Wat is professioneel adviseren? Over professionalisering en kwaliteit van het adviesvak

Transcriptie

1 Wat is professioneel adviseren? Over professionalisering en kwaliteit van het adviesvak tekst Hans Strikwerda 42 Waarom maken we ons druk over de professionalisering en de kwaliteit van het vak management consulting? Kennelijk is er sprake van gebrek aan professionaliteit of mogelijk zelfs is er sprake van charlatans en daarmee dus gebrek aan kwaliteit. Organisatieadvieswerk respectievelijk management consulting is een vrij beroep waarbij vraag en aanbod tot stand komt in de markt. Dan mag in eerste aanleg worden verwacht dat het marktmechanisme slechte kwaliteit wel uitwiedt. Of het marktmechanisme functioneert in dit opzicht niet goed, of de goede management consultants hebben last van slechte consultants via het mechanisme van spill over: omdat er slechte adviseurs zijn, zijn opdrachtgevers ook meer terughoudend om goede in te huren, er zijn meer kosten verbonden aan selectie van adviseurs en aan het formuleren en bewaken van opdrachten. Of gaat het bij professionalisering om status en bescherming van het eigen economisch belang van de beroepsgroep? Om een antwoord te vinden wat professionalisering inhoudt respectievelijk dient in te houden in het geval van de management consultant, moet een aantal vragen gesteld worden. Die vragen staan centraal in dit artikel. 2. Wat is professioneel? De term professional wordt in het dagelijkse taalgebruik in verschillende betekenissen gebruikt. De term wordt gehanteerd voor personen die bijvoorbeeld met een sport in hun inkomen (en vermogensopbouw) voorzien. In dit geval is de term professional de tegenhanger van amateur. Ook wordt de term professional gebruikt voor bijvoorbeeld artsen, verpleegkundigen en leraren. Bij deze groep wordt de term in het bijzonder gebruikt in het maatschappelijke debat over de effecten van bureaucratische organisatievormen op de effectiviteit en handelingsvrijheid van deze professionals om hun werk goed te doen en daarmee maatschappelijke problemen op te lossen. De term professionals wordt ook gebruikt voor bijvoorbeeld onderzoekers, ontwerpers en andere hoogopgeleiden in het bedrijfsleven. In dit geval is de term professional drager van een discussie over de voor hoogopgeleiden noodzakelijke andere organisatievormen dan in het geval van laag opgeleide werknemers. De term professioneel wordt ook gebruikt als equivalent van vakmanschap ; van een loodgieter wordt verwacht dat deze een lekkage professioneel verhelpt (duurzaam, met een juist gebruik van middelen, een efficiënte methode, met minimale neveneffecten in termen van schade aan timmer- en schilderwerk). In dit laatste geval wordt de term professional gebruikt als tegenhanger van charlatan of beunhaas. Professional stamt van het Latijnse profiteri wat betekent openlijk verklaren in de zin van een gelofte aan een roeping, een beroep en aan de daarmee verbonden waarden. Wat een professie derhalve onderscheidt van een beroep is niet de aard van de kennis, opleiding, zelfs ook niet een diploma, maar dat in de uitoefening en de ontwikkeling van het vak een institutionele rol wordt vervuld, als één van, wat Schuyt noemt, de steunberen van de samenleving. De vraag is vervolgens of en, zo ja, op welke wijze organisatieadviseurs respectievelijk management consultants in de uitoefening van hun beroep invulling hebben gegeven aan een institutionele functie, in het bijzonder welke specifieke waarden daarbij in het geding zijn. Gezien de hiervoor gegeven definitie van institutie moeten twee vragen worden beantwoord: 1. Welke gedragingen en onzekerheden (in of met betrekking tot organisaties respectievelijk organiseren) zijn door het adviesvak als professie beperkt, respectievelijk in zekere banen geleid? 2. Welke waarden heeft het adviesvak als professie doen handhaven in de samenleving? Wat de professional onderscheidt van de vakman is dat de professional vakmanschap toepast met oog op noodzakelijke institutionele wijzigingen in de samenleving met daarbij bescherming van waarden die voor de samenleving essentieel zijn. Meer in het bijzonder gaat het dan om institutionele veranderingen die op een ander niveau liggen dan wetgeving, respectievelijk niet of moeilijk of niet tijdig door wetgeving gestuurd kunnen worden, respectievelijk die buiten het bereik van de wet liggen. Het gaat om institutionele veranderingen die zich afspelen in de directe, concrete context van besturen, leidinggeven en op de werkvloer. 3. Wat zijn de onderscheidende elementen van professionaliteit? Professionaliteit vooronderstelt vakmanschap, maar vakmanschap alleen is nog geen professionaliteit. Een vraag die daarbij moet worden gesteld is of de professional in al zijn handelen, respectievelijk opdrachten of cases professioneel handelt of dat professionaliteit

2 Professionalisering spitst zich toe op de institutionele functie van de professional in de samenleving 43

3 44 slechts in specifieke cases aan de orde is. Kubr noemt als elementen van professionaliteit in het algemeen, en dus ook voor de management consultant en organisatieadviseur: Kennis en vaardigheden. Het bestaan van een body of knowledge, een formele specifieke opleiding, een minimum aan praktische ervaring, voortgezette educatie, die alle in peer group-verband ook regelmatig getoetst worden; Dienstbaarheid en maatschappelijk belang. De professional stelt kennis en ervaring beschikbaar aan cliënten in de vorm van een dienstverlening tegen een verantwoord honorarium. In die dienstverlening houdt de professional de eigen belangen ondergeschikt aan die van de cliënt. De belangen van de cliënt worden door de professional in een breder maatschappelijk perspectief beoordeeld en de professional neemt bredere maatschappelijke noden en belangen in acht in het adviseren van de cliënt; Ethische normen. Er zijn ethische normen geformuleerd, gedeeld en toegepast door de leden van een professie. Deze normen specificeren wat betamelijk en wat onbetamelijk gedrag is. Deze normen gaan verder dan wat de wet vereist; gedrag dat volgens de wet correct is, hoeft daarom nog niet ethisch te zijn volgens professionele normen; Maatschappelijke erkenning en handhaving; de samenleving waarin de professie opereert en de clientèle van een professie erkennen de maatschappelijke rol, de status, de ethiek en de gedragsnormen van de professie. Deze erkenning kan impliciet zijn (zoals in Nederland) of expliciet (zoals in Oostenrijk); Zelfdiscipline en self-control. In het adviseren van een cliënt betracht de professional zelfdisciplinering (als tegenhanger van externe disciplinering in de vorm van hiërarchisch toezicht, contractuele sancties of wettelijke sancties) en de professional let er zelf op dat hij zich houdt aan de gedragscode van de eigen beroepsgroep. De professional is lid van de corporatie die zijn of haar professie representeert, waarmee de professional zich ook onderwerpt aan het tuchtrecht van zijn of haar professie. Wil er sprake zijn van een professie, dan moet het bij de body of knowledge om specialistische kennis gaan die niet gemakkelijk door de gemiddelde belanghebbende begrepen kan worden, respectievelijk moeilijk toegankelijk is voor individuele cliënten en ook voor de samenleving van vitaal belang is. De vraag is of daarvan in het geval van management consultancy respectievelijk organisatieadviseurs sprake is. Het wemelt van de MBA-opleidingen, het aantal publicaties over organisatie, leidinggeven en bestuur is schier onoverzichtelijk, zowel wat betreft de commercieel goed toegankelijke managementboeken als ook meer academische literatuur. In het geval van management consultancy is de uitdaging in het concrete geval verbanden te zien tussen de verschillende disciplinaire aspecten van organisatie- en bestuursvraagstukken. Juist het monodisciplinaire karakter van vakmanschap moet overstegen worden. De body of knowledge van de management consultant of organisatieadviseur is op zich niet uniek. Dat onderdeel van de body of knowledge dat het vermogen creëert de business institutions (HRM, IT, management control, logistiek en dergelijke) zinvol en adaptief te integreren in concrete situaties, vormt een eerste onderscheid tussen vakmanschap van zowel de manager en de stafspecialist enerzijds en de management consultant respectievelijk organisatieadviseur in zijn professionele rol anderzijds. Dat vermogen om grenzen van professies te duiden en om professies zowel te overstijgen als te integreren in concrete situaties, blijkt een schaars goed. Dat is ook de reden dat goede bestuurders schaars zijn. Een tweede uitdaging aan de professie, en dus tevens een definiërend onderdeel van de body of knowledge, is om de grondslagen van de verschillende business institutions te kennen en te doorgronden. Het blijkt dat de business institutions zelf daaraan vaak te weinig aandacht besteden, terwijl juist nu daar de basis ligt voor de specifieke professionele functie van de professional. Het blijkt dat de business institutions of business professionals HRM, accounting, control, maar ook strategen onvoldoende aandacht besteden aan de institutionele grondslagen van hun vak en welke veranderingen er aan de orde zijn op dat niveau. Een body of knowledge, en daarmee een professie, heeft ook steeds beperkingen en moet zelf ook onderwerp zijn van validatie, vernieuwing en aanpassing. Het criterium van een specifieke, moeilijk toegankelijk body of knowledge vormt in het geval van bijvoorbeeld medici de basis voor hun monopolie die specifieke kennis te mogen toepassen. De grondslagen voor een dergelijk monopolie zijn er niet in het geval van management consultancy. Maar dat geldt bijvoorbeeld ook de registeraccountant. Die keurt immers enkel een door de onderneming zelf opgestelde jaarrekening goed; daar is evenmin sprake van een kennismonopolie. Dit laat onverlet dat een professie met betrekking tot zijn body of knowledge een viertal verplichtingen kent: 1. Deze via onderwijs over te dragen op volgende generaties; 2. Deze kennis volledig beschikbaar te stellen; 3. Er op toe te zien dat deze kennis integer wordt toegepast; 4. Dat deze kennis via onderzoek en kritische beschouwing voortdurend verder wordt ontwikkeld, zowel in operationele zin, nieuwe gebieden als wetenschappelijke en institutionele grondslagen.

4 Het is begrijpelijk dat Kubr de vraag opwerpt of management consulting wel een professie is. De praktijk zal zijn dat er een grote groep dienstverleners is die management consulting als vak uitoefent en dat er een kleinere groep is die het als professie uitoefent. Ook zal er een groep zijn die weet in welke cases management consulting als vak moet worden uitgeoefend en in welke cases als professie. Professioneel houdt vooral in dat professionals zich bewust zijn van hun specifieke maatschappelijke rol en hun verplichting tegenover de samenleving. 4. Wat is voor wie het belang van professionaliteit en professionalisering? Het belang van professionaliteit, ook die van de management consultant, ligt niet op het niveau van de concrete dienstverlening respectievelijk de directe effecten daarvan in het concrete geval, respectievelijk de tevredenheid van de opdrachtgever. Immers, dat geldt ook de gewone beroepsuitoefening, levering van diensten en goederen. Het belang van professionaliteit ligt in het handhaven van specifieke waarden in de samenleving, deels ook als basis van het voor een goed functionerende samenleving benodigde vertrouwen. Het gaat niet alleen om het handhaven van waarden, waar nodig houdt professionaliteit ook het initiëren en doorzetten van noodzakelijke veranderingen op het niveau van governance en institutional environment in (gezegd zou kunnen worden dat veranderingen op het niveau van third order economizing onderwerp zijn van de normale beroepsuitoefening). Immers, het is op het niveau van governance en institutional environment dat onzekerheidsreducerende conventies en spelregels formele en informele bij tijd en wijle doorbroken moeten worden om nieuwe sociale structuren te creëren die vereist worden door nieuwe technologieën en nieuwe schaarsteverhoudingen. In de wereld van de accountancy speelt er de vraag voor wie en wiens belang nu eigenlijk de registeraccountant de jaarrekening controleert en daaraan een goedkeurende verklaring hecht. De opdrachtgever van de registeraccountant is dan weliswaar het bestuur van de vennootschap die de accountantsverklaring nodig heeft, maar de ultimate client van de registeraccountant is society. Zo zou ook de vraag kunnen worden gesteld of in het geval van de management consultant de opdrachtgever de ultimate client is, of dat dit, net zoals ook in het geval van de registeraccountant, de samenleving is. De registeraccountant is vooral de vertrouwensman in het maatschappelijk verkeer tussen aandeelhouders en het bestuur van de vennootschap. De consultant daarentegen heeft tot taak, naast de eerder genoemde institutionele veranderingen in de praktijk te realiseren, om ook een tekortkoming van de markt te compenseren. Immers, de economische theorie van de marktwerking suggereert dat de ondernemer rationeel besluit en handelt, het nut van de onderneming maximaliseert, met als gevolg een optimale allocatie van de middelen in de economie en dienovereenkomstig de realisatie van een maximale welvaart. In de markttheorie wordt verondersteld dat het marktmechanisme niet-efficiënte bedrijven, en dus niet-rationeel handelende ondernemers respectievelijk bestuurders elimineert uit het economische systeem. Dat is theorie; de praktijk is een andere. Die bestaat uit de sociaalpsychologische mechanismen van bounded rationality, satisfying behavior, het dilemma van exploratie en exploitatie, dominant logic enzovoort, bij bestuurders en managers, als gevolg waarvan niet díe beslissingen worden genomen, zoals verondersteld in de theorie over het marktmechanisme. Ongecorrigeerd zou dit een te trage ontwikkeling van de economie tot gevolg hebben, zoals het geval was begin jaren tachtig in de economie van de Verenigde Staten, na veertig jaar stakeholder value management. Waar de wetenschap tot taak heeft de eerder genoemde sociaalpsychologische mechanismen te corrigeren in algemeen maatschappelijke zin, heeft de organisatieadviseur dit in concrete gevallen, voordat het marktmechanisme, de kapitaalmarkt, het systeem van corporate governance of de samenleving via wetgeving de individuele bestuurder corrigeert. Dit impliceert dat de institutionele rol van de management consultant daarin ligt de bestuurder als cliënt te adviseren vanuit het belang van de vennootschap, respectievelijk de samenleving, niet vanuit het persoonlijk belang van de bestuurder. Het verschil tussen de management consultant als vakman en de management consultant als professional is dat de eerste zich richt op de cliënt als opdrachtgever en de vraag stelt: wat wil de cliënt? De management consultant als professional stelt de vraag: wat dient de cliënt te doen of na te laten vanuit het belang van de vennootschap, respectievelijk het maatschappelijk belang? 5. Wat is professionalisering? Wat zou nu kunnen worden verstaan onder professionalisering van management consulting, in het bijzonder in de eenentwintigste eeuw? Het moge uit het voorgaande duidelijk worden dat vakmanschap, en het op peil houden daarvan, een minimumvereiste is die niet onderscheidend is voor professionalisering (ten opzichte van de professionalisering van managers). Er bestaat een opvatting over professionalisering die zich beperkt tot vakmanschap en de daarmee samenhangende verhoudingen professional manager, inclusief het managen van professional service firms. Die opvatting wordt hier genegeerd. Professionalisering spitst zich toe op de institutionele functie van de professional in de samenleving. Nu, begin eenentwintigste eeuw is er sprake van institutionele verschuivingen in de samenleving. De 45

5 complicatie hierbij is dat het heldere onderscheid in het modernisme tussen basisinstituties, gezin nietgezin, wetenschappelijke kennis niet-wetenschappelijke kennis, natuur niet-natuur, niet meer opgaan. Tegelijk is het zo dat oude instituties blijven bestaan, waaraan, juist ook in de sfeer van organisaties, nieuwe institutionele verhoudingen worden toegevoegd. In die zin is dit een periode die voor velen verwarrend is. We hebben te maken met een overheid die zelf zoekende is naar haar rol in de samenleving, ook waar het gaat om de institutionele rollen van de overheid. Er is een crisis over wat de bindende elementen zijn in de samenleving. Vanuit het neoliberale marktdenken poogt de overheid control te ontwikkelen over het werk van professionals als medici, verpleegkundigen en leraren. Tegelijkertijd stelt de overheid dat die op hun niveau maatschappelijke problemen moeten oplossen, problemen die in termen van normen, waarden, binding en disciplinering nu juist institutionele problemen zijn. De management consultant maakt zich daarbij tot instrument van het neoliberale denken wanneer deze in instituties als ziekenhuizen, scholen en ministeries managementtechnieken introduceert (prestatiemanagement impliceert voor organisatie, leidinggeven en besturen. Professionalisering wil zeggen dat de management consultant zich realiseert in welke situaties er welke waardehiërarchieën in het geding zijn of zouden moeten zijn in het belang van individuen en de samenleving. Instituties kunnen onder druk komen te staan als gevolg van wijzigende schaarsteverhoudingen in de economie. Daarmee heeft institutionele verandering ook steeds te maken met belangen en belangentegenstellingen in de samenleving. Institutionele veranderingen impliceren daarmee nieuwe conflicten in de samenleving. De met de industrialisatie van de twintigste eeuw dominante conflictstructuur van arbeid versus kapitaal, wordt in de eenentwintigste eeuw aangevuld met andere conflictstructuren, waaronder het conflict van kennis versus zeggenschap. Gezien de toenemende rol van kennis en kennisexploitatie in de economie van de eenentwintigste eeuw zijn professies als schatkamers van te exploiteren kennis zelf onderwerp van conflict. Het kennismonopolie van professies wordt systematisch afgebroken in het belang van de economie. Daarmee is het niet zo dat er geen noodzaak meer is voor professies, integendeel. Maar professies De ultimate client van de registeraccountant is society. Dus die van de adviseur ook? 46 bijvoorbeeld) die ontleend zijn aan ondernemingen en ten aanzien van de kerntaak van deze instituties (dus niet de bedrijfsvoeringfuncties) haaks staan op de institutionele rol van deze organisaties. Professionalisering wil zeggen: onafhankelijk zijn in het denken en handelen tegenover overheid, bestaande institutionele verhoudingen, de markt en het marktdenken, inclusief het managerialism. Volgens Elliot Krause is de studie naar professionalisering een studie naar de arrangementen die samenlevingen door de geschiedenis heen in het leven hebben geroepen om zich te voorzien van die diensten die vitaal waren voor hun overleving. Voor de management consultant impliceert dit dat deze zich de vraag moet stellen wat die vital need is. Die vital need is de noodzakelijke sociale, informele instituties die niet door de wetgever (tijdig) bijgestuurd kunnen worden, maar in de praktijk ontwikkeld en toegepast moeten worden. Professionalisering is dat de management consultant het onderscheid weet tussen veranderingen die te maken hebben met getting the marginal conditions right, veranderingen op governanceniveau en die op institutioneel niveau, ook wanneer deze zich zo niet aandienen. Ook moet de management consultant het onderscheid kennen tussen productieorganisaties en organisaties met een institutionele functie en wat dit moeten hun kennismonopolie wel opgeven om hun kernfunctie - institutionele veranderingen in de praktijk realiseren - vanuit belangeloosheid te kunnen vervullen. Wat nu veel belangrijker wordt is het vermogen om te onderkennen wanneer wel en wanneer niet, in praktijksituaties, institutionele veranderingen aan de orde zijn en daarmee welke belangenconflicten in het belang van de samenleving opgelost moeten worden. Professionalisering wil zeggen, gegeven een body of knowledge die op orde is, een (her)bezinning op de maatschappelijke rol, positie en verantwoordelijkheid van de management consultant. Over de auteur Prof. Dr. J. Strikwerda CMC is als management consultant verbonden aan Nolan, Norton & Co., directeur van het Nolan Norton Institute en hoogleraar organisatie en verandering aan de Faculteit voor Economie en Bedrijfskunde van de Universiteit van Amsterdam. Zijn laatste boek is Van unitmanagement naar multidimensionale organisaties, Assen: Van Gorcum, Dit artikel is een voorpublicatie van het hoofdstuk Over professionalisering en kwaliteit van het adviesvak uit het binnenkort te verschijnen boek De Lerende Adviseur, Mediawerf Uitgevers, Amsterdam.