Licht in de buitenruimte. Vormgeving Lichttechniek Planningspraktijk

Transcriptie

1 E Licht in de buitenruimte Vormgeving Lichttechniek Planningspraktijk

2 Inhoud De lichtfabriek De lichtfabriek Stralende steden, verlichte landschappen tune the light: Lichtkwaliteiten Efficient visual comfort De grammatica van het licht Verticale verlichting Lichtnetwerken voor scenografie en efficiency Werkmethoden en planningstechnieken Binnen/buiten, Dark Sky, masterplannen Lichtplanning met lumenklassen Lichtplanning en normeringen Situaties Als het avond wordt Façade Ingang Straatverlichting Urbane ruimten Monumenten, torens, gedenktekens Bruggen Vegetatie Recreatiebaden Deze formule is de basis voor een nieuwe manier van werken: lichtwerktuigen die de lichtplanner en lichtgebruiker nieuwe mogelijkheden geven om invloed uit te oefenen en die bovendien een enorm potentieel hebben om energie te besparen. Licht wordt nog eenvoudiger, Om kwalitatieve uitgangspunten voor lichtplanning in de buitenruimte effectief in praktijk te kunnen brengen, kan er gebruik gemaakt worden van beproefde planningtools. Het systeemdesign van het ERCO programma tune the light dat betekent ook intelligen - te en creatieve planning om de verlichting optimaal aan de ruimtelijke situaties en de gebruikmaking ervan aan te passen. Voorbeelden uit verschillende gebieden in de buitenruimte, planningstips en technische Het denken in lichtkwaliteiten is een voorwaarde om met succes lichtconcepten voor de buitenruimte te ontwikkelen en te communiceren. De basis van een kwalitatieve lichtplanning is de structurering in licht om te zien, licht om naar te kijken en licht om te bekijken. Verticale verlichting is ook in de buitenruimte voor de waarneming van groot belang en vormt een centraal element in het concept van ERCO op het gebied van efficient visual comfort. individueler en flexibeler handelbaar voor meer lichtkwaliteit en efficiency in de buitenruimte. ondersteunt de uitvoering van deze concepten in alle fasen. uiteenzettingen maken een breed spectrum van mogelijkheden toegankelijk. De ERCO lichtwerktuigen voor binnen en buiten bewijzen hun gebruikskwaliteiten in de onderneming en zijn omgeving. Bedrijfsinstallaties van ERCO: een levendige uitdrukking van de ondernemingscultuur. Als industrieel complex bekroond. ERCO is specialist op het gebied van lichttechnische soft- en hardware voor de architectuurverlichting. Wij verkopen in eerste plaats licht en geen armaturen. Dit principe, waarbij de immateriële software licht belangrijker wordt gevonden dan de hardware van armaturen, kenmerkt ons werk al vele jaren. Daarom noemen we onszelf: ERCO, de lichtfabriek. Licht interpreteert ruimten, maakt ze waarneembaar waardoor ze beleefd kunnen worden. In die zin zien wij licht als de vierde dimensie van de architectuur. Goede architectuur door het juiste licht nog beter te maken is onze culturele bijdrage en de zin van onze bedrijfsactiviteiten. ERCO verlicht tegenwoordig musea, universiteiten, grootwinkelbedrijven, kerken, luchthavens, hotels, directiekantoren, privé-huizen, pleinen, parken en vele andere objecten. Onafhankelijk van het feit of functionaliteit of representatie in het architectonische concept centraal staat: ons doel is altijd een oplossing te vinden die gericht is op het specifieke gebruik en de architectonische bijzonderheden van ieder afzonderlijk project. De armaturen voor de binnen- en buitenruimte plus de lichtregelsystemen van ERCO vormen een uitgebreid programma lichtwerktuigen voor algemene en complete lichtoplossingen in de architectuur. Een armatuur is een lichtinstrument, een lichtwerktuig voor speciale toepassingen. In een tijd, waarin het licht, de architectuur en ruimtelijke planning versterkt onder het aspect van het milieubewust omgaan met de natuurlijke hulpbronnen en energie-efficiëntie, ontwikkelt ERCO met het uitgangspunt tune the light innovatieve lichtwerktuigen die efficient visual comfort en scenografische vormgevingen perfect met elkaar combineren. Daarmee kunnen lichtprojecten in de buitenruimte gerealiseerd worden die duurzame kwaliteitsmaatstaven voor verlichting definiëren. Deze brochure laat achtergronden zien, geeft voorbeelden en biedt inspiratie voor het omgaan met licht in de buitenruimte Lichtwerktuigen ERCO systeemdesign Technische kenmerken Modulaire lichtkarakteristieken Overzicht ERCO Services Showrooms Informatielogistiek Adressen Hoe specifieker de lichtverdeling van een lichtwerktuig op het gebruiksdoel is afgestemd, des te efficiënter kan het zijn taak vervullen. Hier wordt het zeer gedifferentieerde productprogramma voor de buitenruimte in zijn systematiek, zijn techni- sche kenmerken en zijn toepassingsgebieden gepresenteerd. Verticale verlichting, kwalitatieve lichtplanning, effectieve lichttechniek, intelligente lichtsturing en efficiënte lampen: de vijf factoren voor efficient visual comfort van ERCO drukken hun stempel op de nachtelijke verschijningsvorm. ERCO 1

3 Stralende steden, verlichte landschappen Licht maakt ruimten toegankelijk en creëert beelden De ontwikkeling van het licht in de buitenruimte weerspiegelt de geschiedenis van de moderne maatschappij. Kunstmatige verlichting ontkoppelde het stedelijke ritme van de afwisseling van dag en nacht: De mens begon de tijd te koloniseren. Tegenwoordig wedijveren metropolen over de hele wereld om een herkenbaar nachtelijk profiel, pregnante lichtbakens of een duidelijk vormgegeven lightscape te creëren. Tegelijkertijd verdwijnt de tegenstelling tussen binnen en buiten in de architectuur steeds meer. Transparante gebouwen veranderen `s nachts van als binnenuit verlichte verschijningsvormen. Het lichtconcept in de binnenruimte werkt ook steeds verder naar buiten, het lichtconcept van buiten sluit zich naadloos aan. De lichtplanning volgt een algemene aanpak rekening houdend met de omstandigheden die er buiten zijn, zoals de weersomstandigheden en vervuiling. Zowel in de gecomprimeerde urbane ruimte van de steden, als in de omgeving van niet openbare gebouwen nemen de eisen aan precisie van de verlichting, aan de energie- efficiëntie en het visual comfort sterk toe. Dit vergt ook een nieuwe generatie lichtinstrumenten: uiterst precieze werktuigen voor buitenverlichting. MUDAM Musée d'art Moderne, Luxemburg Kirchberg. Architect: Pei Cobb Freed & Partners, New York. Lichtplanning: ARUP, Londen; Fisher Marantz Stone, New York; Projekt Licht Andreas Thiel, Saarbrücken. The New York Times Building, New York. Architect: Renzo Piano Building Workshop, Genua/Parijs; FXFowle Architects, New York. Lichtplanning: OVI Office for Visual Interaction, New York. Indre Kai havenfront en brug, Haugesund. Architect: Smedsvig Landskapsarkitekter AS, Bergen. Elektroplanner: Multiconsult AS, Nesttun; Cowi AS, Haugesund. Sri Senpaga Vinayagar Temple (hindoetempel), Singapore. Architect: Designchart Architects, Singapore. Lichtplanning: Er. V R Lingam, Singapore. Grote Markt (Marktplein), Antwerpen. Stad Antwerpen, afdeling public lighting, Rudy de Bock. Lichtplanning: Lichtvormgevers Belgie BVB. Sheikh Zayed Mosque, Abu Dhabi. Architect: Yusef Abdelki (ontwerp); Halcrow (uitvoering). Binnenarchitecten: Spatium Architects, Milaan. Lichtplanning: Speirs and Major Associates, Edinburgh. Slot Benrath, Düsseldorf-Benrath. Lichtplanning: Architectenbureau Lamprecht, Wenen. Millenium Grandstand paardenrenbaan Nad al- Sheba, Dubai. Architect: EO Engineers Office, Dubai. Lichtplanning: EO Engineers Office, Dubai. Brandenburger Tor, Berlijn. Lichtplanning: Kardorff Ingenieure, Berlijn. 2 ERCO ERCO 3

4 tune the light: Lichtkwaliteiten Efficient visual comfort Verticale verlichting Verticale verlichting is een karakteristiek kenmerk van goed ont - wikkelde en economische lichtconcepten. Daarom biedt ERCO een bijzonder veelsoortig programma aan met hierbij passende lichtwerktuigen. Voor een subjectief gevoel van lichtsterkte is verticale verlichting met speciale wallwashers aanzienlijk belangrijker dan licht op horizontale vlakken. Dit houdt rekening met een lichtplanning die op waarneming is georiënteerd en levert daarmee niet alleen een belangrijke bijdrage om de behoeften van de gebruikers van de architectuur optimaal te ondersteunen, maar kan ook met het overeenkomstige lichtconcept energie besparen. Zo kan bijvoorbeeld een lichte ruimtelijke indruk efficienter worden gerealiseerd door middel van een gedifferentieerd lichtconcept met wallwashing dan via een homogeen verlichtingsniveau met een uitsluitend directe algemene verlichting. De gemiddelde verlichtingssterkte kan dienovereenkomstig verlaagd en het aantal benodigde armaturen gereduceerd worden. 80% Waarneming van ver ticale vlakken Op grond van het natuurlijke richten van het menselijke gezichtsveld maken de verticale vlakken van een omgeving ongeveer 80% van de waarneming uit en bepaalt daarmee ook de indruk die men van de lichtintensiteit heeft. Verlichting heeft energie nodig. Iedereen die zich met verlichting bezighoudt producent, planner of gebruiker moet op een verantwoordelijke manier met natuurlijke hulpbronnen omgaan. Ook onder druk van de stijgende energieprijzen heeft de architectuurverlichting in de afgelopen jaren enorme vooruitgang geboekt en al een hoog niveau aan efficiency behaalt. Efficient visual comfort betekent voor ERCO dat door middel van een innovatieve technische en planmatige aanpak zowel de energiezuinigheid als ook de lichtkwaliteit steeds verder toeneemt. Met visual comfort naar efficiency De mens en zijn waarnemingsvermogen geven de doorslag bij de beoordeling of verlichting efficiënt is. Onafhankelijk van het technische rendement is licht dat verblindend is waardoor het kijkvermogen en het welbevinden minder wordt, altijd energieverspilling: de pupillen sluiten zich; het oog is gedwongen zich aan te passen. In tegenstelling met antiverblindende lichtbronnen, lijken dan zelfs zones met een hoge verlichtingssterkte relatief donker. Antiverblindend, comfortabel licht creëert daarentegen optimale waarnemingsvoorwaarden voor het menselijke oog. Het staat de planner toe om van het begin met lage verlichtingssterktes en subtiele contrasten energiezuinig vorm te geven. Minder kan meer zijn De investering in lichtkwaliteit is zowel economisch als ecologisch zinvol: zorgvuldig geplande verlichting die met hoogwaardige producten is uitgevoerd, is aan de ene kant voor op drachtgevers en gebruikers aantrekkelijker en bespaart anderzijds op de lange termijn op exploitatie- en onderhoudskosten. Gespecialiseerde, professionele lichtwerktuigen volbrengen hun taak binnen een gedifferentieerd lichtconcept uiterst effectief, vervangen dikwijls meerdere niet-specifieke goedkopere producten en relativeren zo hun hogere prijs per stuk. Moderne, efficiënte lampen verlagen niet alleen het aansluitvermogen van de lichtinstallatie zelf, maar tegelijkertijd ook de warmtelast met een reeks andere positieve effecten bijvoorbeeld op het dimensioneren van ventilatie en verwarmingsinstallaties. Met een intelligente planning en hoogwaardige lichtwerktuigen ontstaan lichtoplossingen die bij lage exploitatiekosten voldoen aan alle esthetische, functionele en ecologische eisen. Synergie gebruiken Om samen met planners en gebruikers lichtconcepten voor een efficient visual comfort te optimaliseren, heeft ERCO vijf factoren geformuleerd die elkaar wederzijds versterken en in de praktijk tot een groot voordeel leiden als het gaat om lichtkwaliteit, het ontzien van natuurlijke hulpbronnen en de energiezuinigheid. 5 factoren voor een efficient visual comfort Verticale verlichting Kwalitatieve lichtplanning Effectieve lichttechniek Intelligente lichtregeling Efficiënte lampen Wallwashing, indruk van de lichtsterkte en efficiency De regel dat verticale verlichtingssterkten voor de indruk van de lichtsterkte in een vertrek belangrijker zijn dan horizontale verlichtingssterktes, geldt in de buitenruimte precies zo als in binnenruimten. Deze subjectieve indruk kan gebruikt worden om met dezelfde energiekosten een hogere indruk van de lichtsterkte te bereiken of een gelijke indruk van de lichtsterkte met minder energiekosten in ieder geval een stijging van de totale efficiency van de verlichting. Een voorbeeld daarvoor levert de ingang van een woonhuis, eenmaal met horizontale verlichting door downlights en eenmaal met verticale verlichting door wallwashers. De afbeelding met valse kleuren verduidelijkt de gelijkmatigheid van de verticale verlichting. Deze kwaliteit is afhankelijk van de karakteristiek van de gebruikte wallwashers en haar wand- en asafstanden. De informatie die nodig is voor de planning vormt een onderdeel van de productdocumentatie van iedere ERCO wallwasher. Horizontale verlichting Downlights produceren vooral op de grond van de ingang verlichtingssterktes, maar ook lichtcurves op de wand. De indruk van de lichtintensiteit bij de waarneming op afstand is echter gering en de ingang als zodanig komt maar weinig uit de omgeving naar voren. Gebruikte armaturen: 5 stuks Lightcast downlights HIT 35W Totale aansluitvermogen: ca. 175W Verticale verlichting Het concept met wallwashing bereikt met minder armaturen resulterend in een geringer energieverbruik, een duidelijk hogere indruk van de lichtsterkte en een betere zichtbaarheid op afstand. Het door de wand gereflecteerde strooilicht is voldoende om het grondoppervlak van de ingang op een veilige manier te verlichten. Gebruikte armaturen: 3 stuks Paratec wallwashers HIT 35W Totale aansluitvermogen: ca. 105W Energiebesparing: 40% 4 ERCO ERCO 5

5 tune the light: Lichtkwaliteiten Efficient visual comfort Kwalitatieve lichtplanning Zorgvuldige, waarnemingsgeoriënteerde lichtplanning brengt licht heel gericht daarheen waar het aan de behoeften van de gebruiker voldoet: bijvoorbeeld zorgt verticale verlichting voor een subjectieve indruk van hoge lichtsterkte in een vertrek. Ook is een gedoseerde accentverlichting vaak effectiever dan een uniform hoog verlichtingsniveau. Lichtwerktuigen met een hoog visual comfort vermijden verblinding en maken het de planner mogelijk om van het begin met lage verlichtingssterktes en subtiele contrasten energiezuinig vorm te geven. De omvang en structuur van het productprogramma van ERCO zijn in hun grote verscheidenheid aan krachtige en gedifferentieerde lichtwerktuigen geheel afgestemd op de eisen van de kwalitatieve lichtplanning. Accentverlichting Kwalitatieve lichtplanning concentreert zich op het wezenlijke in de architectuur en creëert daarmee vele mogelijkheden om het energieverbruik te reduceren. Scenografische verlichting Lichtscènes die naar gelang het gebruik worden opgeroepen bieden een enorm besparingspotentieel het kan manueel, per timer of sensoren worden geautomatiseerd. Intelligente lichtregeling DALI techniek van ERCO maakt scenografische verlichting ongecompliceerd en betaalbaar. Lichtscènes die op de betreffende situatie afgestemd zijn en die door de gebruikers geselecteerd en beïnvloed kunnen worden, evenals geautomatiseerd lichtmanagement waarin sensoren en timerprogramma s zijn opgenomen, bieden enorme energiebesparingmogelijkheden. Typische scenario s zijn daarbij bijvoorbeeld het gebruik van aanwezigheidsmelders om licht in ruimten die niet worden gebruikt te kunnen dimmen of uit te schakelen, het gebruik van schemeringsschakelaars of van analoge daglichtsensoren om lichtscènes afhankelijk van het beschikbare daglicht te kunnen oproepen. Een bijzondere aandacht op een eenvoudige installatie, programmering en een comfortabele bediening garandeert de hoge acceptatiegraad van zulke systemen bij de gebruikers. Bij lichtinstallaties met systemen zoals Light System DALI geeft het aansluitvermogen enkel en alleen het theoretische maximum weer: Het werkelijke verbruik kan door geprogrammeerd scenisch dimmen aan de omstandigheden worden aangepast. Effectieve lichttechniek Krachtige en nauwkeurige optische systemen verminderen de energiebehoefte voor de verlichting. Een uitgebreide lichttechnische werktuigmodule biedt voor elke bepaalde verlichtingstaak de optimale en daarmee efficiënte lichtverdeling van asymmetrische wallwashers, verschillende spot-karakteristieken tot en met een reflectorlenzensysteem voor de verlichting van displays van artikelen in shops. Innovaties zoals de ERCO Spherolit-reflectoren combineren rendement met visual comfort. Nieuwe lichtbronnen zoals hoogvermogen-led s hebben door hun gerichte straling volledig anders geconstrueerde systemen nodig dan de traditionele lampen en plaatsen de lichttechniek daarmee voor nieuwe uitdagingen. Alleen de werktuigen die de gebruiker een volledige controle over het licht verlenen, maken een duurzame planning mogelijk. Efficiënte lampen Bovendien is ERCO sterk betrok - ken bij de ontwikkeling van LEDlichtwerktuigen en maakt zo de voordelen van LED s bij de lichtopbrengst en levensduur praktisch bruikbaar. ERCO heeft bovendien een buitengewoon breed samengesteld productprogramma voor het gebruik van zuinige en duurzame halogeen-metaaldamplampen en compacte fluorescentielampen. Halogeen-metaaldamplampen zijn nog steeds in volle ontwikkeling, duurzame en uiterst efficiënte lampen die in vele vermogensniveaus voor een breed toepassingsbereik verkrijgbaar zijn. LED s als lichtbron hebben nu al een hoog efficiencyniveau bereikt en hebben nog veel meer ontwikkelingspotentieel. In combinatie met hun extreem lange levensduur en optimale mogelijkheden om te dimmen, kwalificeren ze zich als duurzame lampen van de toekomst. Spherolit-reflectoren Deze exclusieve reflectortechniek van ERCO brengt visual comfort en efficiency samen. Door verschillend gevormde, computerberekende Spheroliten op een reflectoroppervlak kunnen lichttechnische eigenschappen in een wijd bereik exact worden bestuurd. Opto-elektronica Ook bij LED-lichtbronnen moet de lichttechniek worden gezien als een kernactiviteit van ERCO. Hier ligt het zwaartepunt op lenzensystemen uit hoogwaardige optische kunststoffen. Op maat gemaakte LED-modules hebben een bij ERCO ontwikkelde en vervaardigde collimatorlens in zich om het gestraalde licht paral- lel te bundelen. Een extra Spherolitlens controleert heel nauwkeurig de stralingshoek en bepaalt zo de lichtverdeling van de armatuur. Thermisch management Alle lichtbronnen geven in de praktijk warmte af. Voor ERCO hoort het tot milieubewust denken om armaturen deze warmte constructief en effectief te laten afvoeren zodat de lampen en de hittegevoelige elektronische componenten zoals LED s of bedrijfsapparaten hun volledige levensduur kunnen behalen. Moderne bedrijfsapparatuur Elektronische bedrijfsapparaten bieden meer comfort dan conventionele typen, zijn energiezuiniger, compacter, gaan zuinig met de lampen om en besparen daarmee in hun totaliteit onze natuurlijke hulpbronnen. ERCO gebruikt overigens uitsluitend loodvrij gesoldeerde elektronische componenten. 6 ERCO ERCO 7

6 tune the light: Lichtkwaliteiten De grammatica van het licht Licht om te zien, licht om naar iets te kijken, licht om te bekijken: Dat zijn de grondbeginselen van de kwalitatieve lichtplanning. De lichtplanner Richard Kelly heeft hiervoor in de jaren `50 van de vorige eeuw impulsen uit de waar - nemingspsychologie en de podiumverlichting tot een uniform concept samengevat en de kwaliteiten van het licht in drie basisfuncties onderscheiden: ambient luminescence (licht om te zien), focal glow (licht om naar iets te kijken) en play of brilliants (licht om te bekijken). Licht om te zien is de algemene verlichting van de omgeving. In de kwalitatieve lichtplanning dient licht om te zien niet als doel, maar enkel en alleen als basis voor een verdergaande lichtplanning. Licht om te zien komt overeen met de elementaire behoefte naar oriëntatie in een ruimte. Licht om naar iets te kijken gaat boven de basisverlichting uit: gericht licht accentueert gezichtspunten en creëert waarnemingshiërarchieën. Op de belangrijke gedeelten wordt de nadruk gelegd terwijl het onbeduidende terugtreedt. Accentverlichting geeft daarmee een fundamentele handelwijze bij het structureren van buitenruimten met licht. Licht om te bekijken: Decoratieve lichteffecten met kleuren, patronen en dynamische veranderingen veroorzaken sfeer en magie. De middelen daarvoor zijn lichtwerktuigen voor verlichtingseffecten (bijv. varychrome-armaturen), decoratieve armaturen (armkandelaars) en lichtobjecten, maar ook lichtreclames of verlichte displays. Pas de combinatie van licht om te zien, licht om naar te kijken en licht om te bekijken maakt een lichtconcept compleet. Voor de verlichting van buitenruimten zijn er vaak richtlijnen die aanvankelijk de mogelijkheden lijken te beperken. Anderzijds bieden masterplannen, stadmarketing- of evenementenconcepten dikwijls een onderwerp of een inhoud die door ruimte- en lichtvormgeving kunnen worden overgebracht. Het denken in de grammatica van het licht is de basis voor een succesvolle lichtplanning van buitenruimten. Licht om te zien betekent een gelijkmatige basisverlichting. Deze wijze van verlichten, bijvoorbeeld door downlights aan de periferie van een gebouw of de gelijkmatige verticale verlichting zorgt voor oriëntatie en geeft de gebruiker en de waarnemer daardoor een gevoel van veiligheid. Licht om naar te kijken belichaamt het accentlicht, dat objecten, vlakken of ruimtelijke zones beter doet uitkomen en waarnemingshiërarchieën creëert. Het is bij het verlichten van landschappen, buiten- en stedelijke ruimten een centraal middel om de aandacht van de waarnemer te trekken. Licht om te bekijken is het decoratieve licht, het licht om je te verbazen, het licht als esthetisch doel op zichzelf. Lichteffecten zoals dynamische kleursequenties of lichtpatronen uit Goboprojecties bieden een hoge kwaliteit aan gebeurtenissen. Maar ook decoratieve armaturen, lichtkunstobjecten of lichtreclame kunnen in het lichtconcept deze rol spelen. 8 ERCO ERCO 9

7 tune the light: Lichtkwaliteiten Verticale verlichting Voordelen van verticale verlichting Architectuur Licht is de vierde dimensie van de architectuur. Verlichting kan het effect van zorgvuldig geplande gebouwen verhogen en hun visuele aanwezigheid in de openbare ruimte tot in de nacht vergroten. Vooral de verticale verlichting accentueert de architectuur van het totaal, verhoogt de ruimtelijke werking en doet zo een kwalitatieve omgeving ontstaan. Waarneming De mens registreert ruimtelijke dimensies en samenhang intuïtief aan de hand van verticale vlakken. Ze bestrijken het grootste gedeelte van het gezichtsveld en leveren de sleutelinformatie voor onze waarneming. Daarmee is het licht op de ruimtevullende vlakken een centraal element van kwalitatieve architectuurverlichting. Efficiency Waarnemingsgeoriënteerde planningsprincipes maken grote efficiency mogelijk in de architectuurverlichting. Het licht met innovatieve technologie gericht op de voor de waarneming en het gebruik relevante vlakken te sturen, is de sleutel van creatieve hoogwaardige en economisch voordelige verlichtingsoplossingen. Een waarnemingsgeoriënteerde planningsaanpak, gecombineerd met innovatieve technologie leidt tot creatief hoogwaardige en tegelijkertijd economisch voordelige oplossingen in de architectuurverlichting. In het bijzonder in de buitenruimte moet een maximum aan visual comfort gegarandeerd kunnen worden, omdat verblinding of al te grote contrasten afbreuk doen aan het waarnemingsvermogen in een voor het overige donkere omgeving. Verticale verlichting produceert in meervoudig opzicht een optimale visuele omgeving: een homogene verlichting van verticale vlakken vergemakkelijkt de oriëntatie. Dit bevordert het algemene welbevinden. Ze reduceert de contrasten door een evenwichtige verdeling van verlichtingssterkten en beschermt op betrouwbare wijze tegen verblinding. Zowel architectuurelementen als ook de vegetatie kunnen daarbij als ruimtedefiniërende vlakken verlicht worden. Verticale verlichting kan technisch op verschillende manieren gerealiseerd worden. Het ERCO programma biedt een ongeëvenaard brede keuze aan speciale lichtwerktuigen voor zulke toepassingen die door hun asymmetrische reflectorgeometrie een homogene lichtverdeling op het wandoppervlak voortbrengen, strooilicht vermijden en zo een maximum aan efficiency tot stand brengen. Werktuigen voor verticale verlichting Wallwashing met gelijk matige lichtverdeling Lichtwerktuigen voor verlichtingsoplossingen die aan de hoogste eisen van een homogene lichtverdeling moeten voldoen accentueren de verticale vlakken als ruimtevullend element. Wallwashing met focaal zwaartepunt Uiterst efficiënte lichtwerktuigen met het zwaartepunt van de lichtsterkte op ooghoogte dienen voor een bijzondere nadruk op belangrijke elementen op de wand bij een gelijktijdige verlichting van het gehele oppervlak. Wandverlichting door strijklicht Strijklicht voor wandverlichting benadrukt de materiaalkwaliteit en de oppervlaktestructuur van het deel van het gebouw. De montage van de armaturen geschiedt ruimtebesparend met een geringe afstand tot de wand of direct op de wand. Tesis lenswallwasher Tesis focale wallwasher Tesis uplights Powercast Focalflood breedstralers Focalflood façadearmatuur Parscoop Cilinder Lightmark Lightmark Kubus Paratec Lightcast 10 ERCO ERCO 11

8 tune the light: Lichtkwaliteiten Lichtnetwerken voor scenografie en efficiency Light Studio Configureer Light System DALI op comfortabele wijze en ontdek zijn grote verscheidenheid aan functies: met de geïntegreerde software Light Studio. Met vier modules Light Master, Light Book, Light Timer en Light Sequencer kunnen ook complex vormgevende taken soeverein en intuïtief worden ingesteld. Lichtregeling vormt een enorme uitbreiding van de mogelijkheden in de architectuurverlichting niet alleen met het oog op scenografische effecten en concepten, maar ook als het gaat om comfort en energie-efficiëntie. In het verleden betekende lichtregeling toch altijd nog extra kosten op het gebied van de planning, installatie en materiaal. Nieuwe, geavanceerde technologieën hebben deze drempel weggewerkt. Light System DALI Het lichtregelsysteem ERCO Light System DALI streeft naar een innovatieve aanzet om scenografie en efficiency in de architectuurverlichting te realiseren. Het gebruikt de DALI (Digital Addressable Lighting Interface) technologie voor individueel adresseerbare armaturen en vormt samen met de software ERCO Light Studio een geïntegreerd systeem voor scenografische verlichting. Samen met het uitgebreide programma van de voor DALI geschikte ERCO armaturen voor de binnen- en buitenruimte en de ERCO spanningsrail DALI, wordt intelligente lichtregeling daarmee zeer eenvoudig en betaalbaar als nooit tevoren. De consequente integratie van soft- en hardware zet nieuwe maatstaven ten aanzien van gebruiksgemak, functionaliteit en creatieve oplossingen. De kleurinstelling van de voor DALI geschikte varychrome armaturen kan bijvoorbeeld in de ERCO Light Studio interactief en aanschouwelijk met één muisklik worden vastgelegd. Bij de ingebruikneming van een installatie worden voor DALI geschikte ERCO armaturen zogenaamde Light Clients door een fabrieksmatige codering van hun DALI bedrijfsapparatuur door Light Server en software volautomatisch herkend en overzichtelijk weergegeven. Er kunnen ook voor DALI geschikte armaturen van andere fabrikanten in een Light System DALI worden geïntegreerd en deze kunnen dan net zo makkelijk als de ERCO Light Clients worden be - stuurd. Meerdere Light Servers 64+ kunnen met elkaar in een netwerk worden ondergebracht en maakt op deze wijze grote installaties mogelijk. Het Light System DALI bestaat uit de hardwarecomponenten Light Server en Light Changer, alsmede uit de software Light Studio. De Light Server is een DALI besturingsinstrument dat systeem- en scènegegevens opslaat en de besturingsfunctionaliteiten beschikbaar stelt. De bediening vindt plaats via het compacte wandbedieningspaneel ERCO Light Changer of door middel van druktoetsen. Het instellen van lichtscènes en andere complexe bedieningsstappen geschiedt daarentegen met de software ERCO Light Studio op een PC die daarvoor via een USB-aansluiting met de Light Server resp. met de Light Changer wordt verbonden. De Light Server communiceert middels het DALI protocol via een twee-aderige busleiding met de Light Clients, dus met de aangesloten voor DALI geschikte armaturen. Door de bustechniek en de in de gebruiksapparaten geïntegreerde functies is de vaste bedrading van afzonderlijke schakel- en dimgroepen en de installatie van grote dimmers in schakelkasten overbodig geworden. Met de onderdelen van de DALI spanningsrails is de bekende ERCO spanningsrail geschikt voor het gebruik van voor DALI geschikte ERCO spots via het Light System DALI. Light Changer Bedieningselement in touchscreen techniek voor de bediening van Light System DALI in het dagelijks gebruik. Light Master In de module Light Master worden scènes aangemaakt, geprogrammeerd en bewerkt, die ook kleureffecten en dynamische sequenties kunnen bevatten. Vooral voor de regeling van varychrome armaturen kan daarbij over praktische werktuigen, zoals een kleurencirkel worden beschikt. Light Timer Met behulp van de Timermodule kunnen op vastgestelde tijdstippen scènes worden opgeroepen. Data- en kalenderfuncties bieden een hoge flexibiliteit bij de automatisering van de scenografische verlichting. Light Book Het Light Book dient voor de configuratie Light System DALI in - stallaties. Zijn functies zijn vooral het aanmaken van zones en de toewijzing van Clients, resp. van Light Changers naar zones. Light Sequencer De Light Sequencer is een werktuig om sequenties van de lichtscènes in een tijdsvolgorde te definiëren en op te slaan. De volgorde van scènes kan men zo onafhankelijk van een vaste starttijd opstellen. Light Studio: kleurencirkel Voor DALI geschikte armaturen met varychrome techniek voor een traploze kleurwisseling biedt Light Studio met een kleurencirkel een comfortabel en vertrouwd bedieningselement. Het biedt een intuïtieve en interactieve keuze aan lichtkleuren en neemt de gebruiker het omslachtige invoeren van separate dimwaarden voor de afzonderlijke kleurcomponenten uit handen. Gedefinieerde kleuren kunnen worden benoemd, opgeslagen en exact worden gereproduceerd. Light Sequencer Deze module van de software Light Studio brengt licht in beweging. De Light Sequencer vult de functies voor dynamische sequenties en de Light Timer aan met extra scenografische vormgevende mogelijkheden. De Light Sequencer is een werktuig om sequenties van lichtscènes in een tijdsvolgorde te definiëren, te benoemen, op te slaan, te bewerken en programmagestuurd op te roepen. 8 ingangen Sensoren Light Server Ingangen voor sensoren Der ERCO Light Server beschikt over 8 digitale/schakelingangen. Vier daarvan kunnen ook als analoge ingangen worden gebruikt. Dit opent vele scenario s voor het gebruik van de gewoon in de handel verkrijgbare schakelaars, druktoetsen, digitale of analoge sensoren, om door de gebruiker gestuurd of afhankelijk van factoren zoals ruimtebezetting of daglicht, geprogrammeerde lichtscènes of sequenties op te roepen. Druktoetsen 12 ERCO ERCO 13

9 Werkmethoden en planningstechnieken Binnen/buiten, Dark Sky, masterplannen Binnen en buiten De verlichting van de buitenruimte maakt het mogelijk dat het uitzicht vanuit de binnenruimte kan worden veranderd. In gebouwen waarbij veel glas wordt gebruikt, doet zich `s avonds vaak een spiegelwerking in de binnenruimte voor: het uitzicht wordt benomen en het doorzichtige glas van overdag werkt als een zwarte spiegel. Zodra de verlichtingsterk tes buiten hoger zijn dan die van de weerspiegelingen van de binnenruimte op de ramen, verdwijnt de besloten sfeer en de waarnemer kan de diepte van de buitenruimte weer goed waarnemen. Een gedifferentieerde lichtplanning die accenten in de voor, midden en achtergrond plaatst, versterkt de perspectivische indruk. In de binnenruimte kunnen goede antiverblindende armaturen daarnaast een bijdrage leveren om de indirecte verblinding via de glazen vlakken te vermijden en zo het visual comfort bij het uitzicht te verbeteren. Omgekeerd wint met de verlichting van binnenruimten ook de buitenruimte aan diepte, wanneer de glazen façades een inkijk in het verlichte gebouw toelaten. Plekken winnen aan kwaliteit en afwisseling wanneer het leven achter de façades herkenbaar wordt. Gebouwen met glazen façades waarin de omgeving overdag wordt gereflecteerd, krijgen bij de intredende schemering en wanneer de binnenruimten zijn verlicht een extra dimensie van het stedelijke leven. Licht in de buitenruimte opent ook nieuwe perspectieven voor de binnenruimte: plantenbegroeiing wordt zichtbaar en het uitzicht krijgt meer diepte. Dark Sky De wens zoveel mogelijk plekken en ruimten door een kunstmatige verlichting te upgraden, heeft er in het verleden vaak toe geleid dat milieubelangen naar de achtergrond werden geplaatst. Hier en daar heeft de nacht bijna de lichtsterkte van overdag aangenomen en zijn zonder na te denken vooral op lichttechnisch gebied inferieure armaturen gebruikt wat leidt tot het fenomeen lichtvervuiling. Met lichtvervuiling wordt het strooilicht bedoeld dat op grond van zijn verlichtingssterkte, lichtrichting of het lichtspectrum in een gegeven context storingen veroorzaakt. Strooiverlichting en verblinding verminderen het visual comfort en de informatie die men zou willen ontvangen kan niet overgedragen kan worden. De ecologische gevolgen zijn energieverspilling en nega tieve uitwerkingen op flora en fauna. Dark Sky staat voor een lichtplanning in de buitenruimte waarin de verlichting op het wezenlijke is geconcentreerd. Lichtvervuiling wordt zo vermeden en het kijken naar de sterrenhemel weer mogelijk gemaakt. Deze aanpak is een combinatie van een duurzaam planningsconcept en een daarop afgestemde armatuurtechniek. Een coöperatief samenwerken van lichtplanners, architecten, landschapsplanners, opdrachtgevers, installateurs en armatuurproducenten is de basis voor een effectieve realisatie van Dark Sky lichtplanning. Masterplannen Net als in de stedenbouw worden ook in de lichtplanning masterplannen ontworpen om de lichttechnische principes voor het nachtelijke beeld van bouwterreinen, steden of zelfs hele regio s te documenteren. Het gaat er bij zulke planningen om de identiteit van een plaats nader uit te werken en voor de nacht een aantrekkelijke verschijningsvorm te definiëren. Tot de karakteristieke elementen van masterplannen voor het licht behoren onder andere de verbetering van de oriëntatie door middel van het markeren van hoofdwegen naar de stad, oriëntatiepunten en verkeersassen, een concept voor de herkenning op afstand van een stad door bepaalde richtlijnen voor het silhouet en grondbeginselen voor het inrichten en vormgeven van bepaalde plaatsen. Uit een masterplan kunnen dan concrete projecten worden afgeleid alsmede hun relatie met de omgeving. Behalve de kwalitatieve aspecten behoren tot zo n lichtmasterplan ook richtlijnen voor spaarzaamheid, milieubescherming en verkeersveiligheid. Uit masterplannen voor de verlichting kunnen weer beginselen voor de lichtplanning van een concreet bouwwerk worden afgeleid zodat een uniform stedenbouwkundig kader kan worden verkregen. Met precieze lichttechniek en de juiste armatuurpositionering wordt strooilicht vermeden en een goed visual comfort voor voetgangers en automobilisten gerealiseerd. 14 ERCO ERCO 15

10 Werkmethoden en planningstechnieken Lichtplanning met lumenklassen Voor een inschatting van geschikte lampen en wattages kan men bij lichtplanning gebruikmaken van lumenklassen. Onafhankelijk van het soort en de efficiëntie van de lamp geeft de lichtstroom de bruikbare lichtcapaciteit aan. Uit de verlichtingstaak kan de lichtstroombehoefte worden afgeleid aan de hand van criteria als objectgrootte, verlichtingsafstand en de helderheid van de omgeving. De lumentabel verklaart welke lampen voor welke lumenklassen beschikbaar zijn. Door de verschillende rendementen van de lampen kunnen zich bij een gelijke lichtstroom verschillende wattages voordoen. Lichtstroom De lichtstroom beschrijft het gehele door een lichtbron afgegeven lichtvermogen. Ze kan worden berekend uit het spectra le stralingsvermogen en rekening houdend met de spectrale gevoeligheid van het menselijke oog. Eenheid: Lumen (lm) Rendement Het rendement van een lamp kan worden gedefinieerd als de verhouding van de afgegeven lichtstroom en het gebruikte elektrische vermogen van een lamp. Eenheid: Lumen/Watt (lm/w) Lumenklasse < 50 lm Soort verlichting Oriëntatieverlichting in een donkere omgeving, aanduiding van architectuurlijnen en looproutes Toepassingsvoorbeelden Trappen, wegen, systemen voor bewegwijzering Technologie LED vary chrome Rendement (lm/w) 29 Lichtstroom (lm) W 20W < 500 lm Accentverlichting van kleine objecten bij zeer geringe verlichtingsafstand, strijklicht, oriëntatieverlichting Woonhuis, tuin, wegverlichting, vitrineverlichting, systemen voor bewegwijzering LED warmwit W 3.6W 10W 14W 28W 42W LED daglichtwit < lm Gloeilampen W 3.6W 10W 14W 28W 42W 100W 150W Accentverlichting van middelgrote objecten bij gemiddelde verlichtingsafstand, wallwashing tot 3m, strijklicht, projectie Galerie, woonhuis, tuin, weg- en straatverlichting Laagspanningshalogeenlampen 25 20W 50W 75W100W150W Halogeenlampen Compacte fluorescentielampen W 100W 150W 300W 500W 1000W 9W 18W 26W 32W 42W 55W < lm Accentverlichting van grotere objecten, wallwashing tot 4m, washing, strijklicht, projectie Museum, winkelruimten, brede wegverlichting, bomen, plantsoenen Fluorescentielampen 94 24W 28W 35W 58W < lm Halogeen-metaaldamplampen Natriumdamphogedruklampen W 50W 35W 70W 150W 250W 400W 100W Algemene verlichting, washing en accentverlichting van grote objecten of over grote afstanden, wallwashing tot 6m, strijklicht, projectie Winkelruimten, representatieve ruimten, musea, atriums, façades Efficiënte lampen Bovendien is ERCO sterk betrokken bij de ontwikkeling van LED-lichtwerktuigen en maakt zo de grote voorde len van LED s met betrekking tot rendement en levensduur praktisch bruikbaar. Bovendien biedt ERCO nog steeds een breed productprogramma voor halogeen-metaaldamplampen en compacte fluorescentielampen aan LED varychrome LED warmwit LED daglichtwit Gloeilampen Laagspannings-halogeenlampen Halogeenlampen Compacte fluorescentielampen Fluorescentielampen Halogeen-metaaldamplampen Natriumdamp-hogedruklampen LED LED LED A QT-NV QT, QPAR TC T HIT-CE HST h(lm/w) > lm Algemene verlichting en wallwashing van zeer hoge ruimten, washing en accentverlichting van zeer grote objecten over zeer grote afstanden Hallen, industrievestigingen, luchthavens, façades, monumenten, torens 16 ERCO ERCO 17

11 Werkmethoden en planningstechnieken Lichtplanning en normeringen Bij projecten in de buitenruimte met grote dimensies, zoals de verlichting van terreinen of hoge gebouwen, wordt met overeenkomstig grote verlichtingsafstanden gewerkt die een precieze lichttechniek en krachtige lampen no dig hebben. Het zou voor de hand liggen met de projectdimensie ook de armatuurgrootte en verlichtingssterktes te berekenen. Kwantiteit mag echter niet met kwaliteit verwisseld worden: lichtsterkte alleen beantwoordt niet aan grootschalige architectuur of landschapsplanning. Voor gedifferentieerde lichtoplossingen bij groot gedimensioneerde projecten kunnen zowel het aantal armaturen en wattages zelf berekend worden. Bij het afwegen van deze beide factoren kan de planner een optimum aan visual comfort en efficiency bereiken voor deze situatie. Het systeemdesign van de productfamilies Beamer, Focalflood en Parscoop bestrijkt door deze onderverdeling in verschillende behuizingsmaten en vermogenniveaus het gehele spectrum, van kleine tot grote verlichtingstaken voor buiten. Klein Relatief kleine objecten hebben bij het verlichten van een korte verlichtingsafstand een brede lichtverdeling nodig. Geringe verlichtingsterktes zijn al voldoende om een goede waarneembaarheid te kunnen bereiken. Kleine lampen met een geringe lichtstroom resulteren weer in kleinere armatuurgroottes, zodat ook de relatie tussen het formaat van het object en de armatuur evenwichtig is. Te grote verlichtingssterktes kunnen vooral bij kleine objecten met lichte, glanzende oppervlakken tot ongewenste verblinding leiden. Middel Grotere objecten of vlakken vereisen hogere verlichtingsafstanden en daarmee hogere lichtvermogens van grotere lampen. De armatuurgrootte neemt daarom eveneens toe. Voor een goede verlichting van grotere objecten is doorgaans één armatuur niet voldoende omdat anders een groter deel van het object in de schaduw zou liggen. Bij middelgrote verlichtingstaken staat de waarnemer dikwijls nog buiten de lichtbundel, zodat er geen directe verblinding plaatsvindt. Precies gericht licht maakt het mogelijk de verlichtingsafstand zo te kiezen dat de armaturen buiten het blikveld geïnstalleerd zijn. Groot Armaturen voor hoge lichtvermogens hebben krachtige en grote lampen met dienovereenkomstige reflectoren nodig. De daaruit resulterende warmteontwikkeling in de armatuur vereist voor een probleemloos functioneren omvangrijkere behuizingen van de thermisch gevoelige bedrijfsapparatuur. Bij verlichtingssituaties op grotere schaal kan het voorkomen dat er personen tussen armatuur en voorwerp lopen die blootstaan aan verblinding. Nauwe stralingshoeken in combinatie met geringere lampvermogens en een groter aantal armaturen garanderen hiervoor een beter visual comfort. Zeer groot Bij zeer grote verlichtingstaken stuit de onderverdeling via de armatuurgrootte met steeds hogere vermogens en grotere verlichtingsafstanden op haar eigen grenzen. Een zeer krachtige armatuur met brede stralingshoek zou bij voorbijgangers die zich tussen gebouw en armatuur bevinden tot hevige verblinding leiden. Vaak ook bieden percelen niet de ruimte om de verlichtingsafstand groter te maken. Een oplossing is om oppervlakken per sector met een groter aantal armaturen te verlichten. Deze kunnen dan een geringere stralinghoek bezitten en daarmee een hoger visual comfort bieden. In het open terrein valt de armatuurgrootte een veeleer ondergeschikte rol toe. Voor architectuurverlichting daarentegen kunnen volumineuze armaturen op een sokkel gemonteerd, de indruk wekken buitengewoon groot te zijn. 18 ERCO ERCO 19

12 Als het avond wordt Impressies uit steden en landschappen Architectuurverlichting in de buitenruimte houdt in dat je te maken krijgt met de weersinvloeden, met de natuur, maar ook met de sociale realiteit die steden bezig houdt. Planners van verlichting en producenten van lichtwerktuigen dragen hier beiden een bijzondere sociale verantwoordelijkheid hebben echter tegelijkertijd de mogelijkheid, symbolen en beelden van buitengewone zeggingskracht te creëren. 20 ERCO ERCO 21

13 Situaties Façade Verticale vlakken in de stedelijke ruimte dragen wezenlijk bij aan de ruimtelijke vorming van pleinen, kruispunten en gebouwen. Vanuit waarnemingspsychologisch en vormgevend aspect vormt façadeverlichting daarom een belangrijk element in de urbane nachtelijke verlichting. Verschillende façadetypen vragen ieder om een specifiek verlichtingsconcept om de kwaliteit van de architectuur te accentueren. Zoals gebouwen in daglicht van elkaar verschillen, kunnen ook verschillende lichtoplossingen voor de nachtelijke verlichting worden ontwikkeld. In principe vragen gesloten façaden om een andere lichtplanning dan transparante gebouwen. Naast de vlakverlichting van massieve façaden kunnen ook de contouren van gebouwen of afzonderlijke elementen worden geaccentueerd. In tegenstelling tot een verlicht massief gebouwfront kan glazen architectuur de indruk wekken vanuit zichzelf op te lichten, wanneer in het gebouw gericht vlakken worden verlicht. Overdag is inkijk in zulke bouwwerken vaak onmogelijk omdat de hoge verlichtingssterktes van het daglicht tot sterke spiegelingen van de omgeving op de glazen vlakken leiden. s Nachts winnen transparante gebouwen daarentegen aan dieptewerking door de zichtbare dimensie van de binnenruimten. De façadestructuur tekent zich daarbij af als silhouet voor de kern van het gebouw. Bij het gebruik van lichtsturing kunnen lichtscènes voor façadeverlichting met sensoren of timerfuncties automatisch voor schemering worden opgeroepen. Beamer schijnwerpers Tesis vloerinbouwarmaturen Sensoren en lichtregelsystemen Smal stralende armaturen benadrukken de verticale opbouw van de façade. Verlichte gebouwencontouren verduidelijken de dimensies. De dicht tegen de façade gemonteerde armaturen produceren een markant strijklicht dat de structuur van het metselwerk accentueert. Parscoop wallwashers Tesis lens-wallwashers Brandenburger Tor, Berlijn: de verlichting van de verticale elementen door lichtwerktuigen met een overeenkomstige asymmetrische lichtverdeling brengt het karakteristieke symbool optimaal tot uitdrukking. Tesis lenswallwashers voor vloerinbouw accentueren de zuilen, de indruk van ruimtelijke diepte ontstaat uit de boven in de poortdoorgang gemonteerde Parscoop wallwashers. Armaturenindeling bij de façadeverlichting De speciale asymmetrische lichtverdeling voor wallwashing produceert een zeer gelijkmatig licht op de façade. Door het instellen van de richthoek kan de lichtverdeling zo worden ingesteld dat er geen licht boven het dak uitstraalt en zo concepten in de zin van Dark Sky realiseerbaar zijn. Vloerinbouwarmaturen voegen zich onopvallend in de omgeving. Armatu - ren dicht tegen de façade produceren een intens strijklicht. Op enige afstand van de façade geplaatste wallwashers maken een gelijkmatige verlichting van de façade mogelijk en voorkomen de vorming van lange slagschaduwen op de façade. De verlichting van boven naar beneden komt overeen met de lichtrichting overdag en reduceert het probleem van de lichtstraling in de nachtelijke hemel. Overdag kan de balkonligger zich markant tegen de kant van het dak aftekenen. Wanneer er masten zijn, bijvoorbeeld bij straatverlichting, kun - nen deze ook voor de montage van de façadearmaturen worden gebruikt. Door de gro - tere afstand tot het gebouw wekt de façade door de geringere schaduwvorming een vlakkere indruk. Wanneer men uit het ge - bouw naar buiten kijkt moet men goed letten op voorkoming van verblinding voor de bewoners. Direct op de façade geplaatste armaturen produceren een strijklicht dat oppervlakstructuren door saillante schaduwen kan benadrukken. 22 ERCO ERCO 23

14 Situaties Façade Straatbeeld De Kungsträdgården staat op vele aanzichtkaarten van de Zweedse hoofdstad afgebeeld. Prachtige paleizen uit de tijd van de economische opbloei omzomen de parkachtige promenade. Aan de lichtmasten van de rij straten werden Beamer spots en Parscoop wallwashers voor halogeen-metaaldamplampen gemonteerd om de historische façades gelijkmatig, kleurneutraal en energiezuinig te verlichten. Het voorbeeld toont aan dat reeds relatief geringe, gelijkmatige verlichtingssterktes op façades voldoende zijn om door de verticale verlichting een urbane ruimte in de nachte - lijke omgeving te definiëren en ervaarbaar te maken. Om het bijzondere karakter van de duisternis niet ongedaan te maken, maar behoedzaam aan te vullen, is een visual comfort erg belangrijk: door sterk anti-verblindende armaturen wordt het mogelijk met gereduceerde verlichtingssterktes en subtiele contrasten energie-efficiënt te plannen. Kungsträdgårdgatan, Stockholm. Architect: Svante Forsström Arkitekter, Stockholm. Lichtplanning: Claes Möller Ljusbyggarna, Stockholm. Enkele, onopvallende en energiezuinige lichtbronnen zijn voldoende om door decente verticale verlichting van de façades een stedelijke ruimte te definiëren. Historisch gebouw Individuele, vaak historische gebouwen spelen voor het stadsbeeld een bijzondere rol. Daarom zouden ze binnen een afgestemde totaalplanning voor de nachtelijke enscenering van een stad ook speciaal moeten worden behandeld. Op de Piazza della Borsa in Triëst gebeurde dat, door de façade van de classicistisch oude Beurs eerst met Tesis vloerinbouw-wallwashers gelijkmatig te verlichten. Structuurelementen van de architectuur, zoals de zuilen van de por - ticus of de hoekpilasters werden extra geaccentueerd door Tesis richtbare spots. Bovendien dienen Beamer schijnwerpers voor de accentuering van de sculptuurversiering. Duurzame, zeer efficiënte halogeen-metaaldamplampen zorgen voor een grote energiezuinigheid. Palazzo della Borsa Vecchia, Triëst. Architect: Claudio Visintini, Triëst. Sterk anti-verblindende schijnwerpers en vloerinbouwarmaturen met darklight-techniek garan - deren een groot visual comfort voor de passanten ook in de drukke, smalle stegen van de oude Italiaanse havenstad. Hoogbouwfaçade Met een geraffineerd lichtconcept en krach - tige lichtwerktuigen kregen de planners het voor elkaar om de 260 meter hoge façade van een raster van witte keramische staafjes met een gelijkmatig lichtsterkteverloop te verlichten. Daarvoor werd een groot aantal Parscoop wall washers en Beamer schijnwerpers met sculptuurlenzen niet alleen tegen de façade, maar ook op nabijgelegen gebouwen geplaatst. Halogeen-metaaldamplampen van 250W realiseren dit in combinatie met een zeer efficiënte lichttechniek, waarvoor tot nu toe wall washers van 400 tot 1000W gebruikelijk waren. The New York Times Building, New York. Architect: Renzo Piano Building Workshop, Genua/Parijs. Lichtplanning: OVI Office for Visual Interaction, New York. Efficiency en lichtkwaliteit waren de beslissende criteria bij de keuze van de lichtwerktuigen voor de wolkenkrabber van de krant The New York Times. Accenten in de winkelstraat Transparante façades met geënsceneerde etalages drukken een stempel op het beeld van winkelstraten. De smalle, verticale structuurelementen van het gebouwenfront worden hier door de lichtbundelaansnedes van cilindrische façadearmaturen geaccentueerd. Daarvoor kozen de planners een armatuurtype welke hoofdzakelijk naar onderen als down - light, maar ook naar boven als strijklicht straalt. De horizontale verlichting van de gebouwenperiferie krijgt hiermee een ritmisch lichtaccent er ontstaat een uitnodigend lichttapijt. Uitgerust met halogeen-metaaldamplampen presenteert deze verlichtingsvorm zich als efficiënt en onderhoudsarm. ZARA filiaal Königsallee, Düsseldorf. Architect: José Froján & Inditex architectural team. 24 ERCO ERCO 25

15 Situaties Ingang Bij het naderen van een gebouw volgt op afstand van de façade de eerste indruk die de situatie rond het entree aan de toeschouwer biedt. Markering van het entreegebied kan door architectonische elementen of verlichting ter oriëntatie worden gerealiseerd maar ook door verlichting als ondersteunend of dominant medium. De verlichting rond het entreegebied is het nachtelijke visitekaartje van een gebouw, ze creëert een bepaalde atmosfeer en vergemakkelijkt de oriëntatie. Het eenvoudigste mid - del door middel van licht naar het gebouw te leiden, betekent een hoger niveau van verlichting ten opzichte van andere delen van het gebouw. Een welcome mat een lichttapijt voor de toegangsdeur dient als uitnodigend gebaar tegenover de bezoeker. Toegevoegde diffuse verlichting, bijvoorbeeld middels verticale verlichting rond het entree, verzacht har - de schaduwen op gezichten en creëert zo een aangename basis voor de eerste communicatie bij de deur. Het gebruik van wallwashing heeft daarnaast voor de oriëntatie het voordeel al op afstand goed waarneembaar te zijn. Door strijklicht kan aan het scenario bij de ingang een dramatisch tintje worden gegeven. Straaten trapverlichting zorgen voor veiligheid op straten en trappen aan de voorkant van een gebouw. Op elkaar afgestemde verlichtingssterktes tussen voor- en achtergrond scheppen een aangename balans voor de algehele indruk en vergemakkelijken de aanpassing van het oog bij de overgang in het gebouw. De transparante façade belichaamt een open en uitnodigend gebaar voor de bezoeker. Downlights zorgen voor de basisverlichting voor de entree en leggen een lichttapijt voor de bezoeker. Voor de enscenering van de toegang bij hotels zijn veelzijdige lichtwerktuigen beschikbaar: vloerinbouwarmaturen voor de accentuering van vegeta- tie, wandarmaturen voor het verlichten van straten en downlights om de om - geving rond de ingang te markeren en voor een vriendelijke ontvangst te zorgen. Het van de grond gereflecteerde strooilicht verlicht van onderen het dak. Kubus programma Het Kubus-programma voor de buitenruimte biedt veelzijdige mogelijkheden voor lichttoepassingen rond entrees: de modellen voor wandmontage verlichten met een naar boven gerichte lichtstraling bijvoorbeeld huisnummers of tekst en naar beneden gericht ook straten. De wandinbouwarmatuur wordt in één vlak met de façade gemonteerd en is met haar vlakke lichtverdeling geschikt voor straatverlichting langs gebouw of muren. In de uitvoering als bolder is ze geschikt om in de open ruimte op te stellen. De bolderarmaturen hebben twee functies: met de ver stralende lichtverdeling verlichten ze niet alleen de straat naar de ingang, maar ook de vegetatie. De zeer goede antiverblinding en de zacht verlopende lichtbundelrand dragen bij aan het visual comfort. Daarnaast benadrukken façadearmaturen met dubbele lichtuittreding de directe omgeving van de huisdeuren. Vloerinbouwarmaturen hebben een discrete werking en blijven voor de toeschouwer verborgen licht in plaats van armaturen bepaalt de sfeer. Het anti-verblindingselement boven de lamp schermt het directe aandeel af en verbetert het visual comfort voor passanten aanmerkelijk. Bolderarmatuur Wandinbouw Wandmontage 26 ERCO ERCO 27

16 Situaties Straatverlichting De belangrijkste eis die aan straatverlichting wordt gesteld is allereerst voldoende verlichtingssterkte om trappen te zien en veilig te kunnen lopen. Als hulp bij de oriëntatie zijn verder lichtaccenten van belang, halverwege en op de achtergrond van het landschap, omdat ze de blik sturen en ter oriëntatie dienen. Wanneer de vegetatie langs een straat wordt verlicht, wordt daarnaast een gevoel van veiligheid gecreëerd, omdat de omgeving beter waarneembaar is. Een zacht verloop van lichtbundels op de straat zelf en geringe verlichtingssterktes van de aangrenzende vegetatie vergemakkelijken de aanpassing tussen lichte en donkere zones in het landschap. De dark sky-technologie bij bolderarmaturen, waarbij geen licht boven het horizontale vlak van de bovenste armatuurafsluiting straalt, beschermt passanten en automobilisten optimaal tegen verblinding. Voor armaturen bij trappen is een goede antiverblinding eveneens zeer belangrijk zodat bij het omhoog lopen geen hoge luminanties ontstaan aan de armatuur die verblinden. Bij straten zijn kleine oriëntatiearmaturen vaak ook al voldoende. Ze hebben welliswaar een lage verlichtingssterkte, maar onderscheiden zich met hun luminantie duidelijk van de omgeving en markeren in een lineaire indeling straten als lichtpunten. De geringe verlichtingssterktes die voor straatverlichting in de buitenruimte noodzakelijk zijn, maken het gebruik van compacte en energiebesparende lichtbronnen mogelijk, bijvoorbeeld LED s of halogeen-metaaldamplampen in de 20W uitvoering. De asymmetrische lichtverdeling van Lightmark bolderarmaturen geeft de mogelijkheid om straten of inritten van de zijkant te verlichten. De exacte lichtsturing voorkomt strooilicht boven het horizontale vlak en sluit daarmee verblinding van voetgangers of autobestuurders uit. Bij deze doorgang in een winkelcentrum past de geaccentueerde straatverlichting met de smalle lichtbundels van de Beamer schijnwerper. Net als op een podium loopt de passant door zones die verschillend zijn verlicht, de ruimte wordt gestructureerd en dramatisch geënsceneerd. De downlights in het uitstekende gedeelte van de bovenverdieping produceren een lichttapijt rondom het gebouw en onderstrepen de overgang tussen buiten- en binnenruimte. Dankzij de darklight-technologie wordt de passant een optimaal visual comfort geboden Bij de straatverlichting en verlichting van de open ruimte kunnen twee lichtverdelingen worden onderscheiden: enerzijds de breedstralende lichtverdeling om aan de rand van het gebouw of langs een muur een smalle lichtbaan als straatverlichting te produceren. In tegenstelling daarmee dient anderzijds de diep stralende lichtverdeling ervoor te zorgen dat het licht zo ver mogelijk over het omringende vlak wordt verspreid. Traparmaturen wijzen op treden, waardoor men veilig trappen op en af kan lopen. De speciale lichttechniek van de Axis Walklight voorkomt ook bij de trap omhoog elke vorm van verblinding. Oriëntatiearmaturen berusten in hun werking daarentegen op het luminantiecontrast met de omgeving. In de wijze van rangschikking kunnen ze het straatverloop markeren. De optimale lichtbron voor zulke taken is de efficiënte en onderhoudsarme LED ofwel in wit of in varychrometechniek. 28 ERCO ERCO 29

17 Situaties Urbane ruimten De verlichting van de stedelijke ruimte is een centrale planningstaak voor stedenbouwkundigen en lichtplanners geworden. Plaatsen door licht ervaarbaar maken en hun daarmee een nieuwe dimensie van attractiviteit geven, behoort tot de belangrijke taken die in veel gemeenten door middel van lichtmasterontwerpen of individuele projecten worden nagestreefd. Voldoende en antiverblindende basisverlichting is vanzelfsprekend. Daarop voortbouwend kan de discussie zich richten op het kwalitatieve perspectief, welke sfeer door de verlichting moet worden gerealiseerd. Pleinen worden pas waarneembaar door de verticale verlichting van hun wanden met wallwashers in het donker. Daarnaast kunnen de façaden van licht worden voorzien, waar - door de architectonische bijzonderheden worden onderstreept. Accentverlichting benadrukt bijzondere details op het plein of op façaden. Een onopvallend design en zorgvuldig gekozen montageplaatsen voorkomen dat de gevoelsindruk van de dag door de armaturen wordt verstoord. Afstemming van het lichtconcept op alle façaden van een plein schept de basis om een stringente lichtplanning te realiseren. Parscoop wallwashers kunnen op vele manieren worden gebruikt: naar beneden gericht verlichten ze grote grondoppervlakken. Met het lichtuittredingsvlak naar boven gemonteerd, onderstrepen ze bij de verlichting van plafonds de hoogte en creëren naar beneden een anti-verblindend, zacht licht door de diffu - se reflectie. Tesis wallwashers realiseren met hun specifieke lichttechniek een zeer gelijkmatige lichtverdeling. De bijvoorbeeld uit het montagevlak uitstekende constructie van de armatuur heeft het voordeel dat de lichtverdeling direct boven het montagevlak begint. Tesis vloerinbouwarmaturen bieden verschillende lichtverdelingen in ronde of hoekige behuizingsvormen. Daardoor kunnen bij een algemeen discreet uiterlijk beeld en een groot visual comfort sterk afwisselende, gedifferentieerde lichtconcepten worden gerealiseerd. Beamer schijnwerpers zijn heel geschikt om objecten te accentueren. In de uitvoeringen met vloerplaat of montageplaat en accessoires zijn vele montagevarianten mogelijk. 30 ERCO ERCO 31

18 Situaties Monumenten, torens, gedenktekens Gedifferentieerd verlichte monumenten benadrukken historische sporen in de nachtelijke stedelijke- of landschappelijke ruimte. Ze herinneren aan belangrijke personen of gebeurtenissen. Tegelijkertijd vormen ze op straten, pleinen en in parken de afsluiting van assen of staan zelf centraal. Voor de duidelijke zichtbaarheid van monumenten op een afstand is het luminantiecontrast met de omgeving van groot belang. In een landschappelijke context met geringe omgevingsverlichting zijn geringe verlichtingssterktes voldoende om bouwwerken te accentueren. De sterker verlichte stedelijke ruimte vraagt om een sterkere accentuering om een vergelijkbare contrastwerking te realiseren. Wanneer men het monument nadert verschuift de focus zich van het totaalbeeld naar de accentuering van details. Omdat deze elementen niet op een werking op afstand zijn ingericht, volstaat een aanmerkelijk geringere verlichtingssterkte. De vormgevende mogelijkheden om monumenten te verlichten variëren van de subtiele, gelijkmatige verlichting om ze in het donker op een plein beleefbaar maken tot en met expressieve, tijdelijke lichtconcepten voor feestelijke gebeurtenissen. Gedenktekens die als plek van bezinning en rouw dienen, zouden met een gedifferentieerde lichtplanning de geschiedenis respectvol tot uitdrukking moeten brengen en de individuele bezoeker een sfeer moeten bieden waarbij gedenken mogelijk is. Uniforme verlichting met hoge verlichtingssterktes en verblinding dienen te worden vermeden. Bij monumenten die aan positieve gebeurtenissen herinneren of de lokale of nationale identiteit belichamen, kan op andere wijze met verlichting worden omgegaan. Met licht kan ook s nachts de geschiedenis duidelijk worden getoond en op feestdagen zelfs als in het theater worden geënsceneerd. De betekenis van het bouwwerk kan in krachtige gebaren van helderheid, contrast en kleuren tot uitdrukking worden gebracht. Soms dienen cultuurmonumenten s nachts dan ook als kern in de stadsplattegrond, als coulissen voor concerten en wekken geschiedenis weer tot leven. Hoge, slanke monumenten kunnen met krachtige, smalstralende lichtwerktuigen als Beamer schijnwerpers worden verlicht. Om de lichtvervuiling zo veel mogelijk te reduceren, is zeer exacte plaatsing en afstelling van schijnwerpers noodzakelijk. Vloerinbouwarmaturen voegen zich op een terughoudende manier in de architectuur van monumenten. Darklightreflectoren bij lenswallwashers reduceren hoge luminanties om verblinding te voorkomen. Met de software Light Studio staan voor de planner zeer gebruiksvriendelijke opties ter beschikking, waarmee hij ondermeer de lichtkleur van varychromearmaturen kan instellen en in lichtscènes kan samenvatten. Bij concepten zonder dynamische kleurverandering kan ook met kleurfilters worden gewerkt. ERCO biedt een programma van filterkleuren aan, die op de lichtkleuren van het natuurlijke verloop van de dag aansluiten: amber, magenta, night blue, sky blue. In de handel wordt een veelheid van andere filters aangeboden. Het spectrum van kleurrijke enscenering reikt van subtiele concepten tot expressieve kleursequenties voor bijzondere evenementen. 32 ERCO ERCO 33

19 Situaties Bruggen Bruggen verbinden stadswijken, plaatsen en regio s. Hun vorm wordt gekenmerkt door het streven van ingenieurs kunstrijke bogen over rivieren of dalen te spannen en drukt die functie vaak ook zinnebeeldig uit. De verlichting van een brug benadrukt haar symbolisch gehalte ook s avonds en s nachts. De manier waarop de lichtplanner deze planningstaak benadert sluit daarom vaak aan op de statische kenmerken van de constructie. Afhankelijk van het type, een balken-, vakwerk-, boog- of hangbrug, kunnen de constructie-elementen met licht worden benadrukt. Zo ontstaat ook s avonds een karakteristieke afstandswerking voor de omgeving. Op basis van de meest slanke constructievormen zijn smalle lichtbundels meer geschikt om met strijklicht het draagwerk te benadrukken dan brede lichtverdelingen. Precieze lichttechniek helpt om het strooilicht tot een minimum te beperken. Zorgvuldige plaatsing en exacte afstelling van armaturen dragen ertoe bij de lichtemissies in de lucht in het belang van een dark sky te reduceren. Vooral het accentueren van kabelconstructies is op grond van de geringe materiaaldoorsnede een uitdaging. Meestal is het verlichten van de primaire draagconstructie hier effectiever, omdat het licht door de grotere constructie-elementen beter wordt gereflecteerd. Er ontstaan fascinerende beelden bij bruggen over waterpartijen, waarvan de verlichte structuren zich in het water spiegelen. De klassieke verkeers- en straatverlichting garandeert op de brug voldoende horizontale verlichtingssterkte met een aangenaam visual comfort voor automobilisten, fietsers en voetgangers. Geëxponeerde armatuurposities op bruggen kunnen problemen bij het onderhoud opleveren. Behalve een keuze voor de gunstigste montageplaats helpen duurzame of volledig onderhoudsarme lichtbronnen als LED s de onderhoudskosten laag te houden. Lenzen en filters zijn bij Beamer schijnwerpers veilig midden in de behuizing aangebracht. Door het scharnier met schaalverdeling kan de serie armaturen uiterst nauwkeurig worden gericht. De precieze lichttechniek en smalle lichtbundels voorkomen strooilicht. De vlakke behuizing beperkt vuilafzetting tot een minimum. De effectvolle verlichting van het over de stuwdammen stromende water is met naar beneden gerichte Beamer schijnwerpers uitgevoerd. De nachtelijke lichtenscenering maakt van de stroomversnelling een attractie voor omwonenden en toeristen. Door de vele soorten accessoires kunnen Beamer schijnwerpers op verschillende plaat - sen worden gemonteerd bijvoorbeeld ook aan masten ter accentuering van een voet- en fietspad. 34 ERCO ERCO 35

20 Situaties Vegetatie De vormgeving van vegetatie is een centraal thema binnen de landschapsarchitectuur en bomen behoren daarbij tot de belangrijkste elementen om ruimten in te delen. Omdat vorm en lengte van de stam en boomkruin afhankelijk van de soort variëren, vragen ze om specifieke lichtoplossingen. Een bol-, zuil-, scherm- en palmvorm zijn de bekendste boomvormen. Een breedstralende verlichting van verscheidene kanten leidt tot een gelijkmatige lichtindruk vanuit elke blikrichting. Wanneer vanuit twee tegenovergestelde richtingen wordt verlicht, ontstaat door het licht- en schaduwverloop op de boomkruin een sterkere modellering. Uplights aan de stam accentueren dit daarentegen als lineair element en verbinden de boomkruin visueel met de grond. Bij in een raster gerangschikte bomen en het gebruik van uplights met bredere stralingshoeken kunnen de onderkanten van de boomkruinen het effect oproepen van een verlicht dak. Door gebundeld, zenitaal licht, bijvoorbeeld vanaf op gebouwen gemonteerde schijnwerpers, ontstaat een beeld dat vergelijkbaar is met maanlicht. Afhankelijk van het seizoen accentueert het licht de contour van het loof van de boomkruin of wordt in de winter de structuur van de takken tegen de grond afgetekend. Verblindende armaturen beperken door sterke luminantiecontrasten met de nachtelijke omgeving de waarneming en dit gaat ten koste van de kwaliteit van de aanwezigheid in groenvoorzieningen. Een mogelijkheid om te voorkomen dat armaturen onder blad verdwijnen of overgroeien door bodemvegetatie is de montage op staande buizen. Vloerinbouwarmaturen voegen zich echter beter in de landschappelijke ruimte. Bij bomen met veel wortels voorkomt montage van vloerinbouwarmaturen buiten de boomkruin beschadiging van het wortelstelsel. Licht vanaf twee tegenovergestelde kanten leidt tot een contrastrijke modellering vergeleken met een gelijkmatig werkende verlichting van vier kanten. Bij schermvormige bomen hebben breedstralende uplights op boomkruinen de werking van verlichte daken. Uplights tegen de stam accentueren de boom als lineair, verticaal element. Bij een boomraster zorgt deze verlichting voor een ritmisch effect. Bij grote bomen of boomgroepen zijn in de regel meerdere armaturen voor een gelijkmatige verlichting noodzakelijk. Bij het plaatsen en richten van de armaturen moet ook rekening worden gehouden met factoren als boomgroei en bescherming tegen verblinding voor voorbijgangers. Met het gebruik van kleurfilters kan aan de landschapsverlichting een enscenerend accent worden gegeven. Bomen veranderen onder kleurrijk licht in hun uiterlijke vorm van warme herfsttinten tot ijzig blauw. Vloerinbouwhuis In veel situaties in de buitenruimte, bijvoorbeeld bij montage in de grond, zijn inbouwhuizen voor de vloerinbouwarmaturen een vereiste. Met het inbouwhuis kan de armatuur voor de exacte nivellering veilig op een fundament worden geplaatst. Voordat de armatuur zelf wordt gemonteerd, kunnen grondwerkzaamheden zoals bestrating worden voltooid. Door varychromearmaturen kunnen op basis van de RGB-kleurmengingstechniek in combinatie met lichtregeling concepten worden gerealiseerd, die met de dynamiek van kleurrijk licht spelen en waardoor de sfeer wordt gecreëerd. 36 ERCO ERCO 37