Vademecum geschiedenis

Transcriptie

1 Vademecum geschiedenis Een starterskit voor beginnende leerkrachten in het vak Beste nieuwe collega, Het blijft hoe dan ook een hartverwarmend gebeuren om mensen te mogen ontmoeten die vol enthousiasme in het onderwijs willen starten. Graag bezig zijn met jongeren en er plezier in vinden om ze telkens opnieuw te gidsen in die wondere wereld van de geschiedenis zijn ongetwijfeld de twee belangrijkste basiseigenschappen van een bezielende leerkracht. Vandaar eerst en vooral een woord van waardering en dankbaarheid voor alle inzet, toewijding, passie en creativiteit waarmee geschiedenisleerkrachten, jong en oud, dag in dag uit proberen hun leerlingen mee te nemen in het fascinerende avontuur van het menselijk verleden. Die gedrevenheid blijven volhouden is nochtans niet altijd evident en gemakkelijk. De onderwijswereld is volop in beweging. Vanuit een snel evoluerende samenleving wordt continu met nieuwe vragen en verwachtingen naar de school en de leerkracht gekeken. Naast de eisen voor elk vak zijn er nog de vakoverschrijdende eindtermen en de eigen invulling die elke school hieraan geeft. Het vraagt voortdurend bijkomend lees-, denk- en vergaderwerk, om nog te zwijgen van de administratie. Ook het jongerenpubliek verandert. Tieners zijn kritischer, ongeduldiger. Ze groeien op in een cultuur waarin heel veel informatie erg vlug bereikbaar is en waarin ook onmiddellijk effect, ontspanning en amusement vooropstaan. Er zijn de bezorgdheid, de vragen en de verlangens van de ouders. Nieuwe onderwijsstructuren worden uitgedacht. Kortom de hele bevraging van leerkrachten, zowel vanuit de overheid, de wetenschap, als vanuit de eigen school, de leerlingen en de ouders, verandert voortdurend en de werkdruk neemt zonder twijfel toe. Het is beter om deze uitdagingen in groep te kunnen aangaan. Hopelijk kom je als startende leerkracht in een goed functionerende vakgroep terecht. Zo n vakteam is de veilige omgeving om samen over deze vragen door te denken. Bovendien maken veel onderlinge communicatie en samenwerking het concrete voorbereidingswerk van de lessen en de planning van een jaaraanpak niet alleen lichter. Ze zorgen bijna onvermijdelijk ook voor kwaliteitsverbetering. Zowel de individuele leerkracht als de vakgroep kunnen hierbij een beroep doen op de pedagogische begeleiding. Begeleiders werken in principe vraaggestuurd. In de hoop de start wat te ondersteunen en te richten willen we alvast graag enkele basisprincipes en opties onder de aandacht brengen. Voor gepersonaliseerde aanvangsbegeleiding staan wij steeds ter beschikking. We wensen je heel veel succeservaring toe. Met vriendelijke groet, Guy Putseys Tim Puttevils Komkommerstraat 6 Haldertstraat 122a 3060 Bertem 3390 Tielt-Winge tel tel guy.putseys@kuleuven.be tim.puttevils@kuleuven.be guy.putseys@vikom.be tim.puttevils@vikom.be 1

2 1 Situering en visie van het vak 1.1 Einddoelstelling: historische vorming De bedoeling van het vak geschiedenis is jongeren tussen 12 en 18 jaar historisch te vormen, hun historisch besef bij te brengen. Dat is niet hetzelfde als jongeren zoveel mogelijk leerstof aanbieden. Het gaat hem niet om de hoeveelheid (geschiedenis)leerstof. Het gaat hem in de ontwikkeling van jonge mensen vooral om de kennismaking met een manier van denken, een manier om naar de werkelijkheid te kijken naast andere manieren van kijken. En die historische manier van kijken en denken dat referentiekader komt eigenlijk altijd opnieuw terug, welke periode of beschaving, welke situatie ook wordt bestudeerd. Elk schooljaar opnieuw worden in de geschiedenislessen dezelfde benaderingswijze en dezelfde structuur van denken gehanteerd. Wat is dan die historische manier van denken? Wij bestuderen menselijk gedrag. Mensen zijn, waar ook, in wezen altijd bezig met dezelfde vragen en problemen. Waar en vooral wanneer mensen leven, bepaalt de manier waarop ze die vragen en problemen aanpakken en proberen op te lossen. Essentieel aan de historische manier van denken is dat wij de dingen proberen te verklaren door ze in de tijd te situeren. Historische kennis (wie? wat? wanneer? waar?) wordt inzicht (hoe? waarom?) door deze feiten en gebeurtenissen te plaatsen in samenhang of verbanden van tijd. Die verbanden zijn verbanden van groei (of proces of evolutie) en/of van gelijktijdigheid. Dat is kort samengevat de historische manier van denken. Zes jaar lang in het secundair onderwijs nemen we leerlingen mee in deze manier van denken. Elk jaar bekijken we met dezelfde bril een beschaving die aan de huidige voorafging. Het is daarbij ook altijd van belang stil te staan bij de vraag hoe we dat allemaal weten. Of hoe de (historische) beeldvorming gebeurt. 1.2 (Eindtermen en ) Leerplannen Het is vanuit deze visie werken aan historische vorming bij jongeren dat de eindtermen geschiedenis en de leerplannen zijn opgebouwd. Eindtermen zijn kwaliteitscriteria voor elk vak. Zij werden door de minister opgelegd in de jaren 90. Die eindtermen zijn uitgewerkt in de leerplannen. De leerplannen geschiedenis vertrekken dus vanuit de algemene doelstelling te werken aan de historische vorming of het historisch besef van jongeren. Zij maken deze algemene doelstelling concreter in specifieke doelstellingen voor elke graad. Die specifieke doelstellingen concretiseren wat bij de leerlingen in elke graad moet nagestreefd worden inzake kennis en inzichten, inzake vaardigheden (= het zelf kunnen toepassen van die inzichten) en inzake attitudevorming. De leerplannen geschiedenis zijn dus geen opsomming van leerinhouden. Het zijn leerplannen vanuit doelstellingen. Leerinhouden worden vanuit die doelstellingen gekozen. Daarom zijn de leerplannen geschiedenis ook halfopen leerplannen. Leerkrachten vinden er geen concrete en exhaustieve opsomming in van leerstof, maar wel criteria vanuit die algemene en specifieke doelstellingen waarmee ze zelf keuzes kunnen maken. De leerplannen zijn ook graadleerplannen. Ze moeten niet per jaar, maar per graad worden gerealiseerd. Zowel het feit dat de leerplannen halfopen doelstellingsleerplannen zijn als het feit dat het graadleerplannen zijn, maakt systematisch overleg tussen vakleerkrachten van eenzelfde graad maar ook over de graden heen noodzakelijk. Welke leerstofonderdelen worden gekozen om de doelstellingen zo goed mogelijk te realiseren? Wanneer, waar en 2

3 hoe zullen die in de klas worden behandeld? Dat zijn alvast een aantal vragen die minstens in gezamenlijk (vak)overleg moeten worden besproken en beslist. In de leerplannen zitten over de graden heen ook een paar verplichtingen. De leerplannen gaan uit van de gedachte dat leerlingen niet alleen leren door kennis en inzichten te (leren) reproduceren. Maar leerlingen leren ook (en vooral) door af en toe zelf aan de slag te gaan. Vandaar de leerplanverplichting om in de tweede graad de leerlingen minstens één keer per jaar en in de derde graad minstens twee keer per jaar zelf aan het werk te zetten. Zo zit er dus een vaardighedenleerlijn in de leerplannen. Ook hier ligt het voor de hand dat de keuze en de uitwerking van zo n (vakvaardigheden)oefening met de vakcollega s wordt overlegd. Een tweede verplichting betreft het behandelen van een niet-europese beschaving (of één of enkele aspecten ervan) in elk schooljaar. De achterliggende bedoeling hier is dat leerlingen leren beseffen dat onze Europese geschiedenis niet de enige is en dat op hetzelfde moment in de wereld op andere plaatsen andere culturen zich ontwikkelden. Beide verplichtingen mogen ook gecombineerd worden. Een niet-europese beschaving kan dus als een soort vaardighedenoefening worden aangepakt. Een concreet uitgewerkte handleiding over leerplangericht werken is terug te vinden bij de vakdocumenten geschiedenis. 2 Professionalisering 2.1 Jaarplan Deze afspraken - de grote lijnen van wat wordt wanneer behandeld, waar en hoe? - vormen de basis van het werkplan voor een schooljaar. Vele leerkrachten beschouwen het opstellen van zo n jaarplan als een overbodige administratieve karwei van de maand september. Nochtans is een goed doordacht en soepel jaarplan een eenvoudig (want dat hoeft helemaal niet gedetailleerd te zijn) en onontbeerlijk werkinstrument en kan het, eenmaal uitgetekend, verdere administratieve formaliteiten vereenvoudigen of zelfs vervangen. Het opmaken en bijsturen ervan is inderdaad geen klusje dat vlug af te handelen is. Het vraagt grondige lectuur van het leerplan, overleg en het maken van keuzes. Omdat we daarover regelmatig vragen krijgen, verwijzen we graag door naar het hierboven vermelde artikel over leerplangericht werken. Wie het scenario van dit artikel volgt, eindigt met een uitgewerkt jaarplan, opgesteld naar de geest van het leerplan. 2.2 Pedagogisch-didactische wenken De leerplannen bevatten verder een rubriek Pedagogisch-didactische wenken. In die rubriek wordt aangegeven wat onder goed geschiedenisonderwijs kan worden verstaan. Het is een pleidooi voor een leerlinggerichte didactiek met een gevarieerde aanpak vanuit actieve leer- en onderwijsstrategieën, met aandacht voor de verschillende aspecten van leren leren en van breed evalueren. Het is daarnaast ook vooral een pleidooi tot samenwerking tussen vakcollega s en waar mogelijk met andere collega s, over de vakken heen. 3

4 2.3 Vakgroepwerking Het is al een aantal keren gesteld: om daadwerkelijk tot historische vorming te komen en die waar mogelijk te verbeteren, is het absoluut noodzakelijk dat de leerkrachten geschiedenis zowel horizontaal als verticaal met elkaar overleg plegen. Af en toe informeel overleg is evident en belangrijk, maar indien men over de zes jaar van het secundair onderwijs planmatig en doelgericht aan hetzelfde wil werken, is een gestructureerde vorm van overleg en samenwerking een noodzaak (en een zegen!). Het leerplan roept op tot een degelijke vakgroepwerking en bij doorlichtingen is zonder meer sprake van een gezamenlijke verantwoordelijkheid van het vakteam voor het peil van het (geschiedenis)onderwijs in de school. Het is dan ook te hopen dat je als startende leerkracht in het vak kan terugvallen op zo n goed draagvlak en dat je vanuit de vakgroep een eigen peter, meter of mentor krijgt waarbij je met directe vragen onmiddellijk en altijd terecht kan. Hopelijk kan je vanuit jouw gedrevenheid de vakgroep ook nieuwe impulsen aanreiken. 2.4 Nascholing en vakliteratuur Van de leerkracht die voor een substantieel aantal lestijden geschiedenis verantwoordelijk is, mag een reële betrokkenheid op het vak worden verwacht. Dat betekent dat de leerkracht geschiedenis op de hoogte blijft van de meest recente wetenschappelijke en didactische ontwikkelingen. Naast nascholing is de lectuur van vakgerichte tijdschriften en boeken aangewezen. Via de Vlaamse Vereniging van Leraren Geschiedenis (de VVLG), haar tijdschrift Hermes en haar website ( kan de leerkracht geschiedenis zich professioneel informeren. Het is dé manier om op de hoogte te blijven van de recente ontwikkelingen in de onderwijskunde, de vakwetenschap en de vakdidactiek. Elke leerkracht kan individueel lid worden van VVLG maar eigenlijk zou elke vakgroep via de school zo n lidmaatschap (met inclusief een abonnement op het tijdschrift) moeten hebben. De lidmaatschapsbijdrage bedraagt 25 euro, over te schrijven op rekeningnummer van VVLG p.a. Kwikaard Zoersel. (de ledenadministratie gebeurt via Saskia Boelens saskiaboelens@pandora.be of via Ludo Smeulders smeulders@pandora.be). Meestal bieden ook de handleidingen bij de leerboeken bijzonder nuttige achtergrondinformatie bij de in het leerboek behandelde problematiek en over meer algemene geschieddidactische thema s. Voor dit laatste verwijzen we graag naar het enige basiswerk in ons vakgebied in de Nederlandse taal, namelijk A. Wilschut, D. van Straaten en M. van Riessen, Geschiedenisdidactiek, Handboek voor de vakdocent, Coutinho, Bussum, Kwaliteit veronderstelt ook af en toe actieve deelname aan nascholingssessies. Naast het eigen aanbod van de hogescholen van Mechelen, Brussel en Leuven wordt de uitgebalanceerde werking van IDEA (UFSIA, Antwerpen), DINAC (bisdom Hasselt) en het Eeckhoutcentrum (Kulak) sterk aanbevolen. Ook LUCON (Leuvens universitair centrum voor onderwijsgerichte nascholing, voorheen het Vliebergh Senciecentrum) van de K.U.Leuven wil de banden nauwer aanhalen met haar afgestudeerde historici die werkzaam zijn in het onderwijs en plant jaarlijks een dag van de geschiedenis voor leerkrachten en enkele namiddaglezingen. Via de website van de VVLG en de maandelijkse mededelingen van de begeleiding aan de scholen of via aparte uitnodigingen zal je hierover verder worden geïnformeerd. 4

5 2.5 Vaklokaal Zoals de leerplannen het vragen, is het wenselijk dat de lessen geschiedenis in een eigen vaklokaal plaatsvinden. De realiteit leert echter dat niet alle scholen zo n vaklokalen of lokalen geschiedenis hebben en dat, als er zo n vaklokaal is, het evenmin evident is dat elke leerkracht er voor alle lesuren in terecht kan. Ook hier zal de vakgroep de motor zijn van een werkbare praktische planning. Het is in ieder geval belangrijk dat in geval niet elke les in het vaklokaal kan doorgaan, de vakgroep er voor ijvert dat elke leerkracht elke les over projectiemogelijkheden kan beschikken. Geschiedenislessen moeten visueel ondersteund kunnen worden. 3 Leermiddelen 3.1 Leerboeken De nieuwe leerboeken, handboeken of leerwerkboeken beantwoorden in grote mate aan de geest en de letter van de leerplannen geschiedenis. Het is aangewezen dat de leerkracht geschiedenis gebruik maakt van dit soort leermiddelen waar bijna alles in te vinden is en dat meestal rijkelijk wordt ondersteund met handleidingen en bijhorend didactisch materiaal. Het is het gemakkelijkste hulpmiddel want altijd bereikbaar voor leerkracht en leerling maar het kan nooit de norm zijn. In de handboeken staat immers veel te veel. De leerplannen zijn de norm bij het uitwerken van de lessen. Dat betekent dat de leerkracht het leerboek niet slaafs dient te volgen en keuzes mag/moet maken. Een leerboek moet worden 'gepersonaliseerd', m.a.w. de leerkracht gebruikt het leerboek in functie van de gestelde inhoudelijke en didactische prioriteiten, de afspraken met collega s en de schoolcultuur. 3.2 Notitieschrift Elke leerling moet van elk vak eigen handgeschreven notities hebben. Een eigen notitieschrift is niet alleen juridisch van belang het blijft een belangrijk werk- en leerinstrument voor de leerling. Het maken van notities is echter iets dat leerlingen niet spontaan kunnen en dat zij o.a. doorheen de lessen geschiedenis kunnen leren. Dat betekent ook dat de leerkracht geschiedenis daaraan aandacht moet besteden en hen dat systematisch moet aanleren. Een werk- of oefenboek dat bij een groot aantal leerboeken hoort of een leerwerkboek kan in de 1e en 2e graad ASO en voor de drie graden TSO volstaan. 3.3 ICT Het ligt voor de hand dat de leerkracht geschiedenis zowel bij het voorbereiden van de lessen, bij het praktisch vormgeven ervan en in de opdrachten van de leerlingen gebruik maakt van de moderne informatie en communicatiemedia. Net zoals in de omgang met materiële, mondelinge en schriftelijke informatie zal zij/hij tegenover elke vorm van informatie een gezonde kritische instelling bij zijn leerlingen nastreven. De begeleiders geschiedenis hebben ook een uitgebreide visietekst digitale (geschiedenis)didactiek opgesteld. 5