Telecommunicatie Het blijft mensenwerk. inter switch

Transcriptie

1 Telecommunicatie Het blijft mensenwerk inter switch C A L L - E X P E R T S 3

2 Inhoud Uitgave Telecommunicatie, het blijft mensenwerk is een uitgave van Interswitch BV te Amsterdam Realisatie Fonteyn & Andersen, Vaassen Redactie Kees Appeldoorn Eindredactie Karel Bourgondiën Vormgeving Twentie design en dtp, Hengelo Druk VDA Groep, Apeldoorn Papier Voor dit boek is milieuvriendelijk TCF-papier gebruikt (Total Chlor Free) Amsterdam, 2008 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijk toestemming van uitgever Interswitch BV in Amsterdam (telefoon ) en Fonteyn & Andersen te Vaassen (telefoon ). In niet alle gevallen is duidelijk geworden wie de rechthebbenden zijn op het auteursrecht van het beeldmateriaal. Wij verzoeken diegenen die menen rechten te kunnen ontlenen aan de publicatie van beeldmateriaal, contact op te nemen met uitgever Interswitch BV. 08 Telecommunicatie in vogelvlucht 10 De oude boodschappers 12 Brief blijft persoonlijk 14 De optische telegraaf 16 De elektrische telegraaf 18 Di-di-dit da-da-dah di-di-dit 20 De draadloze telegrafie 22 Radiodistributie en telefoonradio 24 De telex ratelde en zweeg 26 De fax, een blijvertje 28 Satellieten omringen aarde 30 Van analoog naar digitaal 32 Telefonie, de ontwikkelingen 34 De uitvinder(s) van de telefoon 36 Telefoon breekt door in VS 38 De telefoon in Nederland 40 Kwalijk riekende spreekcellen 42 Nummer 1 in de gids 44 De juffrouw van de centrale 46 Radio Kootwijk, lijn met Indië 48 Opgepiept, zo gepiept 50 Van mobilofoon naar mobieltje 52 Luchtlijnen gaan ondergronds 54 Koper ingehaald door glasvezel 56 Toestellen in soorten en maten 58 De geheime telefonie 60 Vele telefoonnummers 62 Nummerinformatiediensten 64 Oude en nieuwe telefoonkaarten 66 De wereldwijde satelliettelefoon 68 Antwoordapparaat en voic 70 Telefonische tijdmelders 72 Sms razend populair 74 Internet, een kleine revolutie 76 Geboorte en groei van internet 78 Chatten met iedereen 80 Ziek van computervirussen 82 Voice over IP 84 Moderne telefooncentrales 86 Centrales voor publiek en huis 88 Interne bedrijfscentrales 90 Callcenters, inbound en outbound 92 Interactive Voice Respons 94 Spraaksynthese, de pratende computer 96 Antwoordservice voor bereikbaarheid 98 Veel mogelijkheden antwoordservice 100 Antwoordservice, de klok rond 102 De wereld blijft een dorp 4 5

3 Voorwoord Geachte lezer, Communicatie, het klinkt zo eenvoudig, maar blijkt in de praktijk soms enorm complex. Informatie lijkt soms zo eenduidig, maar om de boodschap op de bedoelde wijze over te brengen, spelen factoren als medium, stemgebruik of lichaamstaal een belangrijke rol. Niet voor niets luidt de Franse uitdrukking: c est le ton qui fait la musique! In dit boek vindt u op een luchtige (en soms ludieke en verrassende) wijze beschreven hoe de (tele)communicatie zich door de jaren heen technisch heeft ontwikkeld en welke ontwikkelingen ons op de niet al te lange termijn nog te wachten staan. Een interessante constatering hierbij is dat, hoewel de techniek het ons steeds makkelijker maakt, het uiteindelijk toch de mens is die het verschil maakt. Wij hebben in ieder geval veel plezier beleefd aan het samenstellen van dit boek. Ik hoop dat ook u veel plezier beleeft aan het lezen hiervan. Jef Ravelli Interswitch 6 7

4 Telecommunicatie in vogelvlucht Rooksignalen, andere tamtams en brieven waren eeuwenlang de enige vormen van telecommunicatie: het op afstand overbrengen van informatie. Het moderne rooksignaal begon eigenlijk met de optische telegraaf van de Fransman Claude Chappe, eind achttiende eeuw. Daarna gingen de ontwikkelingen razendsnel voorwaarts. Nieuwe technieken werden telkens ingehaald door weer nieuwere technieken. Het is opvallend dat ze vaak zijn uitgevonden door individuele, creatieve mensen. Ze hebben de wereld drastisch veranderd. 8 9

5 Molen met korte-ruststand: molenaar werkt even niet Lange-ruststand: molenaar werkt een paar weken niet Rouwstand: familielid van de molenaar is overleden Spoedstand: oproep tot actie bij nood in de buurt Vreugdestand: bijvoorbeeld bij een geboorte De oude boodschappers In de Griekse oudheid werden gepolijste schilden (heliografen oftewel zonneschrijvers) gebruikt om met behulp van de weerkaatsing van de zon boodschappen van Athene naar Marathon te versturen. Europeanen gebruikten ook rook en trommels voor communicatie op afstand. Dat gebeurde vooral in oorlogstijd. Een flinke roffel voorafgaand aan de strijd was een niet mis te verstane boodschap aan de eigen manschappen, maar ook aan de vijand. Een oorlogshoorn blies vervolgens de aanval en eventueel naderhand de De aloude heliograaf deed nog lang dienst De indianen staan bekend om hun rook- en vuursignalen. Een korte rookpluim toonde de aanwezigheid van vijanden, terwijl een herhaling van pluimen waarschuwde dat zij talrijk en goed bewapend waren. Afrikaanse stammen brachten op hun tamtam boodschappen over. Maar ook de oude Europeanen hanteerden primitieve methoden bij telecommunicatie. aftocht. Was er geen oorlog, dan hadden vorstelijke hoogheden uit het verleden de gewoonte met hoornsignalen te communiceren tijdens hun andere favoriete tijdverdrijf, de jacht. Het hoorngeschal kon zelfs doorgeven wat voor soort wild door een jager was afgeschoten. In Nederland was een rol weggelegd voor de molens. Een speciale ruststand van de wieken betekende een bepaalde boodschap, evenals het aantal bevestigde windborden. Overigens zagen de verschil- lende standen er niet overal in Nederland hetzelfde uit; hier en daar was een soort molendialect. In oorlogstijd deden Nederlandse molens dienst om met afgesproken seinen geheime berichten door te geven. In de Tweede Wereldoorlog werden zo veelvuldig onderduikers gewaarschuwd voor razzia s. Voor het gebruik van vlaggen als telecommunicatiesysteem moeten we naar zee. De oudst bekende Nederlandse seinbrief stamt uit Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, die tien jaar later begon, gebruikte Michiel de Ruyter voor het besturen van zijn vloot 44 vlaggenseinen. Helaas Een oorlogsschip, communicerend met vlaggenseinen was het vlaggenschip een geliefde prooi voor de vijand. Een ander signaal met een lange historie is het geluid van de kerkklok. Al voor de Middeleeuwen werd de klok gebruikt om de bevolking ergens op te attenderen, te waarschuwen en kwade geesten te verdrijven. In de Middeleeuwen kon de kerkklok dienen als regelaar van het dagelijks leven. De meeste telecommunicatiesystemen van onze voorouders worden niet meer als zodanig gebruikt. Ze zijn echter niet verloren gegaan. Uit het jachthoorngeschal is een compleet eigen muziekgenre ontstaan en het tromgeroffel voorafgaand aan het geloei van een hoorn en gevolgd door een luid aanvalluuuuh! heeft zijn plek gevonden in de voetbalarena. En in de nooduitrusting van elke vlieger bij de Koninklijke Luchtmacht zit een signaalspiegel met richtkruis: de moderne heliograaf. De heliograaf werkt met spiegels en zonlicht 10 11

6 Brief blijft persoonlijk Al duizenden jaren brengen mensen boodschappen over via brieven en kaarten. Tegenwoordig versturen steeds minder mensen een epistel, omdat telefoon en internet gemakkelijker zijn, maar de brief blijft geknipt voor een persoonlijke boodschap. Tegenwoordig gaat een brief in een envelop, maar vroeger vouwde de schrijver het papier op en plakte het dicht. Een postzegel plakken hoefde niet; het was gebruikelijk dat de geadresseerde het port betaalde. Er bestond een truc om gratis boodschappen over te brengen. Postkantoren kregen eind negentiende eeuw de gevelbrievenbus Daarbij schreef de verzender de belangrijkste boodschap in het kort op de buitenkant van de brief. De ontvanger mocht de brief altijd even bekijken of hij die het geld wel waard vond. Door de korte boodschap te lezen, was de ontvanger soms al genoeg geïnformeerd en weigerde vervolgens de brief plus betaling. De eerste min of meer georganiseerde postservice was de Romeinse cursus publicus, van oorsprong een keizerlijke postdienst. Daarna kwamen er verschillende organisaties. In de zeventiende eeuw verschenen in steden de eerste houten brievenbussen, bij het kantoor van boden- en postmeesters. Daarnaast hingen beurt- en trekschuitschippers bussen op bij afvaartplaatsen, waarna ze de post meenamen op hun route. Op 15 januari 1799 kwam in Nederland, naar het voorbeeld van de Franse bezetter, het nationale postbedrijf. Deze voorloper van de PTT kreeg al gauw een monopolie. De postzegel deed pas in 1852 zijn intrede, maar gebruik zou tot 1877 vrijwillig blijven. In die tijd kregen de grote steden ook standaardbrievenbussen, gemaakt door de Haagse ijzergieterij Enthoven. Zo stonden de eerste bronsgroene bussen met één inwerpgleuf in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Na de invoering Amsterdammers konden hun brieven achter de tram posten, De nieuwe tweelingbus, verschenen in 2002 van aparte postzegels voor drukwerk kwam in 1869 in de bussen een tweede inwerpgleuf voor drukwerk. Postkantoren kregen een gevelbrievenbus in de vorm van een frontplaat. Bijna honderd jaar later, in 1962, zag Nederland de rode tweelingbrievenbus, om stadspost gescheiden te houden van post voor binnen- en buitenland. De PTT introduceerde in 1977 de postcode, handig bij het sorteren. In februari 2002 verscheen de eerste brievenbus met een geheel nieuw model in het straatbeeld. De aanleiding: de oude matrijs in de De vertrouwde kleur rood verandert nu in oranje fabriek van de tweelingbrievenbussen was aan vervanging toe, maar een nieuwe was zo kostbaar dat een nieuw ontwerp meer loonde. Ook speelde een rol dat een nieuwe bus beter kon worden beveiligd tegen bijvoorbeeld vuurwerk en hengelaars. De kleur bleef rood. Maar PTT Post werd TPG Post en in 2006 TNT Post, na de eerdere overname van het Australische bedrijf Thomas Nationwide Transport. Met het oog op de internationale uitstraling koos men voor de naam van TNT, met oranje als bedrijfskleur. En zo telt Nederland tegenwoordig meer dan brievenbussen, die in 2010 allemaal oranje moeten kleuren. Dagelijks verwerkt TNT Post in Nederland 18 miljoen poststukken. Overigens is per 2008 de markt deels geliberaliseerd, waardoor de concurrentie van andere bedrijven (zoals Sandd en Selekt Mail) groeit. De bronsgroene standaardbus, geïntroduceerd rond

7 Telegrafie (Grieks voor ver schrijven) mogen we het eerste moderne telecommunicatiesysteem noemen. Hierbij worden berichten oftewel telegrammen over een langere afstand verstuurd. De ontwikkeling begon eind achttiende eeuw bij de optische telegraaf van de Fransman Claude Chappe, die daarmee kon seinen. De optische telegraaf is beschreven in De graaf van Monte Cristo, het boek van Alexandre Dumas. Claude Chappe was als priester opgeleid, maar verloor door de Franse Revolutie zijn inkomen. Dat vond hij niet zo erg, want hij was meer geïnteresseerd in natuurkunde en ging samen met twee broers experimenteren. Het systeem van Chappe bestond uit houten seintoestellen, bovenop een gebouw of ander hoog punt. Een bepaalde stand van de armen betekende een letter, een woord of zelfs een hele zin. Door de armen zagen de palen eruit als een soort vogelverschrikkers. Met sterke verrekijkers namen bedienende telegrafisten de toestellen waar, kopieerden de stand van de armen en gaven vervolgens het bericht door. Mist, regen en duisternis waren spel - brekers. Begin negentiende eeuw was Napoleon aan de macht. Hij besefte het militaire belang van snelle communicatie en breidde de optische telegraaf uit. Het systeem groeide als een spinnenweb over Frankrijk, met Parijs als spin. De lijn naar Lille werd via België doorgetrokken tot Amsterdam. In Nederland verrees daarnaast een kusttelegraaf ( semafoor ), waarbij de seinposten alarm moesten slaan voor vijandelijke schepen. Ook in andere landen vond de optische telegraaf navolging. Nadat Napoleon was verban- De seinarmen van de optische telegraaf gaven berichten door In 1794 verscheen tussen Parijs en Lille (Rijsel) het eerste optische telegraafsysteem, met vijftien seinposten, die om de vijftien kilometer waren geplaatst. Een boodschap kon de afstand van circa 220 kilometer in dertien minuten overbruggen. Dat was verbazingwekkend voor die tijd - een koerier te paard deed er al gauw twintig uur over. Op 30 augustus 1794 arriveerde vanuit Lille een belangrijk bericht in Parijs: op de Oostenrijkers was een stad heroverd. Dit nieuws zette Chappe s telegraaf in één klap op de kaart. Overigens waren alle berichten gecodeerd met het oog op geheimhouding. Het missen of foutief doorgeven van een sein kon een telegrafist een forse boete opleveren. Soms werden operators omgekocht om bijvoorbeeld een aandelenkoers te manipuleren, zoals Claude Chappe, uitvinder van de optische telegraaf Het Franse netwerk werd doorgetrokken naar Amsterdam nen en de Fransen uit ons land verdwenen, ruimden de Nederlanders de seinposten ook gauw op. Maar in Frankrijk zou het systeem nog zo n halve eeuw dienst doen. Het groeide zelfs uit tot een netwerk van ruim 5000 kilometer lengte, met zo n 500 seintorens. Rond 1850 maakte de optische telegraaf plaats voor de elektrische telegraaf

8 De elektrische telegraaf De seinzaal van een telegraafkantoor Door de schokkende poten van een dode kikker kwam de Italiaanse arts en natuurkundige Luigi Galvani rond 1780 op het spoor van elektriciteit. De latere uitvinding van de batterij door Volta en het magnetische veld door Oersted opende de weg voor de elektrische telegraaf. Die maakte voor het eerst snelle communicatie op lange afstand mogelijk. Een telegrafist aan het werk De elektrische telegraaf was een vinding van de Amerikaan Samuel Morse in Domineeszoon Morse, in 1791 geboren in Charlestown Massachussets, studeerde rechten en werd kunstschilder, later raakte hij geïnteresseerd in elektrotechniek. Samuel Morse, grondlegger van de elektrische telegraaf Het apparaat seinde een tekst in puntstreep codes over, werd aan de ontvangstkant ontcijferd en vervolgens als telegram bezorgd. Het allereerste bericht van Morse, verzonden door een paar mijl draad, luidde: A patient waiter is no loser. Een ander systeem was de wijzerof naaldtelegraaf, waarbij de zender op een wijzerplaat een letter kon instellen. De bediening was eenvoudiger, maar het seintempo lag een stuk lager. Lange telegraaflijnen kwamen vaak langs spoorwegen. In 1845 werd de eerste elektrische telegraafverbinding in ons land aangelegd, langs de spoorbaan Amsterdam-Haarlem. Het was de diensttelegraaf van de Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij. De aanleg gebeurde onder leiding van Eduard Wenckebach, die in Wenen techniek had gestudeerd en in Duitsland had gewerkt. Hij zag het belang van telegrafie in voor de spoorwegen. Het net werd snel uitgebreid en vanaf 1847 mochten via de spoorwegtelegraaf ook particuliere berichten worden overgeseind, tot genoegen van het publiek. De regering besloot daarop een landelijk telegraafnet aan te leggen, onder leiding van Wenckebach. Zo kwam eind 1852 de Rijkstelegraaf in gebruik, die ook verbonden was met onze buurlanden. Bij de start was het werk van een telegrafist vol stress, getuige het volgende relaas. Vreeselijk was onze inspanning, vooral ook door de ons geleerde wijze van seinen, namelijk het slaan op den seinsleutel. Onze vingers waren weldra met blaren en eelt bezet. Aan middagmalen viel de eerste vijf dagen niet te denken, doch we wisten ons te behelpen met brood, worst en bier, onder het seinen door gebruikt. De telegraaf kreeg grote populariteit In die tijd stelde een Amerikaan in een krant voor om de uitdrukking telegrafisch bericht te vervangen door telegram. Het idee sloeg aan en vanaf 1860 nam Nederland dat woord ook over. Een telegram in het binnenlands verkeer was binnen een kwartier op de bestemming. Een telegrafist schreef het dan op een telegramformulier, waarna een telegrambesteller het bezorgde. De telegraaf voorzag in een grote behoefte, vooral bij de handel. Zo verwerkten in 1860 meer dan 50 telegraafkantoren bijna binnenlandse en ruim buitenlandse telegrammen. De telegrambesteller bezorgde de boodschap 16 17

9 De seinsleutel, waarmee een marconist communiceerde Di-di-dit da-da-dah di-di-dit De Nederlandse marine gebruikt nog morse bij lichtseinen De morsecode deed internationaal verscheidene jaren dienst in de telegrafie, maar bleek onpraktisch. De Duitser Frederik Clemens Gerke verving de code in 1851 door een meer toepasbare variant, die de naam Internationale Morsecode kreeg. Om op transmissiekosten te besparen, moest een telegrafist minimaal twintig woorden per minuut seinen en opnemen. Daarnaast ontstond een uitgebreid systeem dat complete zinnen codeerde in groepjes van vijf letters. Ook voor meer informele contacten kwamen afkortingen voor veelgebruikte termen. Vele ervan zien we nu weer terug in Engelstalige sms-berichten en chat sessies. Enkele voorbeelden zijn CU (see you), FYI (for your information), CUAGN (see you again) en ASAP (as soon as possible). De morsecode bleek later een uitkomst voor het draadloze radioverkeer tussen schepen en vliegtuigen, omdat de boodschap goed doorkwam ondanks de immer aanwezige ruis. Uit die tijd stamt de bekendste boodschap in morsecode: het internationale noodsignaal SOS. Dat staat voor Save Our Souls : di-di-dit dada-dah di-di-dit oftewel drie korte tonen voor de S, drie lange tonen voor de O en weer drie korte tonen voor de S. Samuel Morse was niet alleen de geestelijk vader en ontwikkelaar van de elektrische telegraaf, maar ook van de daarbij behorende morsecode. Die communicatiecode bestaat uit met tussenpozen uitgezonden signalen die letters, leestekens en cijfers representeren. Toen de elektromagneet was uitgevonden, kwam Morse op het idee om geluidssignalen over grote afstand door te seinen. Korte en lange tonen kwamen tot stand door de elektromagneet met verschillende tussenpozen aan en uit te schakelen. Om de geluidssignalen te kunnen gebruiken voor het overbrengen van een boodschap, ontwikkelde Morse in 1835 een code voor elke letter en elk cijfer, bestaande uit korte en lange tonen. Soms wordt beweerd dat de zakenpartner van Morse bij het ontwikkelen van de telegraaf, Alfred Vail, de code uitvond, maar dat is onwaarschijnlijk. Vail zelf schreef in 1845: Het alfabet van punten, lijnen en spaties is opgesteld aan boord van de pakboot Sully door professor Morse. De claim voor Vail als uitvinder kwam, na zijn dood, vooral van zijn dochter Amanda. Het morse-alfabet, met punt- en streepcodes voor elke letter De Nederlandse marine heeft rond 1999 het morse bij radioverbindingen officieel afgeschaft en daarmee ook de marconist overboord gegooid. De afschaffing hield verband met maatregelen van de International Maritime Organization, de VN-organisatie die voorschreef dat zeeschepen gebruik moeten maken van moderne apparatuur, zoals satellieten. De Koninklijke Marine gebruikt nog wel morse bij lichtseinen, terwijl radio-zendamateurs het ook nog niet zijn vergeten. De morsecode is dus niet morsdood. Overigens, in een wedstrijdje tussen een 93-jarige morse-specialist en een sms ende tiener bleek de morse-veteraan stukken sneller te zijn

10 De draadloze telegrafie Na de optische en elektrische telegrafie kwam de weg vrij voor de draadloze telegrafie. Dat gebeurde na de uitvinding van radiogolven, eind negentiende eeuw. De verschillende vormen van telegrafie zouden de wereld veroveren, maar uiteindelijk het onderspit delven tegen modernere technieken. Scheveningen Radio onderhield verbindingen met schepen op zee De uitvinders van radiogolven waren de Italiaan Guglielmo Marconi en de Rus Aleksandr Popov. Ze wisten, onafhankelijk van elkaar, rond 1895 een radioverbinding van enkele kilometers te maken met een zelfgebouwde zender en ontvanger. Maar ook de Fransman Édouard Branly was een pionier. En zo beschouwen de Italianen hun Marconi, de Russen hun Popov en de Fransen hun Branly als de vader van de draadloze telegrafie en de radio. Marconi, Popov en Branly bouwden weer voort op het werk van de Duitser Heinrich Hertz op het gebied van elektromagnetische golven. Naar Marconi is ook het beroep marconist oftewel radiotelegrafist genoemd. De natuurkundige en ondernemer Marconi begon op het landgoed van zijn vader in Italië te experimenteren met radiogolven en volgde later zijn zakelijke neus naar Londen, waar hij de Wireless Telegraph & Signal Company oprichtte. Zo bracht hij in 1899 de eerste radioverbinding tussen Engeland en Frankrijk tot stand. Twee jaar later stuurde hij een ultrakort bericht - S - draadloos over de Atlantische Oceaan. Daarmee bewees hij tevens dat, hoewel de aarde toen ook al rond was, radiogolven zich over de horizon kunnen voortplanten. Draadloze telegrafie, begin twintigste eeuw in de kinderschoenen In Nederland deed de radiotelegrafie in 1902 haar intrede, toen er een draadloze verbinding kwam tussen Hoek van Holland en het lichtschip Maas. Nederland werd een voorloper bij de maritieme radiocommunicatie. Zo verscheen in 1904 Scheveningen Radio, dat vanuit een houten keet contact onderhield met schepen op zee. Daarbij gebruikten de telegrafisten het morsealfabet. In de jaren twintig werd het via Radio Kootwijk, midden op de Veluwe, ook mogelijk om direct contact te leggen tussen Nederland en Nederlands-Indië. Hallo Bandung, hier Den Haag... Na de Tweede Wereldoorlog nam de rol van oudere vormen van telegrafie steeds Draadloze telegrafie met marconist anno 1933 verder af, vooral door de massale opkomst van telefoon en telex. In 1956, na een diensttijd van ruim honderd jaar, verdween in Nederland de laatste morseverbinding. Jarenlang is de telegraafdienst nog gebruikt voor felicitaties, maar het verzenden van een telegram in Nederland via KPN is nu niet meer mogelijk. Vanaf 1999 werden schepen verplicht te werken met satellieten en zo kwam er ook een einde aan de telegrafische communicatie via radiokuststations. Op oudjaarsdag 1998 zond Scheveningen Radio zijn laatste bericht. Wij wensen u en de bemanning voor de laatste maal een goede vaart en tevens een voorspoedig nieuwjaar. Guglielmo Marconi, een van de pioniers met radioverbindingen 20 21

11 Radiodistributie en telefoonradio Een luidspreker voor de naoorlogse draadomroep Het was donderdagavond 6 november 1919, klokslag acht uur, toen de mars Turf in je ransel in de Nederlandse huiskamers klonk. Ingenieur Hanso Schotanus à Steringa Idzerda verzorgde de eerste georganiseerde draadloze radio-uitzending ter wereld, vanuit zijn woning in Den Haag. binnenkwam. Na afloop van het gesprek schakelde de luidspreker weer automatisch in. Eigenlijk was de telefoonradio ISDN avant la lettre! De uitvinding van de elektronenbuis, in de volksmond ook wel radiolamp genoemd, maakte het vanaf 1906 mogelijk om echt geluid uit te zenden. Pionier Idzerda maakte zijn apparatuur in zijn eigen bedrijfje, waarbij Philips zorgde voor de radiolamp Ideezet. Maar uitzenden heeft weinig zin als er erg weinig mensen zijn met een radiotoestel. Daarin kwam verandering toen de HBS-scholier Janus Bauling uit Koog aan de Zaan in 1921 ging experimenteren om omroepprogramma s te ontvangen. Buren en vrienden kwamen graag langs om mee te luisteren. Janus ouders waren echter niet altijd blij met de aanloop en vreesden verwaarlozing van huiswerk. Zo kwam de pientere scholier op het idee om de aansluitdraden, via de daken, te verlengen naar zijn buren. De draden eindigden in een stopcontact, waarop de abonnees een hoofdtelefoon aansloten, en vanaf eind 1924 een luidspreker. Voor 50 cent per week konden zij de programma s beluisteren. Daarmee was Bauling de geestelijk vader van de radiocentrale, ook wel radiodistributie genoemd. Het systeem bleek wel wat kinderziekten te kennen. Omdat de luidsprekers soms ook als microfoon functioneerden, kon luisteraars ook meegenieten van bijvoorbeeld de huwelijksperikelen van de buren... Bauling richtte de Eerste Nederlandsche Radio Centrale op, een onderneming die duizenden abonnees kreeg. Zijn radiocentrale vond snel navolging, maar de overheid ging paal en perk stellen aan de vergunningen, omdat niet iedereen even technisch was. Niettemin waren er rond De radiocentrale was populair in de vooroorlogse tijd 1932 ruim 600 centrales actief. Een centralehouder was verplicht om de programma s van Hilversum 1 en 2 door te geven. Een bijzondere vorm van radiodistributie was de Haagse telefoonradio, door de Gemeentelijke Telefoondienst in 1926 in het Kurhaus geïntroduceerd. Al gauw waren er zo n 2800 abonnees en verscheen ook de Haagsche Telefoon Radio Vereeniging, die muziekuitzendingen ging verzorgen. De telefoonradio kon via bestaande telefoonlijnen radioprogramma s doorgeven. De abonnee kreeg een luidspreker en een kastje, dat automatisch de luidspreker uitschakelde als er tijdens een uitzending een telefoontje Ongeveer tegelijkertijd met de draadomroep verscheen de draadloze omroep in Nederland, waarna al in de jaren twintig de verzuilde radio-omroepen ontstonden en opbloeiden. Na 1945 zette de PTT wel een nieuw, landelijk radiodistributienet op. De naam veranderde in draadomroep, want distributie riep te veel associaties op met de oorlog. De draadomroep bleef echter verlies lijden. En zo trok de laatste draadomroep, in Delft, op 31 januari 1975 de stekker eruit. Tegenwoordig kennen alleen de Eerste en Tweede Kamer nog een draadomroep, te beluisteren in de werkkamers en op de meeste kabel netten. Luisteren naar de Haagse telefoonradio Philips bracht in 1923 de radiolamp Miniwatt op de markt 22 23

12 Ponsbanden vervingen de morsecode De telex was te bedienen als een typemachine Een oude telex, vooral populair bij het bedrijfsleven De telex ratelde en zweeg In Amerika zag anno 1919 een nieuw elektrisch telegraaftoestel het licht: de telex, een soort typemachine op afstand. Die maakte het mogelijk om snel te communiceren met een andere typemachine. De eerste machines kregen al gauw de bijnaam wortelstampers, vanwege hun vorm en luidruchtigheid. Een groot voordeel van telex was -en isde 100 procent zekerheid dat een bericht op de juiste plaats aankomt. De telexverbindingen liepen via het telegraafkantoor. Tekens konden worden afgedrukt via hamertjes of ponsbanden met gaatjes. Morse-codes waren niet meer nodig en het toestel was bijna net zo eenvoudig te bedienen als een gewone schrijfmachine. In het begin ging het apparaat in Nederland als verreschrijver door het leven, maar later kwam de naam telex in beeld, een samentrekking van teletype en exchange. De werking berust op de baudot-code, genoemd naar de Fransman Baudot. Deze digitale code bestaat uit vijf bits (nullen en enen), hetgeen betekent dat er 32 verschillende combinaties zijn. Dat is te weinig, want het alfabet kent 26 letters en het decimale stelsel 10 cijfers. De letter shift -functie op het toetsenbord loste dat probleem op. Deze functie liet op afstand de wagen oplichten, zodat meer karakters konden worden geschreven. De shift-toets bewijst ook nu nog goede diensten op de computer. In het Duitsland van de jaren dertig kreeg de telex, bedoeld voor communicatie binnen de regering, een sterke impuls. Bedrijven zoals Siemens en Teletype Corporation zorgden voor grootschalige productie van machines. Het jaar 1933 was belangrijk voor Nederland, want toen kwam er abonnee-telegrafie. Bedrijven Een modernere telex, die tot in de jaren tachtig zijn diensten zou bewijzen die veel telegrammen verstuurden, konden dit voortaan zelf. De omweg via het telegraafkantoor was niet meer nodig, wat veel tijd en arbeidskosten bespaarde. Een nadeel bleef wel dat een eigen netwerk nodig was. Het systeem zou na de Tweede Wereldoorlog grote populariteit genieten in het bedrijfsleven. Een Nederlandse vinding, van het PTT Laboratorium, was de Telex over Radio oftewel TOR. Die zorgde in de jaren vijftig voor een technische stap voorwaarts, door telexsystemen te verbinden met een kortegolfzender. In de jaren tachtig kreeg de telex hevige concurrentie van de snellere telefax, later gevolgd door . In februari 2007 trok KPN de stekker bij de laatste telex eruit. De apparatuur van de laatste tweehonderd klanten, voornamelijk uit de financiële en scheepvaartwereld, kon naar de schroothoop of het museum. Maar dat betekent nog niet helemaal het einde van het telexverkeer. Met een ADSL-lijn en een pc kan men berichten verzenden naar, of ontvangen van, oude telexapparatuur in het buitenland. In ontwikkelingslanden blijft de telex hier en daar nog lustig doorratelen

13 De fax, een blijvertje De telex is verdrongen door de telefax, maar tegenwoordig staat laatst genoemde er op zijn beurt stilletjes bij. Iedereen mailt zijn correspondentie. Echter, een officiële (hand)tekening is nog niet zo gemakkelijk te digitaliseren. Dat heeft de fax tot nu toe gered. Het woord fax is ontstaan uit een samenvoeging van fac simile, Latijn voor maak gelijk. De eerste machine die de eigenschappen van een fax in zich had, kwam al in hetzelfde jaar dat de elektrische telegrafie haar intrede deed en kreeg dan ook de naam kopieertelegraaf. De Schotse klokkenmaker Alexander Bain had zijn machine, die een afbeelding kon aftasten en weergeven, in 1843 op papier staan. De eerste bruikbare fax werd acht jaar later geïntroduceerd op de wereldtentoonstelling in Londen door Bains landgenoot Frederick Bakewell. Vele bezoekers De eerste werkende fax, van Bakewell in 1851 verdrongen zich bij de uitvinding, die echter nog veel praktische tekortkomingen kende, zoals ongelijke snelheden van zend- en ontvangsttoestel. De Italiaanse abt Giovanni Caselli wist met zijn pantelegraaf de techniek te verbeteren, waarna in Frankrijk een facsimile-dienst verscheen. Die hield het maar enkele jaren uit; in de praktijk bleef de telegrafie voor berichten een stuk beter en sneller. Het zou tot begin van de twintigste eeuw duren voordat de fax een nieuwe impuls kreeg. In die tijd werd in de Westerse Thermisch papier, snel verkleurend wereld de telegrafie vervangen door de snellere telex, maar de vele karakters van het Japanse alfabet (Kanji) waren niet in de 32 karakters van de telexcode te vangen. De Japanners ontwikkelden daarop een systeem dat een document optisch kon inlezen. De gegevens werden vervolgens omgezet in een elektronische code, die gecomprimeerd via een modem over een telefoonlijn kon worden doorgestuurd. In 1903 bouwde de Duitse natuurkundige Arthur Korn een systeem dat ook foto s kon overseinen, met goede kwaliteit. De Telefax van Western Union, geïntroduceerd in 1949 lijn rolde een reproductie op thermisch papier. Andere fabrikanten volgden met hun eigen systemen, met als gevolg dat de verschillende faxen niet met elkaar konden communiceren. Pas in 1968 kwamen de fabrikanten op één lijn en spraken ze een wereldstandaard af. De vooruitgang in de techniek maakte het mogelijk de beeldkwaliteit te verbeteren en de zendsnelheid op te voeren van 6 minuten per document in 1968 tot 40 seconden in Dát was snel genoeg om in de jaren daarna de telex, die eerder veel sneller was, stevig te verdringen. De nieuwe generatie faxen kan volledig geïntegreerd in andere telecommunicatieapparatuur het werk doen. Bovendien heeft het vervelend krullende en snel vervagende thermische papier plaatsgemaakt voor gewoon A4-papier. Ja, de fax houdt nog wel even stand. In 1949 introduceerde de Amerikaanse onderneming Western Union succesvol de eerste moderne fax voor gebruik op kantoor, de Telefax. De originele documenten konden rechtstreeks worden ingevoerd en aan de andere kant van de De huidige generatie faxen is geïntegreerd in andere apparatuur 26 27

14 Satellieten omringen aarde Satellieten zorgden net zo voor een omwenteling in de telecommunicatie zoals de telegraaf dat rond 1850 deed. Ze zijn tegenwoordig onmisbaar. We kunnen nu bijvoorbeeld gemakkelijk bellen met een neef in Canada en (tegelijk) een voetbalwedstrijd in Zuid-Amerika rechtstreeks op televisie bekijken. in een Russische krant leidde. Het lukte de Amerikanen begin 1958 wel om de Explorer-1 in een baan om de aarde te krijgen. De Russen lanceerden in 1957 de eerste satelliet, de Spoetnik-1 Een communicatiesatelliet houdt zich bezig met het opvangen, versterken en terugsturen van radio-, televisie- of telefoonsignalen naar een schotelantenne. Ze werken als een soort spiegel. Communicatiesatellieten zijn meestal geostationair: ze hangen zo n kilometer boven de aarde, draaien mee met die aarde, waardoor het lijkt alsof ze een vaste positie hebben. Hun baan ligt recht boven de evenaar, ook wel Clarke Belt genoemd. De Engelse science-fiction - schrijver Arthur C. Clarke (overleden in maart 2008) opperde al in 1945 het idee van satellieten die de hele aarde kunnen bestrijken. Het was 4 oktober 1957 toen de Russen de allereerste aardsatelliet, de Spoetnik-1, met succes lanceerden. Het was een bol met een gewicht van 84 kilogram. De zender zond een pieptoon uit, totdat de batterijen na drie weken waren uitgeput. Amerika lanceerde in december 1957 de Vanguard, maar dat mislukte, hetgeen tot de kop O, wat een flopnik! Daarna kwamen er proefnemingen met satellieten voor communicatiedoeleinden, zoals de Amerikaanse Telstar-1 in In 1964 richtten de PTT s van elf landen, waaronder Nederland, de International Telecommunications Satellite Organization (Intelsat) op. Intelsat wist in 1965 de eerste commerciële communicatiesatelliet in een baan om de aarde te brengen. Deze Intelsat-1 of Early Bird had een capaciteit van 240 telefoongesprekken of één zwart-wit televisieprogramma. In 1973 kreeg Nederland bij Burum, op de grens van Friesland en Groningen, een eerste grondstation voor satellietverkeer. De Friezen noemden de schotelantenne, met een diameter van ruim 28 meter, ook wel it Greate Ear. Amerika bracht in 1958 de Explorer-1 in een baan om de aarde Een communicatiesatelliet draait mee met de aarde Eind jaren zeventig werden organisaties zoals Eutelsat en Inmarsat opgericht. Tegenwoordig draait bijvoorbeeld Inmarsat met 11 geostationaire telecommunicatiesatellieten en zo n 29 grondstations. De aarde is nu omgeven door communicatiesatellieten en de ontwikkelingen gaan snel. Intelsat ontwerpt bijvoorbeeld een communicatie-platform in de ruimte, dat in 2010 een capaciteit moet krijgen van vijf miljoen telefoongesprekken en honderden tv-kanalen. Behalve in Burum staan er tegenwoordig in Nederland verscheidene grondstations. Overigens zijn in Burum ook schotels gekomen voor de militaire inlichtingendienst en de AIVD, hetgeen sommige omwonenden zorgen baarde in verband met luistervinken. Een hoge militair stelde hen gerust. Als iemand hier gebruikt maakt van telefoon om bijvoorbeeld zijn tante in Australië te bellen, dan hoeft hij of zij geen enkele rekening te houden met intercepties. Maar als iemand gaat bellen met Osama bin Laden, dan zou dat kunnen opvallen

15 Van analoog naar digitaal Analoog is het werken met waarden in een continuüm zonder stappen, bijvoorbeeld een snelheidsmeter in de auto. Digitaal (afkomstig van het Latijnse digitus oftewel vinger, waarmee wordt geteld) betekent een reeks gehele getallen, zoals op een digitaal horloge. Digitale signalen verdringen steeds meer de analoge. quentie waarmee de beelden elkaar opvolgen te hoog ligt om waar te nemen, lijkt het een vloeiende beweging. Alles wat onze zintuigen horen en zien, komt analoog bij ons binnen. Dus gebeurt dus ook als we naar de digitale televisie kijken of een telefoontje plegen via ons net aangeschafte internettelefonie-abonnement. Digitaal geluid en beeld bestaan eigenlijk niet. Maar waarom dan al die heisa? Omdat het aantrekkelijke voordelen biedt. Een analoog signaal kenmerkt zich door een vloeiende informatiestroom met een oneindige resolutie. Als dit signaal echter door een kabel of via de ether (lucht) wordt verspreid, steekt ruis de kop op. Hoe langer de weg die moet worden afgelegd, hoe meer ruis. Een digitaal signaal heeft daar geen last van. Bij een ontvangen zijn letters immers niet ineens veranderd, terwijl bij een traditionele fax sommige letters toch echt op andere letters beginnen te lijken. De telecommunicatiewereld is daarom al een tijdje druk met de conversie van analoog naar digitaal. De nieuwste telecom-apparaten kunnen het allemaal. Geluid, beeld en tekst worden opgeslagen in lange reeksen van 0 en en 1 en: de binaire taal die een computer kan lezen. verloren gaat. Maar hoe erg is dat? Ten behoeve van de omzetting worden van het analoge signaal monsters (samples) genomen die worden vertaald in de binaire taal. Bij internettelefonie bijvoorbeeld Foto s op film hebben een analoog karakter wordt 8000 keer per seconde een sample genomen, met 256 mogelijke niveaus per signaalwaarde. Voor de kwaliteit van de omzetting is het aantal samples per seconde en de hoeveelheid informatie per sample doorslaggevend. Zolang de hoeveelheid informatie en de frequentie van de monstername boven de grens van de menselijke waarneming liggen, missen we de verloren informatie echt niet. Vergelijk het met een analoge film die uit een aaneenschakeling van losse beelden bestaat. Omdat bij een filmvoorstelling de fre- Het verkregen digitale signaal kan zonder enige afbreuk oneindige malen worden opgeslagen, verwerkt of verzonden. Bovendien is het te comprimeren. Voor opslag en verzending van informatie steekt digitaal dus met kop en schouders boven analoog uit. Maar om het digitale signaal toegankelijk te maken voor ons mensen moet het eerst weer worden vertaald in een analoge versie. En zolang de mens niet in een robot verandert, zal dat nog wel even zo blijven. Een nadeel van de conversie van analoog naar digitaal is dat er signaalinformatie De omzetting van een analoog naar digitaal signaal Een digitale camera maakt het fotorolletje overbodig 30 31

16 Telefonie is een belangrijk onderdeel van telecommunicatie, niet meer weg te denken uit onze samenleving. Vrijwel iedereen heeft tegenwoordig een vaste plus mobiele telefoon. Ondanks de onstuimige ontwikkelingen is de werking van een telefoon ( ver horen ) in principe hetzelfde gebleven. Een microfoon bevat een dunne metalen schijf, die trilt als iemand ertegen spreekt. Deze trillingen veranderen de sterkte van een elektrische stroom en dit veroorzaakt een elektrisch signaal. Het signaal bereikt een ander toestel, waar het weer wordt omgezet naar geluidstrillingen in een luidsprekertje. Telefonie, de ontwikkelingen 32 33

17 De uitvinder(s) van de telefoon Op de vraag wie de uitvinder van de telefoon is, klinkt doorgaans Alexander Graham Bell als antwoord. Toch leverden ook Charles Bourseul, Philipp Reis en Elisha Gray een grote bijdrage. En vergeet de arme Antonio Meucci niet. Bell wist echter als eerste een patent aan te vragen, twee uur vóór Gray en zo n 126 jaar voordat Meucci eerherstel zou krijgen... De geschiedenis van de telefoon begint met de telegraaf (ver schrijver). De Franse telegraafbeambte Charles Bourseul beschreef in 1854 hoe spraak over een telegraaflijn zou kunnen worden getransporteerd. Het lukte hem echter niet om de theorie in de praktijk te brengen. De Duitse natuurkundeleraar Philipp Reis zette de volgende stap met zijn Reis-telephon, voorzien van strak gespannen perkament, een breinaald en een spoel. Alexander Graham Bell, de eerste patentaanvrager Intussen miste het telegraafnet iets wat we nu bandbreedte noemen: er kon slechts één telegram tegelijk over de lijn. Hermann von Helmholz beschreef in 1862 een harmonische telegraaf, waarmee meerdere telegrammen over één lijn zijn te versturen. De Amerikaanse ingenieur Philipp Reis, een van de wegbereiders ers Elisha Gray werkte dat idee uit en kwam op het spoor van de telefoon. Op dat spoor kwam ook Alexander Graham Bell, zonder het van elkaar te weten. Bell, geboren in Edinburgh en geëmigreerd naar de Verenigde Staten, werd onderwijzer voor doofstommen en hoogleraar in de spraakfilosofie te Boston. Financieel gesteund door de vader van zijn (dove) vrouw Mabel Hubbard stortte hij zich op de telegrafie. Hij ontdekte echter iets uit dat spraak kon overbrengen. De Italiaanse emigrant Antonio Meucci had al eerder zijn teletrophono uitgevonden, in Cuba. Hij verhuisde rond 1850 naar New York om die te demonstreren. Maar geldgebrek was een groot probleem. Zo kon hij in 1871 de 250 dollar voor het patent niet betalen. Drie jaar Charles Bourseul, een van de wegbereiders later kon hij zelfs geen tien dollar opbrengen, waardoor de inschrijving stopte. Intussen had hij een model met beschrijving naar telegraafbedrijf Western Union gestuurd om te mogen demonstreren. De directeur zei geen tijd te hebben, later kreeg Meucci te horen dat de beschrijving zoek was. Antonio Meucci, de uitvinder zonder geld voor een patent De Reis-telephon Op 14 februari 1876 vroeg zowel Bell als Gray octrooi aan. Bell (met patentnummer ) was daarmee twee uur eerder! Een jarenlange juridische strijd volgde, waarbij ze elkaar van na-aperij beschuldigden. Uiteindelijk won Bell. En Antonio Meucci? Die diende protest in Een telefoontoestel uit 1896 bij het US Patent Office. Zijn advocaat ontdekte dat ook daar zijn beschrijving zoek was. Later bleek dat die waarschijnlijk aan Bell was gegeven of misschien wel verkocht. De rechtszaak liep totdat Meucci in 1896 overleed. Pas in 2002 zou de arme immigrant zijn gelijk halen. Toen nam het Amerikaanse Congres een resolutie aan dat niet Bell maar Meucci de uitvinder is van de telefoon

18 De eerste, gepatenteerde telefoon van Alexander Graham Bell Telefoon breekt door in VS Mister Watson, come here, I want you!, riep Alexander Graham Bell naar verluidt tegen zijn technische medewerker aan de andere kant van de lijn, toen hij op 10 maart 1876 zijn eerste dynamische telefoon had geproduceerd. De eerste Bell-telefoon ziet er nu een beetje vreemd uit. De belangrijkste onderdelen waren een holle houten klos met daaroverheen een membraan (trilplaatje) en een elektromagneet. Geluidstrillingen brachten het membraan in beweging. Daardoor veranderde ook het magnetische veld en dat wekte een kleine elektrische spanning op, afhankelijk van de hoogte en kracht van de geluidstrillingen. In de andere telefoon veroorzaakte die elektrische spanning ook een ander magneetveld, het membraan ging trillen en, voila, het oorspronkelijke geluid was weer hoorbaar. De gebruikers moesten wel om de beurt luisteren of spreken. Wie denkt dat Bells telefoon meteen een hype was, heeft het mis. Veel mensen zagen er niets in, schreeuwen in zo n rare doos. De kwaliteit was ook nog niet om De eerste gebruikers moesten om de beurt spreken en luisteren Bell opende in 1892 de telefoonlijn New York-Chicago over naar huis te schrijven. Bovendien waren er nog geen centrales, zodat de verbindingen erg beperkt waren. Een ander probleem was dat Bell weinig kapitaal had en zijn Bell Telephone Company weinig investeerders trok. Hij probeerde zijn bedrijf voor dollar te verkopen aan de machtige telegraafmaatschappij Western Union. Wat kunnen wij doen met elektrisch speelgoed?, zo wees de directeur het aanbod af. Western Union wilde veel liever een betere telegraaf en vreesde dat telefoon de monopoliepositie op telegraafgebied in gevaar zou brengen. De gewiekste Bell, die in 1877 zijn eerste telefoon verkocht aan een bankier in Boston, zette echter door met de commercialisering. Toen het bedrijf Gold and Stock de telegraaf liet vervangen door telefoon, schrok Western Union wakker en volgde er felle juridische strijd met Bell om patenten. Intussen won de telefoon aan populariteit. In 1881 waren er al steden met telefoondiensten. Bell groeide zo hard, dat hij zoete wraak op Western Union kon nemen: hij kocht alles op. Zo ontstond in 1885 American Telephone and Telegraph Company (AT&T), lange tijd het grootste telecom - bedrijf van Amerika. Zo n eeuw later werd Ma Bell in verband met antitrustwet - geving opgesplitst in regionale maatschappijen, de Baby Bells. Bell richtte AT&T op, vele jaren een machtig telecombedrijf 36 37

19 De telefoon in Nederland Na de patentering van zijn telefoon ging Bell de wereld veroveren, inclusief Nederland. Zo werd eind 1880 de Nederlandsche Bell-Telephoon Maatschappij (NBTM) opgericht. Op 1 juni 1881 opende die in Amsterdam, op de hoek van Kalverstraat en de Dam, het eerste Nederlandse openbare telefoonnetwerk. Dit zogenoemde telefoonbureel telde 49 aangeslotenen. Al gauw kwamen er ook telefoonburelen in Rotterdam en Arnhem, gevolgd door andere steden. De NBTM kreeg de bemiddelde dr. H.F.R. Hubrecht, een oudschooldirecteur die al met de telefonie had geëxperimenteerd, als directeur en belangrijke aandeelhouder. Onder zijn leiding ontwikkelde de organisatie zich als belangrijkste telefoonmaatschappij en exploitant. De abonnees waren vooral te vinden in het bedrijfsleven. Overigens waren er ook Europese telefoonpioniers, die het monopolie van American Bell Company wilden doorbreken. Belangrijke Telefonistes aan het werk in een telefoonbureel namen waren Lars Magnus Ericsson en Werner von Siemens. De Zweed Ericsson had in 1876 te Stockholm een reparatiewinkel voor telegrafie-apparatuur opgericht. Twee jaar later kreeg hij opdracht van een lokale importeur om telefoons van Bell aan te passen. Ericsson kreeg de smaak te pakken en kocht een aantal telefoons van Siemens (bij wie hij ook had gestudeerd) om de apparatuur verder te bestuderen, waarna hij in 1879 zelf telefoons ging produceren. Vanaf 1892 kreeg Ericsson zake- Een centrale in Utrecht, met doorverbindende telefonistes lijke relaties met Nederlandse telefoonmaatschappijen. De Duitse uitvinder en industrieel Ernst Werner von Siemens was een pionier met het bouwen van telegrafielijnen in Europa en elektrische machines, zoals de dynamo, telefoons en centrales. De eenheid voor elektrische geleiding, Siemens, is naar hem vernoemd. Op 23 januari 1888 kreeg Amsterdam de eerste interlokale verbinding, met Haarlem en Zaandam. In 1895 kwam de eerste internationale telefoonlijn vanuit Nederland, die voerde naar België. Intussen ging de overheid zich steeds meer bemoeien met de telefoon. Zo ontstond de Rijkstelefoondienst in 1897 na overname van particuliere telefoonnetten. Een wet ging ook zaken als tarieven en De Amsterdamse NBTM-centrale, in 1881 het eerste netwerk Lars Magnus Ericsson Een cheffin, op een soort meeluisterpost, controleert telefonistes vestiging regelen. Het rijk begon in 1913 zelfs met de naasting van telefoonnetten. Het Staatsbedrijf der Posterijen en Telegrafie verwierf in 1928 het monopolie voor het installeren van huistelefooninrichtingen. Toen ontstond de naam Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie (PTT). Putje graven, Tentje zetten, Tukkie doen werd de ludieke verklaring van de afkorting. Intussen bestaat het Staatsbedrijf der PTT niet meer. Na privatisering, beursgang, splitsing en overname ontstonden uiteindelijk telecombedrijf KPN en postbedrijf TNT. Door de liberalisering zijn er tientallen telecombedrijven op de markt gekomen. En zo lijkt de situatie weer op eind negentiende eeuw, voordat de overheid het telefoonnet nationaliseerde. Overigens is er wel toezicht op de tarieven door de Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit (Opta), die in 1997 is opgericht. De Opta moet zorgen dat de concurrentie gezond blijft

20 Kwalijk riekende spreekcellen Na de invoering van de eerste telefoonnetten in Nederland duurde het nog even voordat de openbare telefoons verschenen. Deze spreekcellen bestonden uit geïmproviseerde houten hokjes met een losse telefoon. Amsterdam zag in 1896 de eerste spreekcel, op het Centraal Station. Waren de spreekcellen eerst alleen op stations te vinden, later kwamen ze ook in grote postkantoren en andere openbare gelegenheden. Echt populair waren ze De eerste spreekcel, op het Centraal Station van Amsterdam niet, omdat ze niet altijd open waren. En een gesprek was duur, namelijk een kwartje, terwijl men bij café s en winkels voor een dubbeltje of zelfs gratis kon bellen. Er waren meer nadelen, zo bleek. De spreekcellen hadden een binnenbekleding van allerlei geluiddempend materiaal. In dat verband schreef in 1908 het tijdschrift Het Leven:... en we denken met een soort huivering aan de korte, en toch nog te lange, oogenblikken, doorgebracht in allerlei hokjes, gekapitoneerd en bekleed met allerlei stoffen, als flanel en baai, enzovoort. Ware stofvangers, kwalijk riekend, waarin men de aanwezigheid van op ons leven beluste bakteriën voelt. In 1931 verscheen de eerste echte straattelefooncel in Nederland, op het Valeriusplein in Amsterdam. Het model leek enigszins op de Engelse felrode cel, maar de kleur was bescheiden beige. In hetzelfde jaar kreeg Den Haag telefooncellen, die in verband met de halve klapdeurtjes al gauw kouwebenencellen werden genoemd. Ondanks dat ongemak hielden ze het lang vol, maar er kwamen ook nieuwe ontwerpen. Zo ontwierp een architectenbureau de gesloten telefooncel, met grote ruiten, die nog steeds modern oogt. De eerste werd in 1932 op het Vreeburg in Utrecht geplaatst en het model zou tot in de jaren tachtig in het De eerste echte telefooncel, Amsterdam anno 1931 straatbeeld aanwezig zijn. Vanaf 1965 lanceerde de PTT de ruimere en volglazen versie. De kleur ging ook veranderen, van zilvergrijs via grijsgroen naar het huidige Telecomgroen. De moderne telefooncel, vandaalbestendig De gesloten cel, met grote ruiten, deed lang dienst Een kouwebenencel in Den Haag, jaren dertig Vandalen bestonden al in 1933, toen ze een cel in Utrecht beschadigden. Maar in de jaren zeventig namen de vernielingen sterk toe. Tegelijkertijd nam het gebruik af, want steeds meer mensen hadden thuis een eigen aansluiting. De PTT zette het mes in het aantal locaties en probeerde de cellen meer hufterproof te maken. Zo verscheen vanaf 1989 de driehoekige cel met kunststof. De vele mobieltjes van tegenwoordig betekenen de nekslag voor telefooncellen. Telde Nederland er in 1999 nog ruim , in 2005 waren er nog zo n over. De daling gaat door, maar helemaal zal de cel niet verdwijnen, want KPN moet wettelijk een minimum aantal garanderen. Overigens is de open multifunctionele communicatiezuil, met naast telefoneren mogelijkheden voor en en internetten, de nieuwste ontwikkeling. Daarbij blijft de kans op kwalijke reuken alsmede kouwe benen bestaan