SCHEMAGERICHTE VAKTHERAPIE, HOE PAS JE DAT TOE?

Transcriptie

1 SCHEMAGERICHTE VAKTHERAPIE, HOE PAS JE DAT TOE? Kwalitatief onderzoek naar de integratie van schemagerichte therapie in vaktherapieën in de klinische en forensische psychiatrie BIJLAGE PRAKTIJKONDERZOEK: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) BIJLAGE LITERATUURONDERZOEK: tussentijdse analyses per artikel of boek (stap 6) Janet van Grunsven Studentnummer Veghel, 13 mei 2009 Projectbegeleider : Jan Broekhuijsen Tweede beoordelaar : Sylka Uhlig Deeltijd Opleiding Creatieve Therapie, Mixed Media, richting Beeldend Hogeschool van Arnhem en Nijmegen te Nijmegen Praktijkbegeleider bij aanvang: Erik Kampen, beeldend therapeut

2 BIJLAGE PRAKTIJKONDERZOEK Tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Volgorde van de vaktherapieën: 1. Beeldend (vanaf deze pagina) 2. Muziek (deze bijlage vanaf pagina 24) 3. Drama (deze bijlage vanaf pagina 29) 4. Psychomotore therapie (deze bijlage vanaf pagina 72) BEELDEND Gegevens over de bron Respondentreferentie: G Opleiding tot beeldend therapeut: HAN CTO voltijd beeldend Cursus gedragstherapie Opleiding schemagerichte therapie: In-house basiscursus schematherapie, gegeven door iemand van het Rino Therapeutische loopbaan: Begonnen als sociotherapeut bij Justitiële jeugdinrichting Heldeningstichting Daarna beeldend therapeut in FPI Veldzicht Sinds 2000 beeldend therapeut in huidige forensisch-psychiatrische instelling Aanvang toepassing van schemagerichte therapie: Sinds zo n anderhalf jaar, begonnen op initiatief van de instelling. Setting waarin schemagericht gewerkt wordt: Forensisch-psychiatrische Instelling; patiënten met persoonlijkheidsproblematiek. Schema s, schemamodi, schemadomeinen SCHEMA S - Met de concepten schema en schemamodus kunnen we een naam geven, aan hoe iemand van stemming, maar ook bijna van persoonlijkheid kan wisselen. - Heeft iemand een kluwenschema of gebrek aan autonomie, dan kan ik hem uitdagen om autonoom te handelen in het atelier, om zelfstandig keuzes te maken. - Iemand kan per schema een modibeeld maken. Deze gaat hij dan beeldend doorwerken, beeldend exploreren wat is die modus. SCHEMAMODI Het begrip modus Een modus kun je zien als een afgesplitste identiteit met eigen gedachten, gevoelens en gedragingen die het overneemt. Naam geven - Met de concepten schema en schemamodus kunnen we een naam geven, aan hoe iemand van stemming, maar ook bijna van persoonlijkheid kan wisselen. - Je neemt de patiënt vanaf het begin mee in de taal, dat je verschillende zijnstoestanden van iemand samen een naam geeft. - In namen geven aan modi kun je creatief zijn. Voorbeeld: iemand zei dat is de Terrorist in mij. Dat was een modus van een heel sneaky agressor, die links en rechts bommetjes legde, maar nooit gepakt werd. Duiden wat gebeurt - Met modi maak je analogieën bespreekbaar. Bijv. als iemand een heel ander beeld heeft gecreëerd in beeldend materiaal dan dat hij in woorden beschrijft, kan dat worden gekoppeld aan de modus waarin hij verkeert. - Je kunt met een gesloten vraag onderzoeken wat er aan de hand is: volgens mij kom je binnen in een beschermmodus, en geleidelijk kom je uit bij het verwaarloosde kind, met gevoelens van eenzaamheid, klopt dat? Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 1 van 137 Janet van Grunsven

3 - Patiënten snappen en voelen beter wat gebeurt in het beeldend medium, als je analogieën gecombineerd met termen over schema s en modi verwoordt. Exploreren Iemand kan per schema een modibeeld maken. Deze gaat hij dan beeldend doorwerken, beeldend exploreren wat is die modus. SCHEMADOMEINEN - Casusconceptualisering Schemagerichte taal Praktisch Met de casusconceptualisatie bij de hand kan iemand per schema een modibeeld maken en deze beeldend doorwerken. Of hij kan een hele serie modibeelden tegelijk maken. Gezamenlijke taal - Voor dit model is gekozen, zodat professionals van verschillende disciplines een gezamenlijke taal zouden hebben met elkaar en met de patiënten. - Met de procesanaloge taal was het vooral míjn analogie en míjn parallel die ik trok. Schemagerichte taal is meer van allebei: therapeut en patiënt. - Met de gemeenschappelijke taal heb je een kader waarbinnen je werkt en waarin het duidelijk is voor behandelaren wat je doet. - Met de concepten schema en schemamodus kunnen we in gemeenschappelijke taal een naam geven aan hoe iemand van stemming, maar ook bijna van persoonlijkheid kan wisselen. - Je neemt de patiënt vanaf het begin mee in de taal, dat je verschillende zijnstoestanden van iemand samen een naam geeft. Daar kun je creatief in zijn. Duidelijk - Met de gezamenlijke schemataal kun je heel exact bespreken wat in het medium en in de relatie gebeurt. - In de schemagerichte taal kun je met een gesloten vraag heel concreet informeren bij de patiënt: volgens mij gebeurt dit en hoort daar deze modus bij, klopt dat? - Patiënten begrijpen en voelen beter wat gebeurt, als je procesanaloge termen combineert met schema s en modi. Technieken die ingezet worden op gebied van - Diagnostiek, - Cognitieve strategieën - Experiëntiële Strategieën - Verandering gedragspatronen / copingstijlen 1. SCHILDEREN VANUIT EEN SCHEMA Voorbeeld: iemand met een schema rondom impulsiviteit gaat impulsief schilderen. Functie van Schilderen vanuit een schema Tijdens het werken kan diegene in contact komen met - emoties, het kan moeilijk deze toe te laten - en eventueel wat daar onderligt - en/of wat zijn copingstijl is bijv. hoe hij zichzelf afremt of iets afdekt - empathische confrontatie In de nabespreking - positief bekrachtigen, bijv.: het is heel belangrijk dat je in contact komt met je gevoelens. - begrip tonen, bijv.: ik zie je verdriet, ik snap dat dat pijnlijk is Empathische confrontatie Je benoemt in schildertermen welke fasen je in het verloop hebt gezien. De patiënt voelt dan zelf wel, dat dat analoog is aan wat hij emotioneel/mentaal doet. Voorbeeld: je werkte aanvankelijk expressief, kwam in een fase van onthand zijn en ging vervolgens het werk helemaal dicht schilderen. Eventuele vervolgopdracht In een volgend werk zo lang mogelijk in een bepaalde staat blijven, zonder te vervallen in opkomende mechanismen. 2. ONTSPANNINGSOEFENINGEN Functie van Ontspanningsoefeningen - Fysiek loskomen - In contact komen met zijn gevoel en zijn lichaam. Met of zonder materialen van het medium Mét: ga met 2 houtskooltjes staan achter een groot vel papier, ga lemniscaten maken, daarna 2 cirkels of spiralen, enz. Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 2 van 137 Janet van Grunsven

4 Zonder: we lopen meditatief heel zijn lichaam langs, bijv. als voorfase van imaginatie. 3. IMAGINATIE Functie van Imaginatie 1. Diagnostisch iets helder krijgen; de vraagstelling is daarop gericht. 2. Trauma s of pijnlijke herinneringen herschrijven, herprogrammeren a. om de patiënt kracht te geven in het hier en nu: toen kon ik het niet, nu kan ik het wel b. om de emotionele lading eraf halen, die te pas en te onpas tot ontploffing kan komen. Let op: je maakt nooit meer weg wat iemand heeft meegemaakt. Ben je mishandeld, dan ben je mishandeld. 3. Aan modelling te doen, oefenen van gewenst gedrag in de toekomst. Wat te moeilijk is om in het echt te doen, kun je eerst in de geest doen. Voorbeelden: a. verankeren van het gevoel: ik kan dat moeilijke gesprek aan. b. een helpende persoon naast je voelen; als je het in de denkbeeldige situatie even niet weet, zwijg je en laat je binnenkomen: wat zou diegene nu zeggen? Daarmee kun je weer verder. Beschrijving van Imaginatie met functie herschrijven trauma - Iemand gaat weer naar de plek waar hij is misbruikt door de dader. - Daar jaagt hij hem imaginair weg, met alle emoties die daarbij vrijkomen. - Ik vraag dan: wat was het meest krachtige beeld? Dat kan het moment zijn dat hij de kracht voelde, dat hij zich niet hoeft te laten misbruiken, of dat hij de dader kan wegsturen. - Dat belangrijke beeld laat ik hem vormgeven, meestal in klei. Het vormgeven van het imaginaire materiaal door de patiënt, is het typisch beeldend therapeutische van imaginatie. Beeldend resultaat na Imaginatie Het beeld draagt kenmerken die óf het meest belangrijk waren, óf over het hoofd zijn gezien. Zo n laatste kenmerk laat zien: daar zit nog pijn, of een leergebied. Uitvieren na Imaginatie en de functie ervan: - Vaak zie je dat de emotionele lading nog niet meteen verdwenen is. Dan laat ik hem dit in het medium analoog uitvieren. Bijv. nog even fysiek bezig zijn met beeldhouwen, om het eigen lichaam te voelen. - Voor elke fase van uitvieren kun je beeldende activiteiten aanbieden, om mogelijk te maken dit bewúst te beleven. Want waar je bewust van bent, daar kun je iets aan doen. - Soms is het fijn om juist non-verbaal beeldend de ruimte te krijgen om te vertoeven in het gevoel van rouw, verdriet, gemis. Niet onthand, maar met je handen, je hoofd en je hart. Je geeft er handen aan. Deze stap kan een heel belangrijke zijn. 4. PER SCHEMA EEN MODIBEELD MAKEN Functie: Ervaringsgericht deze modi beeldend exploreren en doorwerken. Beschrijving toepassing Per schema een modibeeld maken: Met de casusconceptualisatie bij de hand per schema een modibeeld maken. 5. SERIE MODIBEELDEN MAKEN Dit is een variant op de meerstoelentechniek bij drama. Functie: Ervaringsgericht de verschillende modi beeldend exploreren en doorwerken. Beschrijving toepassing Serie modibeelden maken: - Heeft iemand 5 modi, dan staan er 5 ezels met doek klaar, of 5 vellen papier op tafel. Je hebt bijv. o.a. een Aanval- en pestdoek, enz. - Elke keer dat diegene binnenkomt, is de opdracht: in welke modus zit je, ga op Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 3 van 137 Janet van Grunsven

5 bijbehorend doek aan de slag. - Wisselt hij van modus, dan wisselt hij ook van doek. Wisselt hij niet uit zichzelf, dan bij twijfel vragen, of wat hij maakt nog bij die modus thuishoort. 6. FLASHCARD Functie Flashcard: Zelf ontworpen creditcards, flitskaartjes, om gezond gedrag te ondersteunen, of om een helpende gedachte paraat te hebben op moeilijke momenten. 7. UITDAGEN VAN EEN SCHEMA Bij een kluwenschema of een schema rondom gebrek aan autonomie. Functie Uitdagen van een schema: - autonoom handelen in het atelier - zelfstandig keuzes maken Beschrijving Uitdagen van een schema: - De patiënt zegt wat hij die dag gaat doen, het is zíjn ruimte, het is aan hemzelf om te zorgen dat hij voldoening haalt uit dat uur. Al sta je uit het raam te kijken, als je maar doet wat jíj wil. - Er hoeft geen analogie of betrokkenheid in het medium te zijn in wat hij doet. Dat kan heel instrumenteel zijn, bijv. voor iemand een cadeautje knutselen. Therapeutische relatie en houding 80% van de verandering die plaatsvindt komt, omdat de therapeutische relatie kwaliteit heeft. Met de gezamenlijke schemataal kun je bespreken wat in de relatie gebeurt. Theorie van Stern - In de therapeutische relatie maak ik gebruik van het leermechanisme dat al vanaf twee maanden oud aanwezig is: amodale of crossmodale perceptie. Je geeft iets terug aan de patiënt door te herhalen, te accommoderen, gedrag te spiegelen maar dan doe je net iets anders of iets wat hetzelfde voelt. Hierdoor voelt de patiënt: ik word begrepen. Dat wat in een bepaalde sensorische dimensie aanwezig is, kan worden gespiegeld in een andere dimensie van bijv. kleuren. - Het maakt mijn beschrijvingen concreter, als ik de theorie van Stern aanhaal in wat ik in de therapeutische relatie toepas. Zelfreflectie - Schemagerichte therapie vereist zelfkennis en vaardigheid. - Het is heel belangrijk dat je je eigen valkuilen kent en dat je deze indien nodig inbrengt in intervisie, supervisie of casuïstiek. In zelfreflecties en voorbereidingen kun je inschatten, dat je misschien bepaalde stukken van de therapie wat anders moet doen dan het protocol voorschrijft, omdat je anders mogelijk in een conflict komt. - Aardig van schematherapie is, dat ze expliciet zeggen: de therapeut is gewoon een mens met gevoelens en kan in de tegenoverdracht schieten. Maak dat expliciet in reflecties, in keuzes hoe je werkt en wat je inzet en in het moment zelf. 8. EMPATHISCHE CONFRONTATIE / REALITEITSTOETSING - In de therapeutische relatie is empathische confrontatie één van de belangrijkste instrumenten die ik inzet. - Een confrontatie kan zijn, dat je in schildertermen het verloop in het beeldend werken beschrijft, waarbij bijv. een bepaalde copingstijl werd ingezet. Dan voelt iemand zelf wel dat dat analoog is aan wat hij emotioneel/mentaal doet. - De therapeutische relatie is een perspectief van herouderen, je mag empathisch en empathisch confronterend zijn. 9. LIMITED REPARENTING Ik vind heel belangrijk dat in de schemagerichte therapie hechtingstheorieën zijn verwerkt, van Bowlby, Piaget. De therapeutische relatie is een perspectief van herouderen, je mag empathisch en empathisch confronterend zijn. Lange periode van relatie opbouwen Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 4 van 137 Janet van Grunsven

6 - Vooraf aan het doorbreken van gedrag, is een langere periode nodig, van overeenstemming krijgen over het probleem en een werkrelatie opbouwen. Een patiënt merkt dan, als hij weer dezelfde fout maakt, dat hij wordt gesteund. - Er is een lange periode van relatie opbouwen. Kleine kinderen leren alleen als de basisvoorwaarden goed zijn: dan voelen ze zich veilig en geborgen, op hun gemak, gezien, serieus genomen. Dat geldt ook voor de patiënten hier. Pas dan kunnen ze eraan toe komen, om te kijken naar zichzelf en wat anders zou kunnen. Anders zijn ze te druk met overleven. Timing van interventies Er zijn en er even niet zijn voor de ander. In het beeldend lokaal is dat: loslaten en de patiënt het vertrouwen laten voelen, dat hij zijn weg vindt, hij weet wat hij doet. Als therapeut ben je dan in stilte aanwezig. En op het moment dat je voelt nú moet ik inspringen, dan bén je er. Daarmee hem het gevoel geven: hij ziet me, hij is met zijn aandacht bij mij, ik kan weer verder. 10. WERKVORM OUDERBEELDEN Functie van de werkvorm Ouderbeelden In het kader van Reparenting. Beschrijving van de werkvorm Ouderbeelden - De patiënt kiest met mij symbolische beeldobjecten van de ouders/opvoeders die hij heeft gehad, versus de gewenste ouders. - Met deze objecten doen we projectieve identificatie: je zorgt dat de patiënt zijn gedachten en gevoelens op die objecten projecteert, zodat die in zijn bewustzijn komen. Bijv. de kastanje is dan de vader, enz. Het object wordt de drager van het patroon en de krachten, gedachten en gevoelens die daarbij horen. - Dan gaan we met de objecten schuiven en werken, zoals in familieopstellingen wordt gedaan. Primitief mechanisme Deze symbolische objecten kunnen de aanwezige thematiek heel krachtig in het bewustzijn van de patiënt plaatsen, in het hier en nu. Ze zijn tastbaar, zichtbaar, blijvend. Als de patiënt even met zijn gedachten afdwaalt en weer terugkomt, dan ligt die koude, harde kiezel die staat voor zijn moeder daar nog. Dit mechanisme is heel primitief. 11. ZELFONTHULLING - Je kunt je gevoel therapeutisch inzetten, niet als tegenoverdracht, maar als tegenreáctie. Je benoemt iets, zonder de lading van de échte frustratie. Je stelt je als therapeut in die zin redelijk transparant op. Wanneer toepassen: - Je past zelfonthulling toe op momenten dat je inschat, dat het effectief is voor de patiënt. - Soms heb je niet zoveel keuze, dan móet je bijna wel kenbaar maken wat er gebeurt. - Soms beter niet, als je te diep zit. Dan kun je beter de sessie uitzitten met elkaar en doen wat je op dat moment wél goed kan en wat de patiënt óók nodig heeft op dat moment. Mediumspecifiek De patiënt kan ervaren en gevoelens opdoen in het medium. Kracht van eigen vak Als vaktherapeut werk ik het liefst in het non-verbaal medium, ik wil niet de kern en de kracht van mijn eigen vak overboord zetten, anders moet ik schematherapeut worden. Er zijn Wanneer ik in stilte aanwezig ben, kan er een moment komen dat ik voel nú moet ik inspringen en dan bén ik er. Bijv. als iemand beeldend vastloopt, of ik geef tussendoor een eenvoudige schildertechnische tip. Materialen - Materialen nodigen uit tot spel, tot kliederen, tot het voelen van frustratie bijv. omdat het een moeilijk te vormen materiaal is, of heel snel in het honderd loopt. - Ontspanningsoefeningen om iemand fysiek los te laten komen en in contact te laten komen met zijn gevoel en zijn lichaam, kunnen met of zonder materialen van het medium. Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 5 van 137 Janet van Grunsven

7 Gebruik maken van een primitief mechanisme Voor veel patiënten is het lastig om iets scherp voor ogen te krijgen. Objecten, symbolen kunnen de aanwezige thematiek heel krachtig in het bewustzijn, in het hier en nu van de patiënt plaatsen. Ze zijn tastbaar, zichtbaar, blijvend. Als de patiënt even met zijn gedachten afdwaalt en weer terugkomt, dan ligt die koude, harde kiezel die staat voor zijn moeder daar nog. Dit mechanisme is heel primitief. Duiden wat gebeurt - Een confrontatie kan zijn, dat je in schildertermen het verloop in het beeldend werken beschrijft, waarbij bijv. een bepaalde copingstijl werd ingezet. Dan voelt iemand zelf wel dat dat analoog is aan wat hij emotioneel/mentaal doet. - Wat in het medium gebeurt en wat ik in de therapeutische relatie toepas wordt concreter, als ik de theorie van Stern aanhaal in mijn beschrijving. - Met de gezamenlijke schemataal kun je bespreken wat in het medium gebeurt. - Patiënten veel meer snappen en voelen wat gebeurt in het beeldend medium, als je het verwoordt in procesanaloge termen gecombineerd met schema s en modi. Kracht en beweging Ik maak gebruik van het begrip vitality affects van Stern. Een emotie heeft vooral te maken met gevoelens aanwezig op de achtergrond, bijv. agitatie. In de uiting van een emotie zit een bepaalde kracht of beweging, dat geeft in beeld richting en beweging aan. Bijv. als iemand heel explosief schildert, is een penseelstreek uitwaaierend, van binnen naar buiten. Als iemand passief is, nergens zin in heeft, dan zal het bewegingspatroon in het beeld wat ontstaat, óók zo zijn. Belangrijk beeld Het typisch beeldend therapeutische van imaginatie is het vormgeven van het imaginaire materiaal. Bijv. dat iemand kracht heeft gevoeld om een dader weg te sturen. Dat belangrijke beeld laat ik de patiënt vormgeven, meestal in klei. Instrumenteel Soms daag ik de patiënt uit om autonoom te handelen in het atelier, om zelfstandig keuzes te maken. Dan hoeft er geen analogie of betrokkenheid in het medium te zijn in wat hij doet, als hij doet wat híj wil. Dat kan heel instrumenteel zijn, bijv. een cadeautje knutselen. Op zo n level kan het beeldend medium ook existeren. Zichzelf ervaren - Beeldend werken kan een extra dimensie zijn voor de patiënt, om zichzelf in te ervaren. Dat is soms veel veiliger dan direct contact. - Maakt iemand een serie portretten en ontdekt hij dat hij hierin onbewust emoties heeft gelegd, dan is dat een vorm van zelfreflectie die mogelijk veel dieper doordringt, dan dat een therapeut datzelfde in woorden zegt - Vaak zie je na een imaginatie, dat bepaalde lading nog niet meteen verdwenen is. Dan zeg ik bijv.: ga nog even fysiek bezig zijn, bijv. beeldhouwen, om het eigen lichaam te voelen. Net díe stap kan een heel belangrijke zijn. Dat is containment: je laat met een werkvorm in het medium analoog een emotie uitvieren. Voor alle fases van uitvieren kun je beeldende activiteiten aanbieden, om mogelijk te maken deze bewúst te beleven. Want waar je bewust van bent, daar kun je iets aan doen. - De ervaringsgerichte techniek modibeeld maken en beeldend doorwerken is een beeldende exploratie wat is die modus. - Een cognitie schiet wortel en blijft in de grond op het moment, dat je het emotioneel ook doorleeft: vóelen dat je kracht hebt en vóelen dat je weerstand kan bieden. In die laag werken we soms in het medium, dan kan ik de patiënt flink uitdagen. Non-verbaal - Soms is het fijn om niet te praten, maar juist beeldend de ruimte te krijgen om te vertoeven in het gevoel van rouw, verdriet, gemis. Niet onthand, maar met je handen, je hoofd en je hart. Je geeft er handen aan. - Wat het beeldende medium ook in zich draagt is: het gesproken woord versus de kracht van stilte en van bewustwording in stilte. Dat je in die stilte kan voelen: wie ben ik, wat doe ik, wat doe ik in het medium, wie ben ik buiten het medium? - Je kunt er heel bewust voor kiezen, dat je iemand die een heel emotioneel moment heeft in het medium, bijv. een vorm van catharsis, láát in zijn woordenloze essentie. Iemand even te laten zijn bij bijv. verdriet dat opkomt en weer weggaat. Het kan heel krachtig zijn, dat je daar in stilte met elkaar getuige van bent. Diagnostiek en voorlichting Je neemt de patiënt vanaf het begin mee in de taal, dat je verschillende zijnstoestanden van iemand samen een naam geeft. Daar kun je creatief in zijn. Imaginatie kan bij mij dienen om diagnostisch iets helder te krijgen. De vraagstelling is dan daarop gericht. Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 6 van 137 Janet van Grunsven

8 Cognitieve strategieën Werk je heel cognitief en gedragsmatig, dan doe je iets wat psychotherapeuten en psychologen vooral doen. Ik werk met flashcards, om gezond gedrag te ondersteunen, of om een helpende gedachte paraat te hebben op moeilijke momenten. Cognitie schiet wortel De gedachte ik kan beter tot 10 tellen is een aardige cognitie, maar die is zó weer als sneeuw voor de zon verdwenen. Alleen de helpende gedachte ik hoef niet met me te laten sollen, ik trek mijn mond open is niet voldoende. Het schiet wortel en blijft in de grond op het moment, dat je het emotioneel ook doorleeft. Experiëntiële Strategieën Ik switch vaak tussen de 3 levels van cognitie, emotie en gedrag. Op elk level is steeds wel werk te doen. De patiënt kan ervaren en gevoelens opdoen in het medium. Ik switch vaak tussen de 3 levels van cognitie, emotie en gedrag. Op elk level is steeds wel werk te doen. Voelen Iemand kan in stilte voelen: wie ben ik, wat doe ik, wat doe ik in het medium, wie ben ik buiten het medium? Aansturen op beleven Ik pas ervaringsgerichte technieken en interventies toe in het medium en stuur zo steeds aan op een dimensie van voelen, ervaren, direct beleven, de láding die een herinnering of een bepaalde manier van denken heeft. Medium veilig Het beeldend medium kan een extra dimensie zijn voor de patiënt, om zichzelf in te ervaren. Dat is soms veel veiliger dan direct contact. Dieper Maakt iemand een serie portretten en ontdekt hij dat hij hierin onbewust emoties heeft gelegd, dan is dat een vorm van zelfreflectie die mogelijk veel dieper doordringt, dan dat een therapeut datzelfde in woorden zegt. Contact Ik doe ontspanningsoefeningen om iemand fysiek los te laten komen en in contact te laten komen met zijn gevoel en zijn lichaam. Imaginatie - Imaginatie kan dienen om trauma s of pijnlijke herinneringen te herschrijven, te herprogrammeren. Je kunt het trauma niet wegmaken, je kunt wel de emotionele lading eraf halen. - Wat te moeilijk is om in het echt te doen, kun je eerst in de geest doen. Bijv. het verankeren van het gevoel: ik kan dat gesprek aan. - Imaginatie geeft de patiënt alleen kracht in het hier en nu: toen kon ik het niet, nu kan ik het wel. - De lading van emoties uitvieren na een imaginatie kan juist een heel belangrijke stap zijn. Nog even fysiek bezig zijn, bijv. beeldhouwen, om het eigen lichaam te voelen. Non-verbaal - Soms is het fijn om niet te praten, maar juist beeldend de ruimte te krijgen om te vertoeven in het gevoel van rouw, verdriet, gemis. Niet onthand, maar met je handen, je hoofd en je hart. Je geeft er handen aan. - Je kunt heel bewust kunt kiezen voor stilte. Dat je iemand die een heel emotioneel moment heeft in het medium, bijv. een vorm van catharsis, láát in zijn woordenloze essentie. Iemand even te laten zijn bij bijv. verdriet dat opkomt en weer weggaat. Het kan heel krachtig zijn, dat je daar in stilte met elkaar getuige van bent. - Als vaktherapeut ben je niet steeds gedwongen om te praten en erbij stil te staan. Exploreren De ervaringsgerichte techniek Per schema een modibeeld maken is niet zozeer verbaal of rationeel, maar meer een beeldende exploratie wat is die modus, wat hoort hierbij, het beeldend doorwerken. Cognitie schiet wortel Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 7 van 137 Janet van Grunsven

9 Ervaringsgerichte technieken worden in de schematherapie bij de psychologie getrokken, omdat gebleken is dat leer- en veranderprocessen meer beklijven, meer kracht hebben, als het emotioneel beleefd of gevoeld wordt. Een cognitie schiet wortel en blijft in de grond op het moment, dat je het emotioneel ook doorleeft: vóelen dat je kracht hebt en vóelen dat je weerstand kan bieden. Als vaktherapeut zit ik heel erg op dat gevoel, kan ik de patiënt heel erg uitdagen. Verandering van gedragspatronen Vooraf Vooraf aan het doorbreken van gedrag, is een langere periode nodig van overeenstemming krijgen over het probleem en een werkrelatie opbouwen. Ik switch vaak tussen de 3 levels van cognitie, emotie en gedrag. Op elk level is steeds wel werk te doen. Doorbreken van gedragspatronen het moeilijkst De therapeutische relatie en al die cognitieve en experiëntiële strategieën staan in feite allemaal ter dienste van feitelijk ander gedrag: het doorbreken van gedragspatronen, het aanleren van adequate copingstijlen en gezonde strategieën om jezelf staande te houden. Dat is omdat deze fase altijd het moeilijkst is. Beklijven Gebleken is dat leer- en veranderprocessen meer beklijven, meer kracht hebben, als het emotioneel beleefd of gevoeld wordt. Daarom zijn in de schematherapie ervaringsgerichte technieken bij de psychologie getrokken. Gewenst gedrag oefenen - Imaginatie kan dienen om aan modelling te doen; oefenen van gewenst gedrag in de toekomst. - In het kader van o.a. modelling van gewenst gedrag pas ik de werkvorm ouderbeelden toe. Met symbolische voorwerpen doen we projectieve identificatie. Symbolen kunnen de aanwezige thematiek heel krachtig in het bewustzijn, in het hier en nu van de patiënt plaatsen. Ze zijn tastbaar, zichtbaar, blijvend. Dit mechanisme is heel primitief. Met deze objecten kun je gaan schuiven en werken, zoals in familieopstellingen wordt gedaan. Copingstijlen Doelgroep: ervaringen met patiënten Copingstijl verbeeld - Voorbeeld van een overcompenserende copingstijl in beeld: werk dat in een vlotte, expressieve stijl is opgezet, heel precies en realistisch dichtschilderen. - Het kan gebeuren dat een patiënt zijn schilderij kwetsbaarheid noemt, maar ik zie een heel ander beeld, bijv. de Hulk. Hij geeft er een mooie naam aan en ondertussen houdt hij weg wat er te voelen is. Als ik hier zijn gedragspatroon in terug kan zien, kan ik dat benoemen: je bent jezelf aan het beschermen door jezelf groot te houden en er dan mooie woorden aan te geven. Je verkeert nu in een beschermmodus. Gedrag veranderen moeilijkst De fase van het doorbreken van gedragspatronen, het aanleren van adequate copingstijlen en gezonde strategieën om jezelf staande te houden is altijd het moeilijkst. Basisvoorwaarden noodzakelijk Onze patiënten leren alleen als de basisvoorwaarden goed zijn: ze voelen zich dan veilig en geborgen, op hun gemak, gezien, serieus genomen. Pas dan kunnen ze eraan toe komen, om te kijken naar zichzelf en wat anders zou kunnen. Anders zijn ze te druk met overleven. Analogieën Soms maakt iemand geen contact maakt met de materie, merk je wat van een gesplitstheid in die persoon. Voorbeeld: iemand boetseert wekenlang traag aan een Ferrari van 10x10 cm, al pratende over snelheid en mooie auto s en geeft hem de titel snelheid. Maar het resultaat is een hompje klei, waar je amper een auto in ziet. De betekenis van het vormgegeven beeld is dan niet alleen: wat is de drive om snel te gaan? De diepere betekenis is ook, hóe iemand eraan gewerkt heeft met een bepaald resultaat. Dat zijn analogieën. Ervaring met empathische confrontatie: Een patiënt ging schilderen aan de hand van zijn schema impulsiviteit, vond dat heel spannend. Hij was bang voor de negatieve emoties die vanonder de impulsiviteit vandaan konden komen. Hij was gewend dit schema te overdekken door het tegendeel: de rem erop, heel gecontroleerd en precies werken. Tijdens het impulsief schilderen kwam hij in aanraking met die emoties. In de nabespreking heb ik positief bekrachtigd: heel belangrijk dat je in contact komt met Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 8 van 137 Janet van Grunsven

10 überhaupt je onderliggende gevoelens. Ik snap dat dat pijnlijk is, ik zie je verdriet en de moeite die je hebt. De confrontatie zat erin, dat ik het verloop benoemde wat ik had gezien: dat hij aanvankelijk een expressief - expressionistische opzet met impulsiviteit had gemaakt, en na een fase van emotie en van onthand zijn, was hij teruggevallen in het mechanisme van de rem, de controle erop. Dat deed hij door alles dicht te schilderen, met een hoog realismegehalte, met fijne toets, heel precies. Deze man voelt zelf wel, dat dat analoog is aan wat hij emotioneel/mentaal doet. Ik nodigde hem in schildertermen uit, om in het volgende werk zo lang mogelijk in die expressieve staat te blijven. Defensie benoemen Wanneer iemand bij zijn werk mooie woorden gebruikt en ondertussen weghoudt wat er te voelen is, dan ga ik niet in op hoe er geschilderd of gekleid is. Want dat komt uit de ratio en dat is weer onderdeel van zijn defensie. Wel benoem ik wat gebeurt en dat ik het vermoeden heb, dat dit vanuit een bepaalde modus komt. Agressie Er zijn verschillende varianten van agressie. Een patiënt zei recent: dat is de terrorist in mij. Dat was een modus van een heel sneaky agressor, die links en rechts bommetjes legde, maar nooit gepakt werd. Vormgeven van imaginair beeld Patiënten zeggen over die fase van beeldend vormgeven van het imaginaire beeld: het beeld draagt kenmerken die óf het meest belangrijk waren, óf over het hoofd zijn gezien. Zo n laatste kenmerk laat zien: daar zit nog pijn, of een leergebied. Dan was de ervaring in de imaginatie even heel mooi, maar het beeld zegt nét wat anders. Iets scherp voor ogen krijgen Voor veel patiënten is het lastig om iets scherp voor ogen te krijgen. Objecten of symbolen kunnen de aanwezige thematiek heel krachtig in het bewustzijn, in het hier en nu van de patiënt plaatsen. Iemand laten in zijn woordenloze essentie De toegevoegde waarde van vaktherapie is, dat je ook heel bewust kunt kiezen voor stilte en níet praten, non-verbaal. Dat je iemand die een heel emotioneel moment heeft in het medium, bijv. een vorm van catharsis, láát in zijn woordenloze essentie. Iemand even te laten zijn bij bijv. verdriet dat opkomt en weer weggaat. Het kan heel krachtig zijn, dat je daar in stilte met elkaar getuige van bent. Theorieën, stromingen en visie op schemagerichte therapie Schematherapie als behandelprotocol met ruimte Schematherapie is een conceptuele theorie, die vaktherapie een soort van behandelprotocol verschaft, van de diagnostiek t/m de fasering en de technieken in de behandeling. Een vaktherapeut heeft kennis van ingrediënten en pakt in het juiste moment de passende ingrediënten. Hij vaart op kennis, intuïtie en ervaring, steeds voelen van: waar zit ik nu? Binnen schematherapie hoeft een vaktherapeut niet alles hetzelfde te doen, er is vrijheid. Maar je hebt een grotere structuur en gelegenheid tot scholing en bijscholing. Dat is fijn. Daniel Stern Het maakt mijn beschrijvingen concreter, als ik de theorie van Stern aanhaal in wat in het medium gebeurt en wat ik in de therapeutische relatie toepas. Wat in de therapeutische relatie plaatsvindt, heeft te maken met wat Stern noemt: de amodale of crossmodale perceptie. Je maakt gebruik van het leermechanisme dat al vanaf twee maanden oud aanwezig is. Ik maak gebruik van vitality affects. In de uiting van een emotie zit een bepaalde kracht of beweging. Voorbeeld: als iemand passief is, nergens zin in heeft, dan zal het bewegingspatroon in het beeld wat ontstaat, óók zo zijn. De modi maken deze analogieën in het beeldend werken bespreekbaar. Door procesanaloge termen te combineren met schema s en modi, merk ik dat patiënten veel meer snappen en voelen wat gebeurt in het beeldend medium. Overig Wanneer ik een patiënt schemagericht behandel, probeer ik samen te werken met de psycholoog of psychotherapeut die hem ook ziet. Schematherapie voorziet van een volledige wapenuitrusting en een volledig draaiboek met Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 9 van 137 Janet van Grunsven

11 strategieën. In het behandelen bij persoonlijkheidsstoornissen doe je een soort reconstructieve therapie. Je gaat helemaal terug naar trauma s, problemen en kernoorzaken, in de kern van de persoon. En tegelijkertijd ben je ook re-educatief en op andere manieren bezig. Gegevens over de bron Respondentreferentie: H Opleiding tot therapeut: Creatieve Therapie opleiding, de laatste lichting van Middeloo te Amersfoort Opleiding schemagerichte therapie: - Collega s hebben een presentatie gegeven over schemagerichte therapie. - Cursus Cognitieve gedragstherapie en vaktherapie daarin zit 1 dag schemagerichte therapie. Hiervoor heb ik stukken gelezen uit het handboek schemagerichte therapie voor therapeuten van Young - Het zelfhulpboek Leven in je leven gelezen. - Het meeste heb ik geleerd van het schrijven van mijn beeldende schemagerichte module, in samenwerking met één van onze psychotherapeuten. Dat komt doordat je op papier helder moet formuleren sessies, opdrachten en uitleg naar patiënten moest ik vertalen en ook door de feedback van mijn ervaren collega. - Ik heb ook dingen gehaald uit een werkboek voor de ééndaagse schemagerichte dagbehandeling, wat de psychotherapeuten hier ontwikkeld hebben. Therapeutische loopbaan: - PAAZ van het Reinier de Graaf-gasthuis, - Is gefuseerd met St.-Jorisgasthuis tot GGZ-Delfland; o met verschillende visies te maken gehad o vooral observaties, kortdurende behandelingen en crisisopvang - Op dit moment doe ik o individueel gerichte indicatieblokken voor de polikliniek o 3 groepen op de kliniek variërend van verbaal steunend tot inzichtgevend en structurerend; o deeltijdgroep gericht op angst- en dwangklachten, met hen wordt schemagericht gewerkt. o mijn nieuwe module Beeldende schemagerichte therapie voor cliënten met een persoonlijkheidsstoornis start binnenkort. Aanvang toepassing van schemagerichte therapie: Het werd geïntroduceerd op de dagbehandeling in het blok angst- en dwangklachten en ik ben daarin meegegaan. Ik heb nog maar een beetje in de praktijk gebracht, ben bezig met me te ontwikkelen en ben nog niet heel uitgesproken hierin. Toen bleek dat collega s psychotherapeuten veel deden met experiëntiële technieken, ontstond binnen de instelling een discussie over wiens terrein dat is, en of de vaktherapieën en de psychotherapie daarin kunnen samenwerken. Setting waarin schemagericht gewerkt wordt: - Op de dagbehandeling in het blok angst- en dwangstoornissen - Binnen het zorgprogramma persoonlijkheidsstoornissen start ik binnenkort een nieuwe module Beeldende schemagerichte therapie Opmerking Het grootste deel van onderstaande gegevens is verteld vanuit een zelf ontworpen module Beeldende schemagerichte therapie. Deze module wordt in samenwerking met een ervaren schemagerichte psychotherapeut gedaan. Schema s, schemamodi, schemadomeinen SCHEMA S Meer gericht op modi dan op schema s - Ik heb me vooral op de modi gericht, wat minder op schema s. - Onbewust heb ik voor modi gekozen. Dat is wel logisch, omdat je juist met vaktherapieën gemoedstoestanden bereikt. Ik denk dat hetzelfde met schema s ook zou kunnen. Psycho-educatie In de bijlagen van een map, met daarin mijn Beeldende schemagerichte module, zit informatie Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 10 van 137 Janet van Grunsven

12 over de schema s en de modi en een literatuurlijst, zodat cliënten erover kunnen lezen. Erkenning door labelen van een schema of modus Dat geeft heel veel erkenning aan mensen: - De taal geeft een náám aan waar ze last van hebben, van een schema of een modus. - Je kunt dingen benoemen, je kunt het steeds tegen mensen zeggen - het is duidelijk dat het van vroeger komt. Ik dacht: wat is dat mooi. Dit ga ik zeker toepassen. Aanspreken op schema s en modi Je kunt cliënten ook op hun schema s en modi aanspreken: dit wil je toch veranderen? Ik denk dat dát heel sterk is in de schemagerichte therapie. Zelfreflectie Toen ik ging lezen in Leven in je leven vond ik het heel herkenbaar. Ik ben ook geïnteresseerd in mijn eigen schema s, maar ik ben er niet heel erg mee bezig. SCHEMAMODI Extra aandacht voor een bepaalde modus in mijn module. De module Beeldende schemagerichte therapie kan ook als aanvulling worden ingezet door de individuele therapeut. Een indicatie kan zijn, dat een cliënt specifieke aandacht nodig heeft voor een bepaalde modus. Keuze voor modi te maken met gemoedstoestanden Ik heb me vooral op de modi gericht en wat minder op de schema s. De keuze voor modi was aanvankelijk onbewust, maar ook logisch omdat je juist met vaktherapieën gemoedstoestanden bereikt. Dus vaktherapieën lenen zich er heel goed voor, om daarmee aan de slag gaan. Educatie over schema s en modi In de bijlagen van de map met daarin de module, zit informatie over de schema s en de modi en een literatuurlijst, zodat ze erover kunnen lezen. Eye openers hoe met iemand om te gaan De schemagerichte theorie geeft mij eye openers om met iemand, hoe die op dat moment is, om te gaan. Ook de Gezonde Volwassene is een handvat. Modus Gezonde Volwassene - De Gezonde Volwassene staat voor o zorg voor het kwetsbare kind o dingen regelen voor jouzelf o dingen mogelijk maken, een bepaalde manier van omgaan met problemen. - Eerst ga ik samen met de cliënten een beeld vormen van hoe de Gezonde Volwassene eruit ziet. - Daarna gaan we met elkaar kijken: o welke eigenschappen van de Gezonde Volwassene heb je al? Dat is heel belangrijk: het hoeft niet allemaal ontwikkeld te worden, dat stuk heb je al. o Wat wil je nog ontwikkelen? - De schemagerichte theorie geeft mij eye openers om met iemand, hoe die op dat moment is, om te gaan. Ook de Gezonde Volwassene is een handvat. - Voor cliënten is het heel belangrijk om steeds bewust te worden wat een modus met ze doet, wat zijn invloed is en dan te bedenken hoe de Gezonde Volwassene ermee zou gaan. Advies van de Gezonde Volwassene - In de Geleide Fantasie geef ik gaandeweg de opdracht: stel je nu 30 seconden lang voor dat de Gezonde Volwassene bij je is. Wat zou hij nu tegen je zeggen, wat zou hij nu doen? - Na een opdracht vraag ik welke adviezen uit de groep het meest bij iemand passen. Daarna spits ik het toe: wat zou de Gezonde Volwassene doen? - In de opdracht Het inzetten van de Gezonde Volwassene bij problemen hebben we het over de verschillende strategieën die mensen hebben, om met problemen om te gaan. Modus Blije Kind heel belangrijk Het Blije Kind vind ik heel erg belangrijk. Dit is een gezonde kant van iemand van je gekoesterd weten, van je mogen ontwikkelen, geliefd zijn, veilig voelen, mogen spelen. Steun hebben aan de Gezonde Volwassene en het Blije Kind Mijn cliënten krijgen de opdracht om Flashcards te maken voor de moeilijke momenten. Hierop Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 11 van 137 Janet van Grunsven

13 staan een beeld van de Gezonde Volwassene en van het Blije Kind. Modus Veeleisende Ouder - Een veel voorkomende modus is de Veeleisende Ouder. - De Veeleisende Ouder kan mensen erg beperken, van je mag niet boos zijn, dat is slecht. Zorgen voor het Kwetsbare Kind Ik heb een opdracht zorgen voor het Kwetsbare Kind met de boodschap erin: erken het Kwetsbare Kind. Aanleiding tot deze opdracht was een eerdere ervaring, waarbij ik me afvroeg: kúnnen deze mensen wel voor zichzelf zorgen? Modi tegenover elkaar zetten In een opdracht in mijn module zet ik de Veeleisende of Straffende Ouder en het Kwetsbare Kind tegenover elkaar, om te onderzoeken hoe het eruit ziet en hoe dat iemand beïnvloedt. Wegsturen van de Veeleisende of Straffende Ouder Ik leg uit aan cliënten dat het wegsturen van de Veeleisende of Straffende Ouder op momenten kan helpen. Het werkt steunend als iemand dan een eigengemaakt beeld voor ogen kan halen. Modus de Onthechte Beschermer - De Onthechte Beschermer is een modus waarvan ik me eigen moest maken van: wat houdt die nou in? - De Onthechte Beschermer kan er zó tussen gaan staan, dat mensen het zo beangstigend vinden om bepaalde gevoelens te hebben, dat ze daar helemaal niet bij kunnen komen. - De Onthechte Beschermer is iemand is tegen wie je een vriendelijk moet zijn, met wie je respectvol omgaat, omdat hij het altijd goed bedoeld heeft. Hij heeft je willen beschermen en wil die bescherming nog steeds geven. - De cliënt moet de mogelijkheid hebben om De Onthechte Beschermer af en toe eens opzij te zetten, als het zo uitkomt. Modus het Impulsieve Kind Het Impulsieve Kind kan problemen krijgen doordat het gevoelens te impulsief uit en dan denkt wat heb ik nu gedaan?. Te heftig en te plotseling. Modi uitbeelden Op de dagbehandeling komen mensen met angst- en dwangklachten. Met hen werk ik regelmatig met de opdracht dat mensen hun modi uitbeelden en de betekenis en invloed van deze modi onderzoeken. Modi die de aandacht krijgen in mijn module Eerst had ik het idee om me vooral op de Veeleisende, Straffende Ouder te richten. Na uitwisseling met collega s is het toch breder geworden, ik heb ook ruimte gecreëerd voor de Onthechte Beschermer, die gevoelens buitensluit, en voor het Impulsieve Kind, dat te impulsief omgaat met gevoel. Cliënten worden bewust van hun modi Fase twee in de module Beeldende schemagerichte therapie is gericht op het bewust worden van de verschillende modi die je hebt, en de invloed die ze op je hebben. Veranderen door wegsturen of opzij zetten van modi In de derde fase van de module Beeldende schemagerichte therapie proberen we dingen te veranderen. Dat kan bijvoorbeeld door het wegsturen van de Veeleisende Ouder of het opzij kunnen zetten van de Onthechte Beschermer. Koppeling van verschil binnenkant buitenkant aan modi Het verschil wat een cliënt voelt van binnen en wat die van buiten laat zien laat ik beeldend onderzoeken. Daarna wordt dit gekoppeld aan de modi, die daarin een rol spelen. Modi-scorelijsten per cliënt op flappen - Collega psychotherapeuten beginnen elke sessie met scores van de modi te laten noteren op flappen. Ik wil daar ook mee gaan werken. - Van daaruit gaan ze kijken: hoe verliep deze week en hoe is het nu? - Iedere cliënt heeft zijn eigen flap. Duidelijk wordt welke modi bij iemand van toepassing zijn. Geleidelijk wordt het verloop zichtbaar. - Ook de Gezonde Volwassene en het Blije Kind staan op de scorelijst, omdat je die wil versterken; de hoop is dat deze twee langzamerhand vooruit gaan. Voegt imaginatie iets toe? In de schemagerichte therapie kun je via een imaginatieoefening in het verleden de Gezonde Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 12 van 137 Janet van Grunsven

14 Volwassene laten ingrijpen in een situatie, toen je nog een kind was. Ik vraag me af, of dit echt wat toevoegt. Zelf richt ik me op het recénte verleden. Empathische confrontatie of realiteitstoetsing - Empathische confrontatie of realiteitstoetsing geeft heel veel erkenning aan mensen: o Het geeft ze een náám, waar ze last van hebben, van een schema of een modus o Je kunt dingen benoemen, je kunt het steeds tegen mensen zeggen o Het is duidelijk dat het van vroeger komt. Ik dacht: wat is dat mooi. Dit ga ik zeker toepassen. - Je kunt cliënten ook op hun schema s en modi aanspreken: dit wil je toch veranderen? Ik denk dat dát heel sterk is in de schemagerichte therapie. Bewust van eigen modi als therapeut - Belangrijk is, dat je ervan bewust bent, dat je zelf modi hebt, een neiging hebt. Je moet daar wel mee bezig zijn, want als je bewust bent dan kun je er rekening mee houden. - In samenwerking met mijn collega psychotherapeut word ik soms gewezen op mijn eigen gedrag, mijn modi. Geen zelfonthulling over de eigen modi Ik ga mijn eigen modi niet in de therapie benoemen, dat vind ik te persoonlijk. Ik denk niet dat iemand daarmee geholpen is en houd een bepaalde afstand. Casusconceptualisering - SCHEMADOMEINEN - Schemagerichte taal Wat je doet anders benoemen Schemagerichte therapie sprak me gelijk aan: het was heel herkenbaar als visie, maar dan met een andere taal. Heel veel dingen deed ik voor mijn gevoel al wel, maar kon ik nu anders benoemen. Erkenning dankzij benoemen in schemagerichte taal Er is heel veel erkenning aan mensen: - de taal geeft een náám aan waar ze last van hebben, van een schema of een modus. - je kunt dingen benoemen, je kunt het steeds tegen mensen zeggen, - het is duidelijk dat het van vroeger komt. Ik dacht: wat is dat mooi, dit ga ik zeker toepassen. Consequent benoemen in schemagerichte taal werkt sterker Je neiging kan zijn, om dingen steeds een beetje anders te benoemen. Dingen benoemen in de schemagerichte taal is consequent en dat werkt sterker. Technieken die ingezet worden op gebied van - Diagnostiek, - Cognitieve strategieën - Experiëntiële Strategieën - Verandering gedragspatronen / copingstijlen 1. MODI UITBEELDEN Functie Modi Uitbeelden: - Eigen modi onderzoeken, bijv. wat een bepaalde modus met je doet - De beleving vanuit een modus naast die van de Gezonde Volwassene zetten - Vanuit de Gezonde Volwassene leren omgaan met problemen Doelgroep bij wie Modi Uitbeelden wordt toegepast: Mensen met angst- en dwangklachten op de dagbehandeling, bij wie ook persoonlijkheidsproblematiek een rol speelt. Belangrijk volgens de therapeut Voor cliënten is het heel belangrijk om steeds bewust te worden wat een modus met ze doet, wat zijn invloed is en dan te bedenken hoe de Gezonde Volwassene ermee zou gaan. Beschrijving toepassing Modi Uitbeelden: De opdracht is: je modi uitbeelden. Zoek uit - hoe is de verhouding van een bepaalde modus naar jou? - wat doet hij met jou? - wat voor invloed heeft hij op jou? De vervolgopdracht is: zoek uit - wat is Gezonde Volwassene - wat heb je nu nodig van de Gezonde Volwassene? - hoe zou de Gezonde Volwassene met je probleem (problemen) omgaan? Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 13 van 137 Janet van Grunsven

15 - wat kun je aan de Gezonde Volwassene hebben? 2. MODULE BEELDENDE SCHEMAGERICHTE THERAPIE Start van deze module is ongeveer april Het interview vond daarvóór plaats. Uitdenken en opstellen van deze module: - Tijdens het schrijven van deze module overlegde ik met collega s. In het begin meer met de beeldende therapeuten, later alleen nog met een (ervaren schemagerichte) psychotherapeut. - Eerst had ik het idee om me vooral op de Veeleisende, Straffende Ouder te richten. Uiteindelijk is het door de uitwisseling met collega s toch breder geworden. Hierdoor kunnen meer verschillende cliënten wat aan dit blok hebben. - Oorspronkelijk stonden de opdrachten in mijn module door elkaar. Op aanraden van mijn collega heb ik ze geordend en is er een opbouw. Ik denk dat deze manier heel toegankelijk is. Vragenlijsten vooraf aan deze module: Vooraf aan de module worden bij de deelnemers vragenlijsten afgenomen, om te onderzoeken welke schema s en modi het meest op de voorgrond staan. Gebruik maken van de verschillende mogelijkheden en disciplines: De module kan ook aanvullend zijn voor de individuele therapeut. Een indicatie kan bijvoorbeeld zijn, dat een cliënt specifieke aandacht nodig heeft voor de Veeleisende Ouder. En vanuit de module kan ik iemand ook een andere vorm van schemagerichte therapie aanraden, waar iemand op een andere manier bezig kan zijn. Lengte van deze module: 12 sessies. Het zal moeten blijken, of dat genoeg is. In deze instelling zijn er allerlei mogelijkheden voor schemagerichte therapie, dus het hoeft niet persé klaar te zijn. Doelgroep voor deze module: - Cliënten vanuit het zorgprogramma Persoonlijkheidsstoornissen en dan vooral uit cluster B en C. - Voorwaarde: cliënten moeten de schemagerichte ingrediënten cognitief wél kunnen snappen, het is een soort vertaalslag die ook zij moeten kunnen maken. - Voor een deel zijn de cliënten in mijn module al gewend aan de schemagerichte therapie, doordat ze dat al bij een individuele behandelaar krijgen en specifiek komen voor de experiëntiële technieken. - Voor de anderen zal de schemagerichte therapie voor mensen nieuw zijn. Voorafgaand aan deze module houden we wat uitgebreidere gesprekken met deze cliënten, ook naar aanleiding van de uitkomsten uit de vragenlijsten. Grootte van de groep in deze module: Hopelijk 8 mensen. Vanwege de productie wordt het mogelijk 10, maar dat vind ik teveel. Meerwaarde van een groep in deze module: De meerwaarde van de groep is, dat de één dit doet en de ander dat, en dat ze van elkaar ideeën kunnen opdoen. Psycho-educatie in deze module: - In mijn module is heel veel informatie opgenomen naar patiënten toe, ik moet nog zien of dat echt nodig is. - In elke zitting is er een stukje uitleg en er kan een casus bij zitten. - Informatie over de schema s en de modi en een literatuurlijst zitten in de bijlagen van de modulemap voor cliënten, zodat ze erover kunnen lezen. - Door de uitgebreide informatie is de modulemap wel een mooi visitekaartje wat je kunt afgeven in de instelling, omdat het heel transparant is. Materiaalgebruik in deze module: - In de module heb ik afwisseling gepland qua materialen. - Ik doe een suggestie in het te gebruiken materiaal. Ik draag iets aan, ter kennismaking of om ze een beetje wegwijs te maken. Een voorbeeld hiervan is het voelend bezig zijn met klei i.p.v. in het denken zitten. Interventies uit de cognitieve gedragstherapie in deze module: De interventies uit de cognitieve gedragstherapie die ik inzet, vind ik mooi omdat therapie zich niet alleen beperkt tot de sessies, maar dat mensen gestimuleerd worden om er ook thúis mee bezig te zijn. 1. Ik vraag na afloop van iedere sessie om een samenvatting te maken, dit in eigen woorden op te schrijven. 2. Huiswerkopdrachten Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 14 van 137 Janet van Grunsven

16 Huiswerkopdrachten in deze module: - Ik heb nooit eerder met huiswerk gewerkt. In de module is er wél huiswerk, het is niet vrijblijvend bedoeld, het is echt werken. - De sessies zullen beginnen met het bespreken van het huiswerk gedurende zo n 20, 25 minuten. - Functie van huiswerk: therapie blijft niet alleen beperkt tot de sessies, maar krijgt ook een plekje thúis. - Voor huiswerk pak ik concrete dingen, zodat mensen het echt kunnen toepassen. Voorbeelden hiervan: o maak een veilige plek. o zoek een foto van wanneer jij je een Blij Kind voelde o thuis registreren hoe vaak gedurende de week je in je modi hebt gezeten. Werken met modi door de gehele module heen - De modi komen de hele module terug, want cliënten gaan bijhouden welke modi ze door de week heen tegenkomen. Dan gaan ze kijken: hoe verliep deze week en hoe is het nu? - Elke sessie gaan mensen hun scores op hun modi noteren op modi-scorelijsten op flappen; zo wordt duidelijk welke modi bij iemand van toepassing zijn. - Ook de Gezonde Volwassene en het Blije kind staan op de lijst, omdat je die wil versterken; de hoop is dat deze twee langzamerhand vooruit gaan. - Iedereen heeft een eigen flap, waarop het verloop in zijn modi dan duidelijk gaat worden. Beschrijving van deze module per fase en zitting: FASE 1 eerste bewustwordingsfase twee weken De bedoeling is laagdrempelig te beginnen: - elkaar leren kennen - ontdekken wat creatieve therapie inhoudt - oriënteren: wat houdt iets in, hoe ziet dat er bij jóu uit - gaan uitwisselen. We beginnen met de bewustwordingsfase en met de sterke kant en het veilige: de voorwaardenscheppende dingen, de sterke en plezierkanten. - Zo voorkom je dat het gelijk moeilijk is, met bedreigende gevoelens. - Daar kunnen mensen indien nodig op terugvallen. Zitting 1 Onderwerp: de Gezonde Volwassene en het Blije Kind. Opdracht: - Samen een collage maken met woorden en plaatjes, om zo een beeld te vormen van hoe de Gezonde Volwassenen en het Blije Kind eruit zien. Vervolgopdracht: - Met elkaar kijken, welke eigenschappen van de Gezonde Volwassene en het Blije Kind ieder al hebben. Dit vaststellen is heel belangrijk: het hoeft niet allemaal ontwikkeld te worden, dat stuk heb je al. - Wat wil je nog ontwikkelen? Opdrachten ook uitvoeren m.b.t. het Blije Kind dit is ook een gezonde kant. Zitting 2 Onderwerp: jouw veilige plek. Te stellen vragen: - wanneer heb jij je ooit veilig gevoeld? - hoe ziet dat er voor jou uit? - wat stel jij je daarbij voor? Opdracht: beeld iets uit over deze veilige plek. De vervolgvraag is te benoemen: wat is bij jou thuis een veilige plek. Handvatten: vragen - kan het zijn dat je een bepaalde plek hebt, waarvan jij zegt hier wil ík zitten? Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 15 van 137 Janet van Grunsven

17 - heb je misschien een plek met foto s van mensen, die je steunen, veiligheid bieden of bij wie je troost kan zoeken, als je je eenzaam of verdrietig voelt, ook als ze niet beschikbaar zijn. Als iemand thuis nog geen veilige plek heeft, dan is de huiswerkopdracht: máák er één. FASE 2 tweede bewustwordingsfase drie weken Een inventarisering van waar heb je last van, bewust worden van de verschillende modi waarvan je last hebt. Zitting 3 Opdracht: onderzoeken welke invloed de verschillende modi op je hebben, bijv. op hoe je gevoelens uit en of je dat wel of niet kunt. Voorbeelden: - De Veeleisende Ouder kan mensen erg beperken, bijv. je mag niet boos zijn, dat is slecht. - De Onthechte Beschermer kan er zó tussen gaan staan, dat iemand niet bij bepaalde gevoelens kan komen, omdat ze zo beangstigend zijn. - Het Impulsieve Kind kan juist weer problemen krijgen doordat het gevoelens te impulsief uit en dan denkt wat heb ik nu gedaan?. Te heftig en te plotseling. Zitting 4 Opdracht: toon het verschil tussen binnenkant en buitenkant: wat voel je vanbinnen en wat laat je zien. Verschillende werkvormen zijn geschikt, bijvoorbeeld een doosje maken. Functie: bewustwording; koppeling maken van wat plaatsvindt naar de modi Te stellen vragen: - wat zit er aan de binnenkant bij jou? - en wat aan de buitenkant? - welke modi spelen er een rol bij, dat dat zo is? Zitting 5 Opdracht: over het spelen als een kind. Interventie: ik verwacht dat deze mensen daar problemen mee hebben, vanuit bepaalde modi. Daarom geef ik uitleg. Ik bied verschillende werkvormen aan om te kijken, hoe het spelen als een kind voor iemand werkt, bijv. - Met elkaar een fantasiedier maken - Werken met uitgescheurd krantenpapier - Verschillende toevalstechnieken, waarin echt gespééld wordt met materiaal. Na de werkvorm te stellen vragen: - Wat gebeurde er? - Wat ontdekken of merken ze bij zichzelf? - Kunnen ze stiekem tóch plezier hebben, vinden ze het gênant of raar? Dit gaan terugkoppelen naar de modi: - hoe komt het dat je ervaart wat je ervaart? - welke modus is het, die nu aan het woord is? Daar gaan we over praten, bijvoorbeeld: waarom mag je niet.? Huiswerkopdracht: plan een moment waarin je toekomt aan - een stukje ontspanning, - of stukje spel, - of dat je op je stoel zit en niks doet, - en kijk dan eens hoe dat is. - als je er niet aan toekomt, kijk dan eens, hoe dat dan komt? FASE 3 veranderingsfase vijf weken Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 16 van 137 Janet van Grunsven

18 Proberen dingen te veranderen, hoe zou je het anders willen? Bijv. - wegsturen van de Veeleisende Ouder - opzij zetten van de Onthechte Beschermer - inzetten van Gezonde Volwassene - heel belangrijk - toelaten van en zorgen voor het Kwetsbare Kind - minder streng zijn voor jezelf. Zitting 6 Opdracht: zet de Veeleisende of Straffende Ouder en het Kwetsbare Kind tegenover elkaar. - maak mensenbeeldjes van klei van de Veeleisende / Straffende Ouder en van het Kwetsbare Kind. Te stellen vragen: - Hoe ziet dan de houding van de Ouder eruit? - Hoe ervaar je die Ouder? - Hoe groot is de Ouder? - Wat voor houding neemt hij aan naar jou? - En wat doet dat met jou? word je dan ook groot of krimp je een stukje of durf je hem nog aan te kijken? Enz. Vervolgopdracht: maak een beeldend werkstuk, waarin je jouw Veeleisende of Straffende Ouder wegstuurt. - Mensen kiezen zelf een manier om dat te doen. - Metaforen werken hierbij heel goed. Uitleg: dit wegsturen kan op momenten helpen. Want die Ouder staat morgen misschien weer op de stoep. Wanneer dat gebeurt kan het helpen, als iemand zijn eigengemaakte beeld voor ogen kan halen. Zitting 7 Onderwerp: opzij zetten van de Onthechte Beschermer. Opdracht: masker maken. Uitleg: - Soms laat je wat anders zien dan wat er bij je leeft. Op het masker laat je zien, hoe dit bij jou werkt. - Voorbeeld: je bent altijd maar aan het lachen en klieren. Dat kun je in het masker laten zien, door bijv. de propjes die je maakt op het masker te plakken. - De Onthechte Beschermer heeft je willen beschermen en wil die bescherming nog steeds geven. Hier aan denken als therapeut: - Houding: dit is een modus met wie je respectvol omgaat, tegen wie je vriendelijk bent, omdat hij het altijd goed bedoeld heeft. - De cliënt moet de mogelijkheid hebben om hem af en toe opzij te zetten, als het zo uitkomt. Of hij opzij mag heeft mogelijk met veiligheid te maken. Nadat de maskers klaar zijn, gaan we fantaseren met de groep: - waar zullen we hem een plek geven? - de Onthechte Beschermer opzij zetten, hoe doen we dat? - hoever wil je hem weg hebben? of hoe dicht in de buurt wil je hem houden? Zitting 8 Onderwerp: zorgen voor het Kwetsbare Kind. Boodschap hierin: erkén je Kwetsbare Kind-modus. Motivatie om aan het stuk zorgen voor jezelf aandacht te besteden: N.a.v. een sessie in de dagbehandeling, waarin heel veel emotie was, had ik de cliënten aangespoord om een beetje te zorgen voor zichzelf. Later bedacht ik: kúnnen ze dat eigenlijk wel? Te stellen vragen: - Wat heb je nodig? Waar heb je behoefte aan? - Sta je het jezelf toe om te ontvangen? Dus: kun je het jezelf toestaan om een poosje verdrietig te zijn, of om een uurtje rust te nemen, of iets lekkers voor jezelf te kopen? - Waar zit het dan in voor jou? - Wat zeg je tegen jezelf? Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 17 van 137 Janet van Grunsven

19 Opdracht: beeld uit wat je graag voor je Kwetsbare kind zou willen, bijv. hoe je getroost wil worden. Zitting 9 Geleide Fantasie; dit is een aandachtsgerichte oefening, erg kwetsbaar. Op deze manier heb ik hem nog niet eerder uitgevoerd, ik ga het nog met een groep uitproberen. Geen oud maar recent verleden: De module is helemaal op het heden gericht, daarom heb ik de keuze gemaakt voor het recénte verleden. Hierin heb je ook situaties waarin je je gekwetst of eenzaam voelt, of voelt mislukken. Eerst aandacht richten: Ik heb niet gekozen voor een ontspanningsoefening waarin mensen ver wegzakken, aangezien binnen de instelling veel gewerkt wordt met aandachtgerichte therapie. Het is wel sturend. Beknopte beschrijving van aandacht richten en de Geleide Fantasie - Ontspannen en bewust worden: o ga met je aandacht naar je lichaam. o hoe zit je erbij? o wat voel je in je schouders? o wat voel je in je buik? o wat voor gevoelens heb ik? - Registreer het maar, maar duw het niet weg - dat is de boodschap steeds. Laat die gevoelens er maar zijn en stuur ze niet weg, het is zoals het is, zeg gewoon van hé, zijn jullie er? - Even aandacht bij de ademhaling - We gaan naar de afgelopen paar weken, naar een situatie die je als onprettig hebt ervaren, dat je je bijv. verdrietig of eenzaam voelde. - Stel je nu 30 seconden lang voor dat de Gezonde Volwassene bij je is, wat zou hij nu tegen je zeggen, wat zou hij nu doen? Opdracht: wat je zojuist hebt beleefd, ga daar iets over uitbeelden. De keuze is vrij. Bijv. het ingrijpen door de Gezonde Volwassene, of iets over hoe iemand zich ervoor of erna voelde, enz. Zitting 10 Onderwerp: het inzetten van de Gezonde Volwassene bij problemen. Dit is een opdracht die ik al lang doe, maar die ik nu toegespitst heb op de Gezonde Volwassene. Mensen hebben allemaal heel verschillende strategieën om met problemen om te gaan. Ervaring van de therapeut: dit is een heel leuke werkvorm. Eerste deel Opdracht: - Zet iets neer, een stuk karton of zo, en dat is symbool voor het probleem. - Beeld dan in 10 tot 15 minuten uit in een beeldje van klei, wat jouw houding daarbij is. - Plaats dat beeldje bij het symbool voor jouw probleem Hierbij staan we stil: - vertel eens daarover - wat is de letterlijke houding die je aanneemt? - wat bevalt er wel of niet aan? - hoe wil je het graag? Tweede deel Opdracht: - De ándere cliënten gaan iets maken, waarvan ze denken dat hun groepsgenoot er iets aan heeft, bijv. een werktuig. - Die plaatsen dat dan bij het beeldje en leggen dat uit. - De adviezen die medecliënten aandragen komen vaak op hetzelfde neer, namelijk dat mensen zich alleen voelen in hun probleem. Eigenlijk geven ze de adviezen natuurlijk aan zichzelf, zitten ze zelf ook met Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 18 van 137 Janet van Grunsven

20 dezelfde drempel, dat is het mooie. Derde deel optioneel Te stellen vragen: van alle adviezen die je van iedereen hebt gehoord - wat is hetgeen wat jou het meest aanspreekt? - waarmee zou je aan de slag willen? Ik spits het tenslotte toe op: - wat zou de Gezonde Volwassene doen? FASE 4 fase van afronding en evaluatie twee weken Zitting 11 Opdracht: kleine Flashcards maken die je bij je kunt dragen, voor de moeilijke momenten. - een beeld van de Gezonde Volwassene - en een beeld van het Blije Kind. Zitting 12 Evaluatie. - Evaluaties leveren altijd heel veel op. - Cliënten stallen al hun werk uit en gaan met elkaar daarop terugblikken. - We staan stil bij: o Wat neem je mee? o Wat is voor jou het meest belangrijk geweest in de module? o Je kwam met een bepaald doel, een bepaalde verwachting. Hoe is het gegaan? Mogelijk komen mensen aan het einde bij iets anders uit dan ze hadden gedacht, maar hebben ze er tóch veel kunnen uithalen. Therapeutische relatie en houding Hoe je omgaat met iemand in een bepaalde modus De schemagerichte theorie geeft mij eye openers om met iemand, hoe die op dat moment is, om te gaan. Ook de Gezonde Volwassene is een handvat. Zelfreflectie nodig In samenwerking met mijn collega psychotherapeut ben ik soms gewezen op mijn eigen gedrag, mijn modi. Je moet daar wel mee bezig zijn, want als je bewust bent dan kun je er rekening mee houden. 3. EMPATHISCHE CONFRONTATIE / REALITEITSTOETSING Ik hoorde over empathische confrontatie / realiteitstoetsing. Dat geeft heel veel erkenning aan mensen: - Het geeft ze een náám, waar ze last van hebben, van een schema of een modus. - Je kunt dingen benoemen, je kunt het steeds tegen mensen zeggen, - het is duidelijk dat het van vroeger komt. Ik dacht: wat is dat mooi - dit ga ik zeker toepassen. Je kunt cliënten op hun schema s en modi aanspreken: dit wil je toch veranderen? Ik denk dat dát heel sterk is in de schemagerichte therapie. Een heel waardevolle kant van schemagerichte therapie vind ik, dat het mensen erkenning geeft en dat dat mogelijk maakt dat je eraan mag zitten en het in beweging mag brengen. 4. ZELFONTHULLING. - Ik doe niet zoveel aan zelfonthulling. - Ik houd een bepaalde afstand. - Met een groep zou ik mogelijk eerder aan zelfonthulling doen, dan individueel. - Soms bemerk ik een bepaalde modus bij mezelf. Dat heeft iedereen wel, denk ik. Belangrijk is, dat je ervan bewust bent, dat je een neiging hebt. Maar dat ga ik in therapie niet benoemen, want o dat vind ik te persoonlijk o ik denk niet dat iemand daarmee geholpen is. Wanneer zet ik Zelfonthulling wel in: Met boosheid vertel ik wel een beetje over mezelf. Bijlage Praktijkonderzoek: tussentijdse analyses per respondent (stap 6) Pag. 19 van 137 Janet van Grunsven