voor uw portemonnee. Passie voor techniek C Cito Benelux heeft passie voor techniek. Dit vindt u terug in onze mensen en onze merken Rittal, Phoenix Contact en Eplan. Zo richten we ons dagelijks op innovatieve en technisch hoogwaardige producten, een sterke dienstverlening en een klantgerichte benadering. Dat doen we natuurlijk zonder de belangen van het milieu en de maatschappij uit het oog te verliezen. Cito Benelux: de meerwaarde van een sterke drie-eenheid Cito Benelux is de holding van drie wereldwijd toonaangevende en kerngezonde merken: Rittal, Phoenix Contact en Eplan. Deze sterke drieeenheid levert complementaire, innovatieve producten en diensten voor de industriële elektrotechniek, de ICT- en de elektronicabranche. Cito Benelux bv - Hengelder PA Zevenaar - Postbus AE Zevenaar - Tel. (0316) Fax (0316) info@citobenelux.nl - De gebruikstijd van een klaslokaal is vaak zeer hoog omdat er ook s avonds lessen worden gegeven. Daglichtsturing en een aanwezigheidssensor reduceren het energieverbruik aanzienlijk. Bij een aangesloten vermogen van Watt en een brandtijd van 14 uur per dag kan het verbruik met meer dan Kilowattuur per jaar worden verminderd. 34. management scope
19 CASE Tekst Mark van Baal Fotografie Peter Boer/HH Energievreters Een datacentrum verbruikt net zo veel elektriciteit als een heel dorp en dat verbruik neemt ieder jaar toe. De technologie om het elektriciteitsverbruik in te dammen is voorhanden. Maar managers moeten dan wel energiebewuster worden. In een anoniem gebouw, een grote grijze doos op een bedrijventerrein ten zuiden van Schiphol, draaien duizenden computers, servers, harddisks en routers. Op deze computers staan administraties van verzekeraars, gegevens van banken en filmpjes van reclamebedrijven, draaien websites van internetwinkels of worden telefoongesprekken van telefoonbedrijven gevoerd. De exploitanten van dit soort gebouwen opereren geheimzinniger dan geheime diensten. De manager van het datacentrum loodst ons door een beveiligingsluis naar de computerruimten, onder voorwaarde dat zijn naam en die van zijn bedrijf onvermeld blijft. In één van de ruimten ter grootte van een tennisveld staan vijf rijen met zwarte en grijze kasten. In alle kasten knipperen tientallen ledlampjes. Twee monteurs hebben een tegel uit de vloer gelicht en trekken een kabel naar één van de kasten. In iedere kast kunnen 43 servers, routers of harde schijven als pizzadozen in een rek worden geschoven. Iedere pizzadoos verbruikt enkele honderden watts aan elektriciteit en een vol rek gebruikt zo n tien kilowatt, het vermogen van vijf grote waterkokers. Alle elektriciteit wordt omgezet in warmte, en zo ook hier. Als deze ruimte was gevuld met duizend waterkokers was er een vergelijkbare hoeveelheid warmte vrijgekomen. Die warmte moet afgevoerd worden en dat gebeurt met grote airco-installaties die koude lucht inblazen en warme lucht afzuigen. Uit gaten in sommige tegels komt koude lucht omhoog. Warmtewisselaars op het dak van het gebouw spuwen de warmte de koude lucht in. Op dit moment trekt het middelgrote datacentrum 536 kw, zo geeft een klein display aan in de zogenoemde power room, die zich een paar ruimten verderop bevindt. Dit is het verbruik van een flinke woonwijk, als iedereen tege- Elektriciteitskosten van een groot datacentrum Eén server verbruikt 250 Watt elektriciteit Een rek met 40 servers verbruikt 10 kilowatt Een ruimte met 15 rijen van 20 rekken verbruikt 3 megawatt Koelmachines en andere installaties verbruiken ook nog eens 3 megawatt Jaarlijkse kosten voor zes megawatt (6.000 kilowatt x 365 dagen x 24 uur x 0,10 / kilowattuur) bedragen 5,3 miljoen lijk zijn wasmachine aan zou zetten. In hetzelfde bedrijvenpark bij Schiphol staat nog een tiental datacentra warmte uit te blazen. Ook nu het buiten rond het vriespunt is, staan de installaties vol te draaien. In Nederland bevinden zich enkele honderden van dit soort energieslurpende gebouwen, naast de duizenden kleinere en grotere datacentra binnen bedrijven. Veel datacentra, vooral de centra die zijn gebouwd rond het jaar 2000 toen het niet op kon in de ICT, verbruiken twee keer zo veel elektriciteit als ze aan computervermogen hebben staan. Voor iedere kilowatt die in de computers verdwijnt, verdwijnt ook een kilowatt in airco s en andere installaties, zoals installaties van backup accu s en elektriciteitsgeneratoren die stand-by staan voor het moment dat de stroom uitvalt. Deze datacentra hebben, zoals het in jargon heet, een Energy Use Efficiency (EUE) van twee, ofwel de verhouding tussen het totale elektrische vermogen en het vermogen van de computers. ImpASSE Het energieverbruik van al die datacentra neemt ieder jaar toe, zegt ICTveteraan Peter Pijnacker (56) in een Imtech-kantoor naast het Prins Clausplein. Tien jaar geleden drukten we de capaciteit van datacentra nog uit in vierkante meters, nu moeten we de capaciteit uitdrukken in megawatts. Pijnacker, in 1975 begonnen als programmeur, is nu project manager bij Brighthouse, een consultancy en interim management werkmaatschappij binnen Imtech. Hij coördineert de datacentrumactiviteiten van Imtech. Managers nemen nu heel makkelijk de beslissing om computerfaciliteiten uit te breiden. Bedrijven worden steeds kwetsbaarder voor het verliezen van data, dus kiezen ze al snel voor een derde of vierde backup. Ziekenhuizen slaan bijvoorbeeld röntgenfoto s op meerder plekken op, waardoor de geheugencapaciteit exponentieel stijgt. Managers denken dat geheugencapaciteit toch goedkoop is. Een USB-stick kost ten slotte bijna niets meer. Maar, voegt Pijnacker er aan toe, over elektriciteit denken ze niet na. Het DE MEEstE ICt-ManagErs zien DE ElEktrICItEItsrEkEnIng niet 36. management scope Imtech 150 jaar /
20 CASE probleem is dat de elektriciteitsrekening vaak niet wordt meegenomen in de investeringsbeslissing. De meeste ICTmanagers zien de elektriciteitsrekening niet, zegt Pijnacker. Die komt meestal terecht bij de facilitymanager. De manager die leiding geeft aan facilitymanager en ICT-manager, soms chief information officer (CIO) genoemd, zal deze impasse moeten doorbreken. ImAgo De tijd is om twee redenen rijp om deze impasse te doorbreken, zegt Pijnacker. Ten eerste krijgen ICT-managers vaker te horen dat ze het maximale elektriciteitsvermogen dat het pand kan afnemen, hebben bereikt. Ten tweede wordt bij grote bedrijven steeds vaker de elektriciteitsrekening zichtbaar gemaakt als onderdeel van de carbon footprint. Bovendien is het voor hun imago belangrijk om te kunnen vertellen dat ze een groen datacentrum hebben. Was tien jaar geleden dan ook nog de enige vraag: wat kan een apparaat? Langzaam verandert dat naar de vraag: hoeveel stroom gebruikt hij? Een groot datacentrum verbruikt drie megawatt (drie miljoen watt) aan elektriciteit om de computers te voeden en drie megawatt om die computers te koelen, rekent Gert Boer voor (zie kader). Boer is manager Datacenters van de Imtech Business Unit Special Market Solutions (SMS). Een bedrijf betaalt ongeveer een dubbeltje per kilowattuur, de eenheid waarin een hoeveelheid elektriciteit doorgaans wordt uitgedrukt. Om het datacentrum 24 uur per dag, 365 dagen per jaar te laten draaien, loopt de elektriciteitsrekening van zo n datacentrum op tot meer dan vijf miljoen euro per jaar. Het is echter heel goed mogelijk het elektriciteitsverbruik omlaag te krijgen, zegt Boer. De meest eenvoudige energiebesparing is het plaatsen van eenvoudige daken op de gangpaden tussen de rijen serverkasten. Hierdoor stroomt de koude lucht beter door de kasten en gaat er minder koelvermogen verloren omdat koude en warme luchtstromen niet kunnen mengen. Een andere besparende maatregel is koelen met de buitenlucht in plaats van met een airco-installatie. Het grootste deel van het jaar is de buitentemperatuur immers lager dan de gewenste temperatuur in de serverruimten. groene drijfveer Als een datacentrum het grootste deel van het jaar koelt met de buitenlucht, is een Energy Use Efficiency, EUE, van 1,3 à 1,2 haalbaar, zegt Boer. Dan hoeft slechts een paar dagen per jaar, als het tropisch warm is, een kleine airco mee te koelen. Het resultaat is dat hetzelfde datacentrum geen 6 maar 3,6 megawatt nodig heeft. Dat is bijna een halvering van de elektriciteitskosten. Door slimmer te koelen is per jaar dus zo n twee miljoen euro te besparen. De groene drijfveer is het grootst als je deze in geld kunt vertalen, zegt Boer. Zijn afdeling ontwerpt ook luchtgekoelde koelinstallaties voor bestaande datacentra. De investeringen voor een upgrade van de koelinstallaties zijn binnen enkele jaren makkelijk terug te verdienen. Helaas worden veel datacentra financieel zo kort gehouden door hun hoofdkantoor, dat ze alleen investeringen mogen doen die ze in een jaar kunnen terug verdienen, vertelt Boer. Die doen dat dus niet, maar bij nieuwe datacentra is het geen discussie meer. Een andere manier om energie te besparen is om een hogere temperatuur in de computerruimten toe te laten. Tien jaar geleden werden datacentra onder de 20 graden Celsius gehouden. Nu gaan we toe naar 25 graden. Boer: We zijn nu aan het nadenken hoe de EUE verder omlaag kan. Er valt bijvoorbeeld te besparen op het energieverbruik van de systemen, die stand-by staan om noodstroom te kunnen leveren. In de toekomst zouden datacentra eventueel ook met warmte- en koudeopslag in aquifers, waterhoudende grondlagen, kunnen werken, zoals sommige nieuwe gebouwen nu doen. We kijken aarzelend naar warmte en koudeopslag onder de grond, zegt Boer, maar voor tien megawatt koelvermogen heb je grote aquifers nodig. Een volgende stap zou kunnen zijn om de warmte van de computers te hergebruiken. De heilige graal is hergebruik Ing vervangt koelmachines ING Wilgenplas in Rotterdam is het nieuwe commandocentrum van ING, dat alle systemen bewaakt en de gegevensverwerking binnen het concern regelt. Een juiste klimatisering van dit datacenter is een absolute noodzaak voor probleemloos functioneren. In verband met de uitbreiding van het aantal computers is de koelvraag toegenomen. Imtech, ingenieursbureau Deerns en Carrier Airconditioning hebben daarom onlangs een nieuwe generatie watergekoelde koelmachines geleverd. ING behoort daarmee tot een van de eerste eindgebruikers die oude koelmachines vervangen hebben in het kader van efficiency en milieuverantwoord ondernemen. De nieuwste koudemiddelen waarop de koelmachines werken, zorgen voor een rendementsverbetering van 10 tot 15 procent. Het resultaat is een aanzienlijke besparing op operationele kosten voor een datacenter waar koeling een continue proces is. van warmte, zegt Boer. In Zwitserland is een datacentrum naast een zwembad gebouwd. In Noord-Holland zijn plannen voor een datacentrum naast tuinbouwkassen. Klanten gaan steeds vaker kijken naar Total Cost of Ownership, zegt hij. Een nieuw businessmodel zou dan ook kunnen zijn dat klanten niet een hoeveelheid vierkante meters ICT-vloer en een hoeveelheid ICT kunnen kopen, maar ICT functionaliteit inclusief financiering en operatie. Belangrijk voor deze ontwikkeling is wel dat klanten ermee moeten beginnen om de afdeling ICT en de afdeling facility management samen de ICT te laten inkopen. Die samenwerking is wat Boer betreft cruciaal. Pas dan worden de voordelen voor iedereen écht duidelijk. Imtech inspireert haar partners in business om innovatief te zijn. Dit draagt in belangrijke mate bij aan het succes van Imtech en aan de technologische ontwikkelingen in de TKHgroep. De TKH-groep staat klaar om Imtech ook de komende jaren te voorzien van innovaties om de samenwerking te borgen. Wij feliciteren Imtech met haar 150-jarig bestaan! EKB GROEP ELSPEC VDG SECURITY ELDRA ISOLECTRA KEYPROCESSOR CAPABLE INTRONICS JOBARCO TECHNO SPECIALS EFB ELEKTRONIK TWENTSCHE KABELFABRIEK USE BB-LIGHTCONCEPTS COMMEND NL C&C PARTNERS SCHNEIDER INTERCOM Feliciteert IMTECH met het 150 jarig jubileum 87x56.indd :13:45 Gefeliciteerd! 87x56.indd :13:55 gespecialiseerd in verdeelinrichtingen en schakelkasten Feliciteert IMTECH met het 150 jarig bestaan Minervum ZD Breda Tel Fax management scope 85x117.indd :56:31
Voorspellingen komen bijna nooit uit
RONDE TAFEL Voorspellingen komen bijna nooit uit Wat brengt de techniek ons in de toekomst? Hoe ziet onze wereld er over twintig jaar uit? Is duurzaamheid een voorbijgaande trend? Een bouwkundig specialist,
Nadere informatieDe chip: hoe iets piepkleins een ware wereldrevolutie veroorzaakte
De chip: hoe iets piepkleins een ware wereldrevolutie veroorzaakte Gilbert Declerck, CEO IMEC Imke Debecker, Outreach Communications Katrien Marent, Corporate Communications Director Zonder de uitvinding
Nadere informatieDe bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld,
De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, heeft wel de toekomst. Over vijf jaar zal één op de vijf bouwwerken in Nederland volgens een concept gebouwd worden. Wat is dat en wat betekent het voor
Nadere informatieThema: kom er maar eens achter. Moeilijkheid : **** Tijdsduur : *** Juf Yvonne. Natuurkunde en techniek Licht en geluid Geluid&communicatie
Thema: kom er maar eens achter Natuurkunde en techniek Licht en geluid Geluid&communicatie Moeilijkheid : **** Tijdsduur : *** Juf Yvonne Doel: Na deze opdracht weet je hoe de ontwikkeling van tele-communicatie
Nadere informatieThe green team. Imtech ICT CS. Imtech ICT Communication Solutions ICT Office Smart Buildings / Grids
The green team Imtech ICT CS Imtech ICT Communication Solutions ICT Office Smart Buildings / Grids Agenda presentatie 1. Corporate Social Responsibility drijfveer voor Smart X: Wat betekent CSR voor organisaties?
Nadere informatieWilt u uw producten en processen slimmer, veiliger en efficiënter maken?
you make it work Wilt u uw producten en processen slimmer, veiliger en efficiënter maken? ERIKS levert werktuigbouwkundige componenten in alle industriële sectoren. Maar we gaan verder dan dat. Als specialist
Nadere informatieZUINIGE ENERGIE EN KPN
ZUINIGE ENERGIE EN KPN KPN start op 30 oktober 2012 met nieuwe corporate campagne Het netwerk dat geeft om Nederland. Hierbij worden relevante maatschappelijke thema s belicht. In de eerste uiting, We
Nadere informatieDuurzame systemen. Comfortabel genieten, maximale energiebesparing. Het goede gevoel, het juiste te doen. 01-10 - 2015
Duurzame systemen Comfortabel genieten, maximale energiebesparing 01-10 - 2015 Het goede gevoel, het juiste te doen. Onbezorgde luxe, duurzaam leven! Energiezuinig dankzij bodem-, lucht- en zonnewarmte
Nadere informatieCleantech Markt Nederland 2008
Cleantech Markt Nederland 2008 Baken Adviesgroep November 2008 Laurens van Graafeiland 06 285 65 175 1 Definitie en drivers van cleantech 1.1. Inleiding Cleantech is een nieuwe markt. Sinds 2000 heeft
Nadere informatieNaast kwaliteit, kijken we ook altijd naar kosten. Arjan Dogterom Head of IT. Vast Mobiel VastMobiel
Naast kwaliteit, kijken we ook altijd naar kosten Arjan Dogterom Head of IT Partner Logistics is altijd bereikbaar en bespaart op telefoonkosten met Intercity Zakelijk Partner Logistics is een bedrijf
Nadere informatieENERGIE & KLIMAATBESCHERMING
Om bij te dragen aan de bescherming van het klimaat, beperken we de CO2-voetafdruk in onze gehele waardeketen. Daarbij kijken we verder dan alleen onze eigen activiteiten. Ook door nauw samen te werken
Nadere informatieHet Slimme Connecteren In de praktijk bij Service Centrum Flevolandse Bibliotheken
Het Slimme Connecteren In de praktijk bij Service Centrum Flevolandse Bibliotheken Optimale ondersteuning voor Flevolandse bibliotheken De rol van de Nederlandse bibliotheken verandert. Enerzijds is een
Nadere informatieDeze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien.
DE ENERGIECOACH Wat doet een energiecoach Deze dame of heer vertelt over hoe het mogelijk is om het energie verbruik te verminderen en laat energie besparende manieren zien. Een opmerking vooraf : Het
Nadere informatieCode Yellow Smart Industries. Afbeelding
Code Yellow Smart Industries Afbeelding Code Yellow Code Yellow ontwikkelt slimme software voor snel groeiende bedrijven om processen te digitaliseren en te verbinden. Dit ondersteunt de groei, creëert
Nadere informatiearotherm Energiebesparend, geschikt voor iedereen Het goede gevoel, het juiste te doen
arotherm Energiebesparend, geschikt voor iedereen 01-09 - 2016 Het goede gevoel, het juiste te doen. Volop comfort Verwarmen, koelen én heerlijk warm water Volop aangename warmte in huis tijdens de winter
Nadere informatie"Acteren in de voorhoede van de vernieuwing"
"Acteren in de voorhoede van de vernieuwing" Frank van der Vloed CEO Philips Lighting Benelux Ons Philips Lighting bedrijf bestaat 125 jaar en is al die tijd leidend in belangrijke ontwikkelingen in de
Nadere informatieNIEUWE VISIE OP ZONREGELING
NIEUWE VISIE OP ZONREGELING Zon en daglicht regeling als deel van de energieprestaties in gebouwen Peter Winters President of the European Solar Shading Organization Director Shading & Building Dickson
Nadere informatieGreen IT. Duurzaam Middelbaar Beroeps- Onderwijs
Green IT Rob de Vrind Duurzaam Middelbaar Beroeps- Onderwijs We hebben een prachtige wereld waar we zuinig op moeten zijn Kijk maar hoe mooi de wereld is Kijk maar hoe mooi de wereld is Kijk maar hoe mooi
Nadere informatieKoel uw producten duurzaam én efficiënt met de ZEAS van Daikin.
Tot wel 25% minder energieverbruik en co 2 -uitstoot Koel uw producten duurzaam én efficiënt met de ZEAS van Daikin. Ontdek hoe duurzame ambities en commerciële doelstellingen samenkomen in uw koelschap.
Nadere informatieDe Energie Revolutie. Proof, not promises. Maximale CO2 reductie. Maximaal Rendement
De Energie Revolutie Proof, not promises Maximaal Rendement Maximale CO2 reductie Dit is HONE Wat is HONE? Het kosteloos energie opwekken met duurzame stroom kan al jaren. Nu kan het ook bij de opwekking
Nadere informatieBosch Solar Optimaal profiteren van zonne-energie
Bosch Solar Optimaal profiteren van zonne-energie 2 Bosch Solar Bosch: dat klinkt bekend én vertrouwd! Geen wonder, want miljoenen mensen over de hele wereld gebruiken de producten van Bosch. Dag in, dag
Nadere informatieWarmtepompen besparen op energie, niet op comfort
WARMTEPOMPTECHNIEK Warmtepompen besparen op energie, niet op comfort Voor verwarming en productie van sanitair warm water in nieuwbouw en renovatie Warmtepomptechniek in nieuwbouwprojecten Nieuw bouwen?
Nadere informatie25 jaar NIBE - Interview Mantijn van Leeuwen
152 152 25 jaar NIBE - Interview Mantijn van Leeuwen 153 Interview Mantijn van Leeuwen Voor de meeste mensen ben jij nog een onbekende, zeker gerelateerd aan het NIBE. Vertel eens iets over je achtergrond,
Nadere informatieMaak je woning energie onafhankelijk. by IZEN energy systems
Maak je woning energie onafhankelijk h by WIE ZIJN WE? energy systems Met 25 jaar ervaring is een pionier op het vlak van groene energie. We leveren en installeren verschillende hernieuwbare energieoplossingen
Nadere informatieProposities voor Comfortabel leven
Proposities voor Comfortabel leven Concrete concepten voor installateurs en andere partijen in de markt Juni 2012 1 De zeven proposities voor comfortabel leven in één oogopslag 2 3 Patrick en Jolanda zijn
Nadere informatieFREE ENERGY NEWSLETTER
FREE ENERGY NEWSLETTER DE ENERGIEBRONNEN VAN DE 21 STE EEUW Nr. 20, 2011 INHOUDSOPGAVE Voorwoord... 2 Het Experiment deel 2... 4 Nieuwe rubriek: Gebruikers Vertellen... 8 Green Ebox MINI... 11 Speciale
Nadere informatieEen aangenaam binnenklimaat, het hele jaar rond.
Een aangenaam binnenklimaat, het hele jaar rond. Verbeter uw comfort met de ideale zonwerende en isolerend glasfolie. Verbeter de isolatie tot 41% (K-waarde), bespaar energie, hou overdreven warmte buiten
Nadere informatieHallo, ik ben Leo! Leuk om kennis met je te maken! Ik ben lang en dun en ik heb heel veel krullen. Ik moet eerlijk zeggen...ik mag er best wezen!
Hallo, ik ben Leo! Leuk om kennis met je te maken! Ik ben lang en dun en ik heb heel veel krullen. Ik moet eerlijk zeggen...ik mag er best wezen! Maar om nog eerlijker te zijn, gisteren zag ik er heel
Nadere informatieSterk in innovatie Kennis op hoog niveau Maximale ondersteuning
Sterk in innovatie Kennis op hoog niveau Maximale ondersteuning Baanbreke X2com X2com levert professionele telecom diensten aan bedrijven en instellingen. De organisatie is in 2008 in Nederland opgericht.
Nadere informatie1. Heb je zonnepanelen?
Duurzaamheid Het licht uitdoen als je een ruimte verlaat, de verwarming een graadje lager zetten, recyclen. Duurzaam leven kan op verschillende manieren. 9 1. Heb je zonnepanelen? 8 85% 7 6 5 4 Ja Nee
Nadere informatiewww.pletteinstallaties.nl Bosch Solar zonne-energie
1 Bosch Solar zonne-energie 2 Bosch: dat klinkt bekend én vertrouwd! Geen wonder, want miljoenen mensen over de hele wereld gebruiken de producten van Bosch. Dag in, dag uit. Huishoudelijke apparaten,
Nadere informatieWij brengen energie. Waar mensen licht en warmte nodig hebben
Wij brengen energie Waar mensen licht en warmte nodig hebben Energie in goede banen De beschikbaarheid van energie bepaalt in grote mate hoe we leven: hoe we wonen, werken, produceren en ons verplaatsen.
Nadere informatieVan duurzaam gebouw naar duurzaam gebruik
Van duurzaam gebouw naar duurzaam gebruik Artikelen over duurzaam bouwen en renoveren buitelen over elkaar heen. Maar Nederland bouwt tegenwoordig al erg duurzaam. En het energieverbruik is al fors teruggedrongen.
Nadere informatienergiebesparing in de ICT
nergiebesparing in de ICT Een koud kunstje? 10 April Green IT Energy Solutions Niels Sijpheer 3671 Meter (Q=m.g.h) 100 kg massa en 1 kwh arbeid: Hoe hoog kom ik? A Minder dan100 meter B Tussen 100 en 1000
Nadere informatieMaatschappelijk verantwoord ondernemen: hoe en wat?
Maatschappelijk verantwoord ondernemen: hoe en wat? Voor Van Dijk Employment Services is bijdragen aan een beter milieu, een beter klimaat en een betere samenleving vanzelfsprekend. Maatschappelijk verantwoord
Nadere informatiewww.econocom.com Optimaliseer het gebruik van uw IT en Telecom infrastructuur
www.econocom.com Optimaliseer het gebruik van uw IT en Telecom infrastructuur Efficiëntie Meegaan met de tijd Mobiliteit De markt verandert evenals onze manier van werken. Het leven wordt mobieler en we
Nadere informatieDuurzame Energie in Utrecht
Duurzame Energie in Utrecht The future is now Dr. Wilfried van Sark Groep Natuurwetenschap en Samenleving Universiteit Utrecht Beat the Heat NOW!, 12 december 2009 inhoud Klimaatprobleem Waarom de zon
Nadere informatieKlik op een stip... En krijg een wat als...?
Klik op een stip... En krijg een wat als...? Wat als er geen wetenschappers waren? Wat als je onzichtbaar was voor een dag? Wat als mensen staarten hadden? Wat als er iemand precies het zelfde was als
Nadere informatieWONEN MET EEN GROEN WOONT ENERGIE NEUTRAAL COMFORTABEL WONEN EN TOCH GELD BESPAREN. Lodewijk Hoekstra NIEUW! DE ENERGIE-EXPERT Steeds meer
ELEKTRISCH RIJDEN ZONNEPANELEN DE ENERGIE-EXPERT 64 39 26 Steeds meer Kosten, opbrengst & Nul-op-de-meter in betaalbare modellen salderingsregeling een jaren 80-woning NIEUW! Lodewijk Hoekstra WOONT ENERGIE
Nadere informatiemath inside Model orde reductie
math inside Model orde reductie Model orde reductie Met het voortschrijden van de rekenkracht van computers en numerieke algoritmen is het mogelijk om steeds complexere problemen op te lossen. Was het
Nadere informatieGroene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming
Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming 26-06-2018 Wouter Schouwenberg Lieuwe Leijstra DE HISTORIE VAN ENNATUURLIJK Essent Local Energy Solutions (ELES); Een business
Nadere informatieEnergy Services heeft nieuws voor u!
Energy Services heeft nieuws voor u! Mobiele App voor uw Energiezaken Energiebesparende technieken en duurzame energie Nieuwe website, met nog meer informatie Energiebesparing in kantoren, bedrijfshallen
Nadere informatieMonitoren energieverbruik
Offerte SLIMMER Huis Sanne Kruithoven & Peter Vlierbes Haarlem Situatie: Sanne Kruithoven en Peter Vlierbes wonen samen met hun zoon in een moderne tweeonder-een-kapwoning aan de Postelstraat 94, 1234
Nadere informatieGa jij ook voor een baan die iedereen energie geeft?
Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft? Netwerkbedrijf Endinet, de werkgever met energie Maar liefst 416.000 klanten in Zuidoost Brabant krijgen via kabels en leidingen van Endinet stroom
Nadere informatieElk moment het meest klantvriendelijke klimaat in uw bedrijf. Retailinformatie
Elk moment het meest klantvriendelijke klimaat in uw bedrijf. Retailinformatie Een prettig klimaat in uw winkel of restaurant: dat is wat uw klanten en medewerkers willen! Uw personeel werkt met meer
Nadere informatieDuurzame Industrie. De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie
Duurzame Industrie De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere
Nadere informatiekoel- en vriestechniek airconditioning elektrotechniek Bewust verder
koel- en vriestechniek airconditioning elektrotechniek Bewust verder Dijksma Koudetechniek is specialist in het creëren van een optimaal bewaarklimaat voor producten in onder meer de agrarische sector
Nadere informatieMobiele telefonie. Sectorwerkstuk door E woorden 3 augustus keer beoordeeld
Sectorwerkstuk door E. 2047 woorden 3 augustus 2015 5 20 keer beoordeeld Vak Methode Economie Pincode Ons sectorwerkstuk gaat over mobiele telefonie. In dit verslag worden verschillende onderwerpen aan
Nadere informatieLAAT DE WIND WAAIEN
LAAT DE WIND WAAIEN 2019 zal worden herinnerd als het jaar waarin iets veranderde, toen kinderen staakten om volwassenen te vragen actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan. Geïnspireerd
Nadere informatieBanken en verzekeraars zijn niet onderscheidend genoeg
Banken en verzekeraars zijn niet onderscheidend genoeg Werk aan de winkel wat betreft openheid, onderscheidingsvermogen en communicatiekanalen from Accenture and Microsoft 1 Werk aan de winkel wat betreft
Nadere informatieConcept Ecovision. Il sole come partner. Concept Ecovision. schermature solari Colt
Il sole come partner Concept Ecovision schermature solari Colt Concept Ecovision Verantwoord ondernemen, zorgvuldig omgaan met natuurlijke hulpbronnen en gebruik maken Energie besparen: een visie Energie
Nadere informatie3 redenen om video voor interne communicatie te gebruiken
De tijd dat je dagen bezig was om een video te publiceren is voorbij. Vandaag de dag kan iedereen met een videocamera of zelfs smartphone binnen no-time een video schieten en delen binnen zijn netwerk.
Nadere informatieElk moment het meest klantvriendelijke klimaat in uw bedrijf. Retailinformatie
Elk moment het meest klantvriendelijke klimaat in uw bedrijf. Retailinformatie Een prettig klimaat in uw winkel of restaurant: dat is wat uw klanten en medewerkers willen! Uw personeel werkt met meer
Nadere informatieDagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?
Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je
Nadere informatieBeCloud. Belgacom. Cloud. Services.
Cloud Computing Steven Dewinter Steven.Dewinter@belgacom.be February 13 th, 2012 Cloud computing is niet nieuw. Het is een evolutie, geen revolutie! Personal Computer, Tekstverwerker, Rekenblad, MS DOS,..
Nadere informatieLesbrief. aardrijkskunde DUURZAAM PRODUCEREN OPDRACHT 1 - DUURZAAMHEID
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO DUURZAAM PRODUCEREN De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam binnen.
Nadere informatiePUBLIEKSRAPPORT ONDERZOEK POWERPLAYER
Rotterdammers besparen ruim 6% op hun totale energierekening door slimme meter en actief bekijken van hun verbruik via een display Slimme Meter In 2020 moeten netbeheerders zoals Stedin bij minimaal 80%
Nadere informatieZonnecellen 2.0. Oktober 2013 Beurs Elektrotechniek 2013
Zonnecellen 2.0 Oktober 2013 Beurs Elektrotechniek 2013 Innovatiereis 0-energieomgeving De toekomst van zonne-energie Oktober 2013 3 Inhoud Commerciële haalbaarheid Zonne-cellen 2.0 Smart grid Rexel Nederland
Nadere informatieDuurzame elektriciteit in het EcoNexis huis
Werkblad 1, mbo Duurzame elektriciteit in het EcoNexis huis Inleiding De wereldbevolking groeit al jaren vrij stevig. En de wereldwijde behoefte aan energie groeit mee: we kúnnen simpelweg niet meer zonder
Nadere informatie1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% Er is helemaal geen klimaatprobleem. Weet niet / geen mening
1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% kunnen wel even wachten met grote maatregelen 17% 1 Een beetje dringend, we kunnen nog wel even wachten met grote maatregelen,
Nadere informatieH.A.N.G. PLEKKEN. Heel Aardig? Niet Geweldig! > OP BEZOEK BIJ HET NAI
H.A.N.G. PLEKKEN Heel Aardig? Niet Geweldig! > OP BEZOEK BIJ HET NAI Binnenkort ga je met je klas op bezoek bij het Nederlands Architectuur instituut (NAi). Daar zal je het programma H.A.N.G. plekken volgen.
Nadere informatieINTEGRATIE VAN IOT INFRASTRUCTUUR. LUXE OF NOODZAAK?
BUSINESSCASE INTEGRATIE VAN IOT INFRASTRUCTUUR. LUXE OF NOODZAAK? GOED BEHEER VAN UW WONING OF KANTOORGEBOUW BEGINT MET EEN TOEKOMSTBESTENDIGE IOT-INFRASTRUCTUUR Er worden steeds meer slimme technieken
Nadere informatieDe toegevoegde waarde van een duurzame werkplek
De toegevoegde waarde van een duurzame werkplek Zó maakt u automatisering onderdeel van uw duurzaamheids-doelstelling Dat duurzaamheid een belangrijke kernwaarde is binnen het bedrijfsleven spreekt voor
Nadere informatieDe voortgangsrapportage van CO 2 reductie Visscher Oldebroek Jaar 2015
Datum: 15-01-2016 Versie: 1 De voortgangsrapportage van CO 2 reductie Visscher Oldebroek Jaar 2015 1. Inleiding Halfjaarlijks communiceert Visscher Oldebroek (Visscher) over de voortgang van haar energiebeleid
Nadere informatieHet Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015
Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 De laatste tijd worden we overspoeld door marketing verhalen over de slimme meter en het slimme energienet. Men stelt dat met de komst van de slimme meter
Nadere informatieEen nieuwe kijk op houtenergie
Een nieuwe kijk op houtenergie HOUT EEN MODERNE ENERGIEBRON AUTHENTIEK EN TOEKOMSTGERICHT In Europa is hout de primaire bron van duurzame energie. Duizenden gezinnen hebben een houtkachel ter beschikking.
Nadere informatieEnergie beoordelingsverslag 2016
Energie beoordelingsverslag 2016 Datum:... Paraaf directie:... Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Bedrijf 4 2.1 Activiteiten 4 2.2 Bedrijfsonderdelen 4 2.3 Factoren die het energieverbruik beïnvloeden 4 3.
Nadere informatieDe uitvinder van het wiel leverde slechts een enkel bouwsteentje
De uitvinder van het wiel leverde slechts een enkel bouwsteentje Juist die vervolginnovaties maken het verschil. 6 - nooit af Hoofdstuk 1 proloog YOU AIN T SEEN NOTHIN YET! ( titel van een nummer 1-hit
Nadere informatie2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.
Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer
Nadere informatiegeotherm hybride systeem
geotherm hybride systeem Duurzaam comfort door slimme samenwerking 01-08 - 2015 Het goede gevoel, het juiste te doen. Volop comfort Verwarmen, koelen én heerlijk warm water Met het geotherm hybride systeem
Nadere informatieMijn manier Onze wereld uitgedaagd. Welke rol speelt de ondernemer? - Bilderbergconferentie 2016
Mijn manier Onze wereld uitgedaagd. Welke rol speelt de ondernemer? - Bilderbergconferentie 2016 Hasmik Matevosyan, mode-onderzoekster Mode-industrie zonder verspilling Hasmik Matevosyan (1987) studeerde
Nadere informatieGids voor werknemers. Rexel, Building the future together
Gids voor werknemers Rexel, Building the future together Editorial Beste collega s, De wereld om ons heen verandert snel en biedt ons nieuwe uitdagingen en kansen. Aan ons de taak om effectievere oplossingen
Nadere informatieEvent menu Minigids event app
Event menu Minigids event app Hoe en waarom een mobiele evenementen app? Introductie De evenementenbranche verandert. Een evenement is niet langer een ad hoc activiteit. Het is een belangrijk onderdeel
Nadere informatieCO 2 reductiedoelstellingen 2016
Civil at Hart b.v. Koperslager 7 2631 RK Nootdorp T (015) 251 20 10 E info@civilathart.nl I www.civilathart.nl KvK Haaglanden 272.87.214 BTW nr. : NL 8187.43.906.B01 CO 2 reductiedoelstellingen 2016 Conform
Nadere informatieLED VERLICHTING & VvE s
LED VERLICHTING & VvE s LED s make a difference in the world! Energiezuinig wonen De ontwikkelingen gaan snel anno 2015! Een snel groeiend aantal VvE s ontdekt: 1. De hoge besparingsresultaten. Gebruik
Nadere informatieInnoveren maakt het verschil
Innoveren maakt het verschil De logistieke dienstverlener van vandaag bestaat niet meer in 2020! Pascal van Beek Supply chain strategie ontwikkeling & implementatie Business development Customer focussed
Nadere informatieUIT arbeidsdeling
Arbeidsdeling Het streven van de mens is om zijn welvaart te laten toenemen. Meer welvaart is te bereiken door een hogere productie. Een hogere productie kun je op verschillende manieren bereiken. Een
Nadere informatieaurostep plus zonneboiler
aurostep plus zonneboiler Veel warm water dankzij zonne-energie 01-09 - 2015 Het goede gevoel, het juiste te doen. Meer comfort terwijl u energie bespaart Duurzaam verzekerd van veel warm water Open de
Nadere informatieDe cloud die gebouwd is voor uw onderneming.
De cloud die gebouwd is voor uw onderneming. Dit is de Microsoft Cloud. Elke onderneming is uniek. Van gezondheidszorg tot de detailhandel, van fabricage tot financiële dienstverlening: geen twee ondernemingen
Nadere informatieInleiding Ab van Marrewijk, directeur Wematrans
Inleiding Ab van Marrewijk, directeur Wematrans Mij is gevraagd iets te vertellen over onze pogingen om rendement in de bedrijfsvoering te verbinden met duurzaamheid. Dat is vooral een kwestie om met boerenverstand
Nadere informatieWarmtepompen besparen op energie, niet op comfort
WARMTEPOMPTECHNIEK Warmtepompen besparen op energie, niet op comfort Voor verwarming en productie van sanitair warm water in nieuwbouw en renovatie Warmtepomptechniek in nieuwbouwprojecten Nieuw bouwen?
Nadere informatieExact Online BUSINESS CASE MET EXACT ONLINE MEER FOCUS OP ACCOUNTMANAGEMENT EN ADVISERING. De 5 tips van Marc Vosse. www.exactonline.
BUSINESS CASE Exact Online MET EXACT ONLINE MEER FOCUS OP ACCOUNTMANAGEMENT EN ADVISERING De 5 tips van Marc Vosse www.exactonline.nl 2 EXACT ONLINE CASE STUDY ACCOUNTANCY DE 5 TIPS VAN MARC VOSSE Voor
Nadere informatieonderneemt maatschappelijk verantwoord
onderneemt maatschappelijk verantwoord www.coffeefresh.nl Coffee Fresh investeert in MVO Koffie is tegenwoordig meer dan zomaar een kopje koffie. Het is een beleving waarbij wij u nét dat beetje meer bieden.
Nadere informatieaurostepplus zonneboiler Duurzaam warmwatercomfort
aurostepplus zonneboiler Duurzaam warmwatercomfort aurostepplus Meer comfort terwijl u energie bespaart Duurzaam douchen en baden dat kan met de aurostepplus zonneboiler. De aurostepplus van Vaillant zorgt
Nadere informatieVoor het welzijn van kind en school. Klas 3!
Voor het welzijn van kind en school Klas 3! Wat is energie Energie heb je nodig om iets te doen. Je hebt het nodig om een auto mee te kunnen laten rijden, een huis mee te verwarmen of een fabriek mee te
Nadere informatieENERGIEBEOORDELING 2012 H1
Versie 1.0 Datum: 4 OKTOBER 2012 ELEKTROTECHNISCHE INSTALLATIES - AANDRIJFSYSTEMEN - TECHNISCHE AUTOMATISERING PANELENBOUW - SERVICE EN ONDERHOUD - PLAATWERK - TECHNISCHE DIENSTVERLENING DOMOTICA - ENERGIEMANAGEMENT
Nadere informatieBrandstofcel in Woning- en Utiliteitsbouw
Brandstofcel in Woning- en Utiliteitsbouw Leo de Ruijsscher Algemeen directeur De Blaay-Van den Bogaard Raadgevende Ingenieurs Docent TU Delft faculteit Bouwkunde Inleiding Nu de brandstofcel langzaam
Nadere informatieOns nieuwe laboratoriuminrichtingssysteem
Ons nieuwe laboratoriuminrichtingssysteem Als een ideale werking en een goed design elkaar innovatief aanvullen, hebben wij alles goed gedaan. Esthetische eisen vertalen in een goed design is één ding
Nadere informatieAdvies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling
Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Een warmtepomp genereert op een efficiënte manier warmte om uw huis comfortabel te verwarmen of van warm water te voorzien. Warmtepompen hebben
Nadere informatieWAT MAAKT EEN ONDERNEMER GELUKKIG? NOU, GELD IN ELK GEVAL NIET
TEKST: JUDITH KATZ, KARIN BOJORGE ILLUSTRATIE EN INFOGRAPHICS: MAREN BRUIN FORUM-ONDERZOEK WAT MAAKT EEN ONDERNEMER GELUKKIG? NOU, GELD IN ELK GEVAL NIET Wat vinden ondernemers nou het leukste aan het
Nadere informatiePLATFORM HERGEBRUIK PRODUCTEN. Een initiatief van Avans Hogeschool, Syntens en de Universiteit van Tilburg
PLATFORM HERGEBRUIK PRODUCTEN Een initiatief van Avans Hogeschool, Syntens en de Universiteit van Tilburg MKB-bedrijven worden geconfronteerd met nieuw beleid met betrekking tot producentenverantwoordelijkheid,
Nadere informatieMijn kledinggebruik. Succes! Dit gedeelte gaat over het kopen van kleding.
Mijn kledinggebruik Wellicht weet je al dat verschillende aspecten van kleding slecht zijn voor het milieu. In deze opdracht gaan we bekijken op welke manier jij zelf je steentje bij kan dragen aan het
Nadere informatieE V E R B I N D I N G, N I E
innovatie Syntens N I E U W E V E R B I N D I N G, N I E U W E B U S I N E S S Het veld waarin bedrijven opereren is voortdurend in beweging. Om een bedrijf gezond en succesvol te houden, is het belangrijk
Nadere informatieEEN NIEUW TIJDPERK IN HET BEHEER VAN RUIMTES EN WERKPLEKKEN. Building intelligence
EEN NIEUW TIJDPERK IN HET BEHEER VAN RUIMTES EN WERKPLEKKEN Building intelligence ROOM MANAGEMENT HAALT MAXIMAAL RENDEMENT UIT ALLE RUIMTES BrightBooking Room Management is een online platform, waarmee
Nadere informatieGert van der Heiden Maria het Lam Anna Sterrenburg Wytske Benschop
Gert van der Heiden Maria het Lam Anna Sterrenburg Wytske Benschop Inhoudsopgave: Zo gaat het eruit zien! Wat zijn de mogelijkheden? Waarom hoef je geen pak aan? Een nieuwe uitvinding! Een bewoonster
Nadere informatieLesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte
Nadere informatieDe toekomst van consultancy
De toekomst van consultancy Course Assignment Management Consulting 5 oktober 2013 Teska Koch 2518936 Teska.koch@hotmail.com Word count: 1.510 Een kijkje in de glazen bol: Wat is de toekomst van consultancy?
Nadere informatieVerslag: Computer. Naam: Tyrone Ste Luce. Klas: M4B
Verslag: Computer Naam: Tyrone Ste Luce Klas: M4B Inhoud 1. Inleiding 2. Binaire taal 3. Besturingssysteem 4. Hardware 5. Cmos en Bios 6. De processor 7. Internet 1. Inleiding Wanneer is de computer uitgevonden?
Nadere informatieVLAKBAND. De Tesla van de installatiebranche FLEXIBEL, KWALITATIEF EN SNEL UW HULP BIJ GROTE (VER)BOUWPROJECTEN
De Tesla van de installatiebranche UW HULP BIJ GROTE (VER)BOUWPROJECTEN VLAKBAND Whitepaper De Tesla van de installatiebranche 1 FLEXIBEL, KWALITATIEF EN SNEL De Tesla van de installatiebranche Ongeveer
Nadere informatie