Les Cahiers de l ATP, Octobre Marcolini, 2003 DE TRIBUS IMPOSTORIBUS EN DE ARABISCHE BRONNEN VAN HET EUROPESE FILOSOFISCHE ATHEÏSME

Transcriptie

1 Les Cahiers de l ATP, Octobre Marcolini, 2003 DE TRIBUS IMPOSTORIBUS EN DE ARABISCHE BRONNEN VAN HET EUROPESE FILOSOFISCHE ATHEÏSME door Patrick Marcolini [1] Er heeft een boek rondgespookt in de geesten van de geleerden uit de Middeleeuwen en de Renaissance: het De tribus impostoribus, of het Vertoog over de Drie Bedriegers. De kerngedachte, bijzonder aanstootgevend in de ogen van de autoriteiten van dat tijdperk, was dat Mozes, Jezus en Mohammed, die misbruik hebben gemaakt van de goedgelovigheid van het volk, de mensheid alleen maar hebben bedrogen door middel van hun religie. Het verhaal gaat dat dat anonieme vertoog vanaf de XIIIe eeuw, in de vorm van een overgeschreven handschrift, clandestien heel Europa is doorgegaan. De hele geschiedenis door zijn er talrijke mensen geweest aan wie men het geschrift heeft toegeschreven: Boccaccio, Pomponazzi, Machiavelli, Aretino, Michel Servet, Girolamo Cardano, Giordano Bruno, Tommaso Campanella, Vanini, Hobbes, Spinoza, en veel later aan Baron d Holbach. Maar de eerste die daarvan werd verdacht was keizer Frederik II (net als zijn secretaris Pierre des Vignes), die in 1239 door paus Gregorius IX ervan werd beschuldigd, dat hij het godslasterlijke idee had verwoord, dat Mozes, Jezus Christus en Mohammed de drie grootste bedriegers ooit waren, die de mensheid voor de gek hadden gehouden [2]. Dat vervloekte boek werd in de XVIIe en XVIIIe eeuw het geheime manifest van meerdere generaties vrije geesten, en talrijk waren de filosofen die het hebben bestudeerd om het te weerleggen of om er bewijzen uit te putten tegen de religies van hun tijd. Tegenwoordig beschikken wij maar over twee versies van De tribus Impostoribus. De eerste, in de vorm van een in het Latijn opgesteld manuscript, dateert van 1688; de oorspronkelijke titel is De imposturis religionum breve compendium en het werd rond 1753 gepubliceerd onder de gefingeerde datum van Het wordt toegeschreven aan Johan Joachim Müller, een geschoolde jurist, die de tekst had geschreven ter gelegenheid van een academische bijeenkomst, die plaats vond in de universiteit van Kiel [3]. De tweede versie van De tribus impostoribus, zogenaamd uit het Latijn vertaald naar een manuscript dat was ontvreemd uit de bibliotheek van de Vorst van Saksen, is in werkelijkheid een vertoog dat in het Frans is opgesteld en in 1719 in Nederland werd gepubliceerd onder de titel La Vie et 1 Esprit de M. Benoit Spinoza, en vervolgens vanaf 1721 opnieuw werd uitgegeven onder de titel Traité (of Livre) des trois imposteurs. Die tweede versie wordt toegeschreven aan Jean Maximilien Lucas (en niet aan Jean Rousset de Missy, zoals Raoul Vaneigem schrijft in zijn uitgave van het Livre des trois imposteurs, verschenen in Frankrijk in 2002) [4]. Gedurende de hele XVIIIe eeuw hebben boekhandelaren de verwarring in stand gehouden tussen dat werk en het geschrift dat aan Frederik II of aan zijn secretaris Pierre des Vignes werd toegeschreven, ten einde belangrijke zakelijke transacties te bewerkstelligen ten koste van bibliofielen en geleerden, die werden gelokt door de vondst van een even zeldzaam als duivels boek. Overigens is onlangs aangetoond dat het Traité des trois imposteurs / Esprit de Spinoza deels is samengesteld uit vertaalde en achter elkaar geplaatste uittreksels, afkomstig uit de Dialogen van Jules César Vanini, de Ethica en het Theologisch-politiek Traktaat van Spinoza, uit de Léviathan van Hobbes, evenals uit andere werken, die deel uitmaken van de intellectuele traditie van de ontwikkelde vrijdenkerij al die fragmenten, die vanzelfsprekend zijn overgenomen zonder bronvermelding, vormen een zorgvuldige collage van teksten die dezelfde richting uitwijzen. [5] Wij beschikken dus niet over een versie van het De tribus impostoribus van vóór de XVIIe eeuw, en de getuigenissen van mensen die beweren dat zij het in hun handen hebben gehad vóór het jaar 1650 zijn helaas nog steeds niet te verifiëren. Om die reden zijn veel deskundigen tot de conclusie gekomen dat het boek nooit heeft bestaan, en dat het slechts

2 een soort collectieve hersenschim is geweest, waaraan de eeuw van ontwikkelde vrijdenkers, en alleen daaraan, een redactionele werkelijkheid had verschaft. Maar als het De tribus impostoribus waarschijnlijk nooit anders heeft bestaan dan door zijn titel, waar komt die titel zelf dan vandaan? Aan wie danken wij de durf om in één klap het gezag van de joodse, christelijke en moslimreligie te verwerpen en de elegantie van het zo bondig en treffend onder woorden brengen? Het antwoord op die vragen bevindt zich niet in Europa: het godslasterlijke De Drie Bedriegers vindt naar alle waarschijnlijkheid zijn oorsprong in het arabisch-mohammedaanse cultuurgebied. In de XIXe eeuw treft men dat vermoeden al aan bij Ernest Renan, en dat vermoeden is sindsdien duidelijk in twee fasen bevestigd en onderbouwd. In zijn werk over Averroès en het averroïsme (1852), brengt Renan het volgende idee naar voren: als de XIIIe eeuw op dezelfde manier de drie monotheïstische godsdiensten heeft kunnen bestuderen (en de leugen die zij wezenlijk met elkaar gemeen hebben) komt dat omdat het verschijnen van de islam als laatste geopenbaarde religie, noodzaakte tot een vergelijkende analyse van haar dogma s met die van het christendom en het jodendom [6]. In de ogen van het middeleeuwse Westen, is het die vergelijkende studie, ongetwijfeld gepaard met de geest van onafhankelijk onderzoek van meningen, ontleend aan het rationalisme van de Ouden, waardoor de Arabische filosofie voor een atheïstische filosofie is doorgegaan. Vooral daardoor is het verhaal ontstaan over een ongelovige Averroès, aan wie de volgende uitspraak wordt toegeschreven, die heel dicht aanschuurt tegen het onderwerp van het De tribus impostoribus: Er bestaan drie religies [...] waarvan de een onmogelijk is, dat is het christendom, en de andere een kinderachtige religie is, en dat is het jodendom; de derde is een religie voor varkens en dat is de islam. [7] In werkelijkheid, beweert Renan, geeft iedereen zijn eigen verklaring en legt Averroès gedachten in de mond, die hij zelf niet durft uit te spreken. Het epicentrum van die aardbeving die juist de basis van het geloof ondermijnde, bevond zich aan het hof van de Hohenstaufers, dat onder invloed van iemand als Frederik II het daadwerkelijke middelpunt van de Arabische cultuur en de religieuze onverschilligheid was geworden, en dat tegelijkertijd vijandig stond tegenover het pausdom en geboeid was door de Arabische wereld, die in hun ogen het symbool was van de vrijheid van denken en de rationele wetenschap. [8] En het godslasterlijke De Drie Bedriegers, vatte volgens Renan in feite de ketterse stroming samen, die in de Middeleeuwen de materialistische ongelovigheid, die voortkwam uit het onderzoek van de Arabieren en zich dekte met de naam van Averroès, vertegenwoordigde. [9] De stellingen van Renan zijn tegenwoordig uiterst discutabel; maar dat het De tribus impostoribus mogelijk deels verbonden is met de arabisch-mohammedaanse beschaving, was een aantrekkelijk vermoeden, wat door het onderzoek van de oriëntalist Louis Massignon in 1920 werd bevestigd. In een artikel met de titel De legende van het De tribus impostoribus en zijn islamitische bronnen [10], toont Louis Massignon twee documenten ter ondersteuning van die gedachte. Het eerste, dat wordt opgevoerd als een inleidende tekst die te danken is aan een ketterse mohammedaanse sekte, de Karmaten, is in feite een vertrouwelijk rondschrijven over de manier om propaganda te voeren, in het begin van de Xe eeuw verzonden aan de Karmatenleider Abu Tahir al-djannabi, waarin hem wordt uitgelegd hoe Mozes, Jezus Christus en Mohammed weerlegd kunnen worden, door op hun tegenstrijdigheden te wijzen. Maar het tweede document, dat in een later werk daar de gewijzigde samenvatting van is, levert ons ten slotte de legende van de Drie Bedriegers in haar definitieve vorm doordat het de volgende uitspraak rechtstreeks aan Abu Tahir toeschrijft: In die wereld hebben drie personen de mensen bedorven, een schaapherder, een arts en een kameeldrijver. En van die drie is die kameeldrijver de ergste bandiet en de ergste goochelaar geweest. Louis Massignon voegt daaraan toe: In de schaapherder herkennen wij Mozes, in de arts Jezus, en in de kameeldrijver Mohammed. Het is hetzelfde gegeven als de legende van de Drie Bedriegers, dat rond het jaar 1080 of later wordt gedateerd in ieder geval minstens honderdvijftig jaar voordat het opduikt in het Westerse christendom.

3 Sta ons toe hier een uitweiding te maken over de Karmaatse stroming. Abu Tahir al- Djannabi, die in 907 was geboren, was daarvan, tot aan zijn dood in 944, een van de belangrijkste krijgsheren. De Karmaten waren dissidente Ismaëliërs [11], die aan het eind van de IXe eeuw in Mesopotamië waren opgedoken en die overtuigd waren van een aanstaande wederkomst van de mahdi Mohammed, zoon van Ismaël; zij verzetten zich dus hevig tegen de Ismaëlische Fatimidische gezagsdragers, doordat zij weigerden zich te onderwerpen aan de toekomstige Mahdi van de Fatimiden. Dat verzet ontwikkelde zich tot een opstand die vervolgens uitmondde in een grote beweging die de populaire islamitische leerstellingen bestreed en de politieke instellingen die daarop steunden. Gedurende de Xe eeuw breidde te Karmatenoproer zich uit naar Syrië en Palestina, naar het Arabische schiereiland (Bahrein, waar een Karmatenstaat [12] werd gesticht, en Jemen), naar Khorasan (oostelijk Perzië), en naar Transoxanië (gebieden aan de overzijde van de Amou Daria (de rivier de Oxus), in Centraal-Azië), waarbij zij de orde in het hele Abbassidische rijk dreigden te verstoren. Na een reeks krijgsverrichtingen in Irak (plundering van Bassora en Koufa, aanvallen op pelgrimskaravanen, etc.) slaagde de Karmaten, onder leiding van Abu Tahir, er zelfs in om zich meester te maken van Mekka; na verloop van acht dagen onafgebroken moordpartijen en plunderingen, eindigden zij met het wegvoeren van de Hadjar al-aswad, de Zwarte Steen (die zij pas in 951, in zeven stukken gebroken, teruggaven), om op een gevoelige manier het einde van de het moslimtijdperk in te luiden en de komst van de religieuze eindtijd. [13] De Karmaatse ideologie voegde in feite verschillende elementen samen: het gnostische dualisme en de esoterie van het type neoplatonisme, ontleend aan het Ismaëlisme; de kritiek, die alle ketters gemeen hebben, op de bestaande godsdiensten en op de maatschappelijke orde, die daardoor worden gelegitimeerd; het messianisme, dat eigen is aan mensen die de naderende komst verwachten van een nieuwe profeet; en tot slot een revolutionair programma van het type communisme, dat aandringt op de herverdeling van grond en gemeenschappelijke bezit, wat haar meteen verzekert van de bijval van duizenden boeren, arbeiders en handwerkslieden. Er is voorgesteld om in de Karmaatse beweging een herleven van het Manicheïsme te zien (het Ismaëlisme was zelf de drager van elementen die afkomstig waren van oude Iraanse religieuze stelsels, waaronder het Manicheïsme), waarschijnlijk door bemiddeling van het Mazdaïsme, een politiek-religieuze beweging die in Perzië was ontstaan in de VIe eeuw en die streefde naar een absolute gelijkheid tussen mannen en vrouwen en afschaffing van de socio-economische klassen door een totale gemeenschap van goederen. [14] Hoe het ook zij, de Karmaatse beweging doet onweerstaanbaar denken aan de millenaristische, communistische en revolutionaire bewegingen, die op het eind van de Middeleeuwen in Europa opdoken, en waarvan de Wederdopers nog steeds de meest roemruchte is. Dankzij de documenten over de Karmaatse beweging die`door Louis Massignon in 1920 aan het licht zijn gebracht, wordt de arabisch-mohammedaanse oorsprong van het godslasterlijke de Drie Bedriegers tegenwoordig door iedereen erkend. Zeer onlangs heeft het onderzoek, verricht door Ahmad Gunny van de Universiteit van Liverpool, een aantal nieuwe elementen in deze zaak aangedragen. [16] Ahmad Gunny, die terugkwam op het probleem van de huidige uitgaven van Het boek over de drie bedriegers, heeft opgemerkt dat het vertoog een episode uit het leven van Mohammed bevat, die men in verschillende werken uit de XVIIe eeuw terugvindt. Ziehier de episode: om het volk te misleiden, had Mohammed aan een van zijn makkers gevraagd om zich te verschuilen in een put. Van daaruit zou die man, onzichtbaar, praten om het volk te laten geloven dat de stem van God zich ten gunste van Mohammed uitsprak. Maar op een dag toen de laatstgenoemde, zag dat hij door een achterlijke menigte werd gevolgd, die geloofde dat hij een goddelijke persoon was, en omdat hij bang was dat zijn handlanger het bedrog zou onthullen, overlaadde hij hem met beloften en bezwoer hem dat hij alleen maar groot wilde worden om zijn macht met hem te delen, waaraan hij zoveel had bijgedragen. Door overreding en gevlei haalde hij hem ten slotte over om zich opnieuw in de orakelput te verbergen. Bedrogen door het gevlei van die bedrieger, daalde zijn makker in de put af om zoals gewoonlijk het orakel na te bootsen; Mohammed kwam vervolgens aan het hoofd van een zelfingenomen menigte voorbij en ze hoorden een stem zeggen: Ik, ik

4 ben uw God en ik verklaar dat ik Mohammed heb aangewezen als profeet voor alle volkeren; van hem zullen jullie mijn echte wet leren, die de Joden en Christenen hebben veranderd. Die man heeft die rol een hele tijd gespeeld, maar ten slotte werd hij beloond met de meest grote en pikzwarte ondankbaarheid. Immers Mohammed, die de stem hoorde die verklaarde dat hij een goddelijke persoon was, keerde zich naar het volk en beval het, in naam van de God die hem als zijn profeet had aangewezen, stenen in de put te gooien, van waaruit een zo n rasechte getuigenis ten gunste van zichzelf had geklonken, ter nagedachtenis aan de steen die Jacob had opgericht om te plek aan te geven waar God aan hem was verschenen. Zo ging de ongelukkige, die had bijgedragen aan de verheffing van Mohammed, te gronde; op die steenhoop heeft de laatste van de meeste beruchte bedriegers zijn wet ingesteld. [17] Die episode, die duidelijk meer bijdraagt aan het plezier van het godslasteren, dan aan de historische juistheid, staat onder andere ook in de Dictionnaire historique van Pierre Bayle ( ) en in 1 Apologie pour tous les grands hommes qui ont été accusés de magie van Gabriel Naudé (1635). Maar Ahmad Gunny is erin geslaagd om de oorsprong van dat verhaal, dat de kern vormt van de passage die aan Mohammed is gewijd in het Boek over de drie bedriegers, weer boven water te halen; en let wel, die oorsprong is arabisch. Men treft inderdaad een gelijkluidend verhaal aan in l Histoire générale van de grote Arabische geschiedschrijver Ibn al Athir ( ). Uittreksels uit zijn Annalen zijn als aanhangsel overgenomen, door Baron de Slane in zijn vertaling van l Histoire des Berbères van Ibn Khaldoun ( ) [18]; die uittreksels verhalen dat tijdens het beleg van Tinmal door de Marokkaanse hervormer Ibn Tumart ( ), die zichzelf omstreeks 1121 uitriep tot Mehdi [mahdi] van de Almohaden, vele duizenden inwoners omkwamen. Omdat de belangrijkste inwoners een verzoening met de emir van de moslims wilden, nam de Mehdi maatregelen tegen hen en in 1125 riep hij de hulp in van een van zijn ambtenaren, ene Bashir al Wansharisi. Ibn Tumart deed alsof hij verbaasd was en vroeg aan Bashir wat hem was overkomen. In een tafereel dat bewondering wekte bij zijn medewerkers, antwoordde hij hem [ ] dat God hem de kennis had gegeven, waarmee hij de mensen die voor het paradijs waren uitverkoren kon onderscheiden van de verdoemden, mensen die voor de hel waren bestemd. Bashir beweerde zelfs dat God aan Ibn Tumart had opgedragen om de verdoemden ter dood te laten brengen en dat hij om de waarachtigheid van zijn woorden aan te tonen, een aantal engelen in de put had laten afdalen. Nadat ze zijn woorden hadden gehoord, gaf iedereen zich over. Ibn Tumart zei vervolgens een gebed op en sprak de woorden: Engelen Gods! Heeft Bashir al Wansharisi de waarheid gesproken? De mensen die zich op zijn bevel stiekem in de put hadden verstopt antwoordden bevestigend. Nadat hij dat bewijs had verkregen, richtte Ibn Tumart zich naar het volk en zei: Die put is zuiver en heilig, want daar zijn engelen in nedergedaald; wij zouden er dus goed aan doen om die dicht te gooien om te verhinderen dat zij door vuil wordt bezoedeld. Daarop haastten zijn volgelingen zich om er stenen in te werpen en werd de put gedempt. Dat was dus, volgens Ibn al Athir, een van de manieren waarop Ibn Tumart zijn gezag voortaan bevestigde en zich ontdeed van 7000 personen die hem ergernis hadden gegeven. [19] Na Ibn al-athir (dat wil zeggen tussen het einde van de XIIe eeuw en het begin van de XIIIe eeuw) deden in zijn tijd in de Maghreb verschillende versies van hetzelfde verhaal de ronde. Door het doorlopende spel van verandering, dat eigen is aan het herinneren van verhalen, is het zeer waarschijnlijk dat het bedrog van Ibn Tumart, dat in de Arabische wereld de ronde deed, in Europa het bedrog van Mohammed zelf is geworden, zonder dat men het precieze tijdstip kan aangeven waarop de verandering heeft plaatsgevonden. De geografisch en verhalende verplaatsing van dat verhaal levert dus tegenwoordig het definitieve bewijs van de Arabische oorsprong van wat Louis Massignon noemt de legende van het De tribus Impostoribus. En ongetwijfeld is er nooit een legende geweest die zo n grote invloed heeft gehad in de Geschiedenis. In feite betekende het godslasterlijke De Drie Bedriegers voor het eerst een aanval op het jodendom, het christendom en de islam op hetzelfde front, en baant daarom de weg voor kritiek op de afzonderlijke religievormen in de strijd tegen hun algemeen geldende karakter. De plaats van het mythische vertoog in de geschiedenis van de filosofie is dus niet

5 eenduidig: het is zonder twijfel een product van geesten, die ernaar streefden om zich te bevrijden van de tijdgebonden en spirituele macht van de godsdiensten, maar het heeft, hoe dan ook, ook bijgedragen aan het ontstaan van dat streven zelf (en de energie die werd besteed aan het zoeken ernaar, is niet het minste teken van die dringende behoefte aan vrijheid). Het heeft ook de weg gebaand voor het ware atheïsme: niet voor die te angstvallige mensen, zoals Diderot of la Mettrie, maar voor iemand als Jean Meslier ( ), schrijver van een indrukwekkende Verhandeling, die geheel is gewijd aan de vernietiging van erediensten [20] of voor de Markies de Sade ( ), wiens antigodsdienstige razernij zoveel pagina s vult, dat het Gilbert Lely, die de biografie van de Sade schreef, geen enkele moeite heeft gekost om de scherven samen te voegen onder de ondubbelzinnige titel Vertoog tegen God [21]. Dat atheïsme omvatte heel wat meer dan een metafysische verwerping van de religieuze dogma s : het was een onverschillige en razende veroordeling van alles wat zich aandient [ ] als een belemmering voor de oorspronkelijke vrijheid van de mens, en dat zich gedraagt als een religieus, politiek en intellectueel soort tirannie [22]. Kortom, dat atheïsme draagt de Revolutie in zich. Langs welke weg is het godslasterlijke De Drie Bedriegers ter kennis gekomen aan het christelijke Westen, en heeft op die manier daar een bijdrage geleverd aan de ingrijpende veranderingen? Hebben de Arabische filosofen, die werden uitgenodigd aan het hof van keizer Frederik II, het meegenomen, zoals men in de Middeleeuwen dacht? Is het verzameld in Spanje, achtergelaten door de terugkerende moslimtroepen, na de opeenvolgende overwinningen van de Reconquista? Of hebben de Provençaalse ridders er verslag van uitgebracht na hun kruistochten naar het Heilige land [23]? In ieder geval is het de Arabische beschaving geweest die het Europese atheïsme dat cruciale wapen heeft verschaft, het eerste dat werd gebruikt in een verschillende eeuwen durende oorlog tegen de hersenschimmen en de schanddaden van de religie. En het is tegenwoordig meer dan ooit noodzakelijk om het opnieuw onder de aandacht te brengen, nu de handlangers van die bedriegers elkaar de macht over het volk betwisten op dezelfde plaatsen waar zij hun eerste misdaden pleegden. AANHANGSEL: De Karmaatse Staat van Bahrein De Karmaatse staat die aan het einde van de IXe eeuw in Bahrein verscheen en zich bijna tweehonderd jaar (tot 1076) handhaafde, was van oorsprong een politiek gebeuren in de geschiedenis van het middeleeuwse Oosten. De geschiedenis ervan begint op het moment dat een van de leiders van de Karmaatse opstand, Abu Saïd al-djannabi, die door Hamdan Karmat (de stichter van de beweging) naar Arabië was gestuurd, zich vestigt aan de oostkust van het schiereiland om daar een Staat te stichten, in de omgeving van de grote oase al- Hasa. Daar regeert hij gedurende ongeveer twintig jaar, met behulp van een bestuursraad, samengesteld uit hoge ambtenaren. Na de dood van Abu Saïd in 913 en tot het midden van de XIe eeuw, stond de Karmaatse Staat onder leiding van een gemeenschappelijke regering die zowel haar nakomelingen als haar eerste vrijheidsstrijders verenigde. [24] De economische kracht van die Staat werd verstevigd door buit die tijdens militaire krijgstochten werd behaald, door douaneheffingen die werden geïnd van alle schepen die gebruik maakten van de zeeroutes in de arabisch-perzische golf, en door protectierechten, die door de pelgrimskaravanen werden betaald. De rest die van die verschillende optredens overbleef, net als van de verkoop van duizenden zwarte slaven, maakte de ontwikkeling mogelijk van die maatschappij die door haar orde en rechtspraak de bewondering oogstte van niet-karmaatse waarnemers : in werkelijkheid betaalden de inwoners geen belasting of tienden, en iedereen die arm was geworden of schulden had gemaakt, kon een lening krijgen, die hij pas terug hoefde te betalen als hij er weer bovenop was gekomen; over de leningen hoefde nooit rente te worden betaald en alle lokale handelstransacties vonden plaats door middel van loden munten, die uitsluitend symbolisch waren. [ ] Het herstel van woningen werd gratis uitgevoerd door slaven van de leiders, en de molens, waar de inwoners gratis hun graan konden laten malen, werden onderhouden door de regering.

6 Feitelijk werden, vanaf het tijdperk van Abu Saïd, de gebeden en de nieuwe en oude moslimgebruiken afgeschaft, maar werd een buitenlandse koopman wel toegestaan om een moskee te bouwen ten behoeve van mohammedaanse bezoekers. [25] Het klinkt voor een zuivere toestand paradoxaal, maar kort samengevat, was de maatschappelijke organisatie van de Karmaten van Bahrein dus een soort slaven-welvaartstaat, die uiterlijk steunde op een parasitaire economie en innerlijk een soort communisme in de praktijk bracht, en dat alles onder leiding van een dynastie waarvan de religieuze leer tot de verwereldlijking van de maatschappij leidde. Patrick Marcolini [1] Artikel, geschreven voor de vereniging Falsafa Arabiya, [2] Brief van paus Gregorius IX, op 1 juli 1239 verzonden aan de Westerse vorsten en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, gepubliceerd in de Monumenta Germaniae Historica, Epistolae pontificum, t. I, 1883, pp (brief n 750). In die brief gebruikt de paus niet het woord impostoribus maar baratoribus, dat hij voor die gelegenheid lijkt te hebben bedacht, afgeleid van het Latijnse baratum, ruil (of van baratare, ruilen of afdingen, of baratator bedrieger), wat in het Frans baratineur (mooiprater) is geworden. Quod iste rex pestilentie a tribus barattatoribus, ut eius verbis utamur, scilicet Christo Iesu, Moyse et Mahometo, totum mundum fuisse deceptum, et duobus eorum in gloria mortuis, ipsum Iesum in ligno suspensum manifeste proponens. [3] Anonymus [Johann Joachim Müller], De imposturis religionum (De tribus impostoribus), Von den Betrügereyen der Religionen, Dokumente, Kritisch herausgegeben und kommentiert von Winfried Schröder, Frommann- Holzboog, Philosophische Clandestina der deutschen Aufklärung, Stuttgart-Bad Cannstatt, [4] Er bestaan ontelbare exemplaren van het Traités des trois imposteurs / Esprit de Spinoza, die onderling min of meer grote verschillen vertonen. Maar de meest bekende versie bevat zes (of acht) hoofdstukken, zoals de versie die opnieuw is uitgegeven door de Uitgeverij Payot in 2002: L Art de ne croire en rien, suivi du Livre des trois imposteurs, die is samengesteld en van een voorwoord is voorzien door Raoul Vaneigem, Paris, Uitgeverij Payot & Rivages, [5] Françoise Charles-Daubert, «La critique anti-théologique dans les Dialogues de Vanini et le libertinage érudit», Kaïros n 12, 1998, pp En van dezelfde schrijver, Les Libertins érudits en France au XVIIe siècle, Paris, PUF, 1998, pp. 98 et [6] De vermenging van de drie monotheïstische godsdiensten in Andalusië, in de VIIIe en XIIIe eeuw, wordt ook vermeld door Renan als een van de oorzaken van het gemak waarmee het vergelijken van religies zich bij de moslimziel aandient (zie Ernest Renan, Averroès et l averroïsme, Paris, Maisonneuve & Larose, 1997, pp. 201 à 215). [7] Renan citeert Pierre Bayle in zijn Dictionnaire historique et critique, artikel Averroès, voetnoot H (Averroès et l averroïsme, p. 213). [8] Renan, Averroès et l averroïsme, p Nietzsche, die wellicht bekend was met Averroès et l averroïsme, omdat hij een aandachtige (en zeer kritische) lezer van Renan was, beschouwde in ieder geval Frederik II als een genie en een grote vrije geest, en zei over hem dat hij de volgens mij de eerste Europeaan was (zie Voorbij goed en Kwaad 200, en De Antichrist, 60). De lofprijzing bereikt zijn toppunt in Ecce Homo, waar Nietzsche hulde brengt aan de nagedachtenis aan een atheïst en vijand van de Kerk zoals het hoort, een van mijn meest naaste verwanten, de grote keizer van Hohenstaufen Frederik II ( Waarom ik van die goede boeken heb geschreven, hoofdstuk over Also sprach Zarathustra). Wij merken op dat onder de antireligieuze hekelschriften van Nietzsche de volgende passage geheel in de geest is van het Vertoog over de Drie Bedriegers uit de XVIIIe eeuw: De wet, de wil van God, het Heilige Boek, de inspiratie allemaal slechts woorden voor de voorwaarden waaronder de priester aan de macht komt en waarmee hij zijn macht in stand houdt, deze begrippen bevinden zich aan de basis van alle priesterorganisaties, alle priesterlijke of filosofisch-priesterlijke machtsbolwerken. De heilige leugen gemeenschappelijk bij Confucius, het wetboek van Manu, bij Mohammed en de christelijke kerk: ook bij Plato ontbreekt die niet. Daar is de waarheid ; wat betekent dat waar men die woorden hoort, de priester liegt (De Antichrist 56). [9] Renan, Averroès et l averroïsme, p Overduidelijk wordt ook Averroès wordt ook geacht te hebben bijgedragen aan het geschrift De tribus impostoribus. [10] Verschenen in de Revue d Histoire des Religions, LXXXII (juli 1920), pp (Overgenomen door Louis Massignon, in zijn Opera Minora, verzameld werk, ingedeeld en uitgevoerd door Y. Moubarac, deel I, Beiroet, Dar al-maaref, 1963, pp ) [11] «Na de dood van de Profeet in 632, hadden de moslims zijn luitenant Abu Bakt tot kalief gekozen, in plaats van zijn wettige opvolger Ali. Na de moord op de derde Kalief, werd Ali, die hem uiteindelijk had opgevolgd, in 661 zelf vermoord. Het kalifaat kwam toen in handen van zijn rivaal Mu âwiyya, die de dynastie van de Omayyaden (Soenieten) stichtte, tot zijn eigen val in het midden van de VIIIe eeuw. De sekten die zich overal uitbreidden, vooral onder gemengde bevolkingen, gingen, door hun mystieke en extremistische praktijken, alle ontevredenen rond zich verzamelen. Op de eerste plaats de sjiïetische vrijheidsstrijders, de afstammelingen van Ali, die de wederkomst verwachtten van de geheimzinnige wettige Imam, die de Mahdi aan moest kondigen [de moslimequivalent van de joods-christelijke Messias]. De ismaëlieten vormden de geheime sekte ten gunste van Ismaël, zoon van de zesde imam na Ali. Hun filosofie, een neoplatonistische, baseerde zich op een esoterische uitleg van de Koran en van de Traditie, die voorbehouden was aan de militair georganiseerde ingewijden. Pas in het tweede

7 deel van de IXe eeuw kwamen zij aan het licht. [ ] De invloed van het ismaëlisme op het intellectuele moslimleven werd gevoeld van Perzië tot aan Spanje toe, door talrijke bekeringen teweeg te brengen en zich tot een echte politieke macht te ontwikkelen. Hun leiders, die de naam Fatimiden hadden aangenomen, dienden zich daardoor aan als afstammelingen van de Profeet via zijn dochter. (Alice Becker-Ho, Du Jargon Héritier en Bastardie, Paris, Gallimard, 2002, pp ) [12] Zie ons aanhangsel De Karmaatse Staat van Bahrein. [13] Artikel Karmati in de l Encyclopédie de l Islam, nieuwe uitgave geschreven door E. van Donzel, B. Lewis en Ch. Pellat, Leiden-Paris, J. Brill-Maisonneuve & Larose, deel IV, 1978, p [14] Raoul Vaneigem maakt ook melding van de invloed van het manicheïsme, het syncretisme van het jodendom en het christendom op de Karmaten, dat verwant is aan de gnostiek en het manicheïsme dat ver aan het laatste vooraf ging, en dat in het christendom en de islam als religies der duisternis beschouwden. [15] Zie daarover: Norman Cohn, Les Fanatiques de L Apocalypse (The Pursuit of the Millenium. Revolutionary Millenarians and Mystical Anarchists of the Middle Ages, 1957), vertaald door Simone Clémendot, Paris, Payot, En Raoul Vaneigem, La Résistance au christianisme. Les hérésies des origines au XVIIIe siècle, Paris, Fayard, [16] Ahmad Gunny, «Le Traité des trois imposteurs et ses origines arabes», Dix-huitième siècle n 28, 1996, pp [17] Uittreksel van hoofdstuk XXII van de versie van het Boek over de Drie Bedriegers, gepubliceerd door Uitgeverij Payot & Rivages in 2002 (op. cit., p ). [18] «Extraits d Ibn Athir, in Ibn Khaldoun, Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de 1 Afrique septentrionale, vertaling W. M. de Slane, Algerije, 1851, II, p [19] «Le Traité des trois imposteurs et ses origines arabes», pp [20] Bedenk dat Mozes, Jezus Christus en Mohammed daarin tot tweemaal toe ervan worden beschuldigd dat juist zij bedriegers zijn. Zie ook de hoofdstukken 4 en 76 van de Mémoire des pensées et sentiments van Jean Meslier, in zijn Œuvres complètes, Paris, Uitgeverij Anthropos, 1974, deel I, pp , en deel II, pp [21] Discours contre Dieu par le marquis de Sade, verzameld en van een voorwoord voorzien door Gilbert Lely, Paris, U.G.E., [22] Gilbert Lely, in zijn voorwoord bij het Discours contre Dieu par le marquis de Sade, pp [23] Vanaf de kruistochten richtte de Haut-Languedoc zich op het Oosten, en de graven van Toulouse waren tevens graven van Tripoli; een levendige handel bracht over water de drie geloven, het christelijke, joodse en mohammedaanse bijeen, wat nog iets ergers dan een onverschilligheid wat betreft het geloof teweeggebracht, namelijk een erbarmelijk syncretisme van leren en geloven; uiteindelijk hebben de dubbelzinnige zeden en geloof van de christenen in het Heilige Land, verziekt door de nabijheid van de ongelovigen, op een belangrijke manier de gewesten van de Midi beïnvloed. (Emile Aroux, geciteerd door Alice Becker-Ho, Du Jargon Héritier en Bastardie, pp ) [24] Meestal werd de raad voorgezeten door een van de afstammelingen van Abu Saïd. Dat was met name het geval bij Abu Tahir zelf, die zijn jongere broer was, en die regeerde van 933 tot aan zijn dood in 944. [25] Artikel Karmati in de 1 Encyclopédie de l Islam, nieuwe uitgave geschreven door E. van Donzel, B. Lewis en Ch. Pellat, Leiden-Paris, J. Brill-Maisonneuve & Larose, deel IV, 1978, p. 691