Naar een agenda voor het hoger gezondheidszorgonderwijs I de betekenis van de zorgopleidingen voor de zorgarbeidsmarkt

Transcriptie

1 Naar een agenda voor het hoger gezondheidszorgonderwijs I de betekenis van de zorgopleidingen voor de zorgarbeidsmarkt Sectoraal adviescollege hoger gezondheidszorgonderwijs HBO-raad 1. De opleidingen in het hoger gezondheidszorgonderwijs (hgzo) zijn een belangrijke leverancier van gekwalificeerde beroepskrachten voor de zorgsector. Gezien de ontwikkelingen in en rondom de zorg is het de vraag welke inspanningen van het hoger gezondheidszorgonderwijs de komende jaren nodig zijn om de aansluiting met de zorgarbeidsmarkt te bewaren: wat vraagt de zorgarbeidsmarkt van de opleidingen en hoe kunnen de opleidingen daarop inspelen? In een serie van vier artikelen wordt deze vraag stapsgewijs beantwoord. In dit eerste artikel wordt aangegeven hoe het hgzo momenteel inspeelt op de vragen vanuit haar omgeving. De volgende artikelen gaan over de ontwikkelingen in de zorg, het onderzoek dat door hogescholen wordt uitgevoerd en de thema s die de komende jaren centraal staan op de gezamenlijke agenda van de hbozorgopleidingen. Zorgverleners opleiden De eerste zorgopleiding ontstond waarschijnlijk in de 17de eeuw en betrof een vroedvrouwenvakschool in Groningen. In 1861 volgt de eerste Rijkskweekschool voor vroedvrouwen in Amsterdam (Verloskundigen Amsterdam en Verloskunde Academie, 2012). In 1878 gaat in het Binnengasthuis en Buitengasthuis te Amsterdam de opleiding voor beroepsverpleegsters van start. Bijna zestig jaar later, in 1947, ontstaat de eerste zelfstandige verpleegsterschool in Nederland, voor lekenverpleegkundigen (NVZ, 2001). Als gevolg van vele veranderingen waaronder differentiatie en specialisatie van de ziekenzorg, is sindsdien het aanbod aan (hbo-) zorgopleidingen flink toegenomen (Van Bemmel, 2006). Momenteel bieden zeventien door de overheid bekostigde hogescholen bijna dertig verschillende zorgopleidingen aan. Behalve de opleiding Verpleegkunde gaat het om opleidingen als Fysiotherapie, Voeding en Diëtetiek en Logopedie. Recentelijk zijn twee nieuwe zorgopleidingen van start gegaan: Medische hulpverlening en Toegepaste Gerontologie. In 2004 gingen de eerste masteropleidingen van start: de Master Advanced Nursing Practice en Master Physician Assistant. Aan de hbo-zorgopleidingen nemen in 2011 in totaal ruim studenten deel (HBO-raad, 2012). Dat zijn er drie keer zoveel als in 1975, waarmee de sector hgzo in die periode een grotere groei heeft doorgemaakt dan alle andere hbo-sectoren, op economie na. De opleiding Verpleegkunde is met bijna deelnemers de grootste zorgopleiding. 1 Het Sectoraal adviescollege bestaat uit vertegenwoordigers van de gezondheidszorgopleidingen op directieniveau. Zij adviseren het bestuur van de HBO-raad over ontwikkelingen en belangen in de sector. Het artikel is tot stand gekomen in samenwerking met het Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt (KBA) Frank Peters. 1

2 De afgelopen vijf jaar hebben de zorgopleidingen samen in totaal ruim zorgverlener opgeleid op bachelorniveau en op masterniveau. Tachtig procent van de gediplomeerden gaat na hun studie werken, bijna allemaal in een functie binnen het eigen vakgebied (HBO- Monitor). Innovatie van de beroepenstructuur Lange tijd was gezondheidszorgonderwijs vooral verpleegkundig onderwijs, maar vandaag de dag worden voor tal van zorgberoepen hbo-opleidingen aangeboden. Voor een deel gaat het daarbij om opleidingen die in eerste instantie werden opgezet door zorginstellingen zelf en na verloop van tijd zijn ondergebracht bij het regulier beroepsonderwijs. Voorbeelden daarvan zijn de opleidingen voor verschillende categorieën van paramedici, zoals Fysiotherapie en Logopedie (Van Bemmel, 2006). Daarnaast worden steeds vaker beroepsopleidingen aangeboden voor min of meer nieuwe beroepen. Veelal is het een hogeschool die daarbij het voortouw neemt, i.c. een initiërende pro-actieve rol speelt ten opzichte van het werkveld. De aanleidingen daarvoor variëren en kunnen te maken hebben met een gesignaleerde behoefte aan verdere professionalisering van het beroep, aan taakdifferentiatie of specialisatie van de zorg en/of meer in het algemeen aan signalen over tekorten aan beroepskrachten. Een paar voorbeelden: De bacheloropleiding Tandprotheticus en de masteropleidingen Master Advanced Nursing Practice en Master Physician Assistant zijn ontstaan vanwege de behoefte aan herschikking van taken van (tand)artsen en medisch specialisten. De opleiding Medische Hulpverlening is onder andere ontstaan om de opleidingscapaciteit te vergroten van een aantal smalle functiegerichte inservice-opleidingen op het gebied van de acute zorg (afdelingen Spoedeisende Hulp, Anesthesie en OK). De masteropleiding Neurorevalidatie leidt masters neurorehabilitation op die de zorg coördineren rondom neurologische patiënten. De opleiding Optometrist is geïntroduceerd om een bijdrage te leveren aan het oplossen van het tekort aan oogartsen en aan verbeteren van de kwaliteit van zorg. De opleiding Toegepaste Gerontologie die in 2010 van start ging, leidt beroepskrachten op die aan de slag kunnen als adviseur, consultant, manager of beleidsmaker op het vlak van ouderenmanagement. Doel van de opleiding is om beroepskrachten af te leveren die ondersteuning en hulp kunnen bieden aan ouder wordende mensen (vanaf 45 jaar) op de gebieden wonen, welzijn en zorg. Die ondersteuning en hulp stelt mensen in staat op een kwalitatieve manier waardig ouder te worden. De opleiding Farmakunde is ontstaan vanwege een behoefte in de farmaceutische sector waarbij de farmakundige als schakel in de keten kan optreden. In alle nieuwe opleidingen gaat het om beroepskrachten die anders worden opgeleid dan voorheen, specialistische kennis hebben van een deelgebied van de zorg en een andere organisatie van de zorg mogelijk maken. Met het opzetten van opleidingen voor deze beroepskrachten werken hogescholen mee aan de introductie van nieuwe zorgprofessionals, i.c. zorgprofessionals in nieuwe zorgberoepen, die de vraag naar zorg helpen realiseren en de kwaliteit van het zorgaanbod verbeteren. Vraagverheldering Zorgopleidingen leiden beroepskrachten op waaraan op de zorgarbeidsmarkt behoefte bestaat. Die behoefte verandert en is (ook daarom) vaak niet goed te kwantificeren. Bovendien creëert aanbod ook zijn eigen vraag. Informatie over die behoefte of vraag is vaak niet beschikbaar. Om toch de arbeidsmarktbehoefte en opleidingsbehoefte aan zorgverleners te kunnen bepalen, laten opleidingen onderzoek doen. Dat gebeurt al dan niet op grond van duidelijke signalen uit 2

3 het werkveld of vanuit eigen veronderstellingen van hogescholen dat er een bepaalde behoefte op de arbeidsmarkt zou kunnen zijn of gecreëerd kan worden. Via het in kaart brengen van ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en in de beroepspraktijk en de gevolgen daarvan voor de vraag naar en het profiel van zorgverleners, wordt duidelijk wat van opleidingen wordt verwacht of welke mogelijkheden er op de markt zijn. Drie voorbeelden om dit te illustreren: In 2004 gingen op een aantal hogescholen de opleidingen Master Advanced Nursing Practice en Master Physician Assistant van start. Beide opleidingen worden bekostigd door de ministeries van VWS en OCW. In 2004 ging het daarbij om 250 bekostigde plaatsen voor eerstejaarsstudenten. Dat aantal werd in 2005 en 2006 uitgebreid naar 325 plaatsen. Op grond van signalen dat de feitelijke behoefte aan opleidingsplaatsen groter zou zijn dan het aantal beschikbare plaatsen, hebben de opleidingen daar onafhankelijk onderzoek naar laten doen. Hieruit bleek inderdaad een grotere behoefte aan opleidingsplaatsen te bestaan. Op basis van het onderzoek hebben VWS en OCW in 2008 het aantal bekostigde opleidingsplaatsen verhoogd van 325 naar 400 plaatsen per jaar (Peters, Koenraadt en Schuit, 2007; Peters, Keppel, Schuit en Kauffman, 2008). Sinds 2010 kan bij twee hogescholen de opleiding Medische Hulpverlening worden gevolgd, die voorbereidt op een beroep als hulpverlener op een ambulance, in de operatiekamer (anesthesie) of op de afdeling spoedeisende hulp van een ziekenhuis. Daarmee zou de opleiding een alternatief zijn voor een aantal bestaande inservice-opleidingen op dit gebied, namelijk voor ambulanceverpleegkundige, SEH-verpleegkundige en anesthesiemedewerker. Voordat de opleiding van start ging is daarom onderzocht of er behoefte bestaat aan een dergelijke brede opleiding en of die bestaande smalle functiegerichte opleidingen niet zou verdringen. Hieruit bleek dat er een substantiële behoefte aan medisch hulpverleners bestaat én dat de opleiding Medische Hulpverlening voor werkgevers een extra opleidings- en wervingskanaal is om structureel te voorzien in de behoefte aan gekwalificeerde beroepskrachten. De nieuwe hbo-opleiding Medische hulpverlening is dan ook geen bedreiging voor de bestaande inservice-opleidingen, maar vormt daar juist een aanvulling op (Schuit en Kauffman, 2009). Binnen één van de hbo-opleidingen Verpleegkunde wordt de studieroute Gezondheid & Technologie aangeboden die professionals opleidt die tussen beide gebieden een brug kunnen slaan. Aanleiding daarvoor was de veronderstelling van de betreffende hogeschool dat in de zorgsector behoefte zou bestaan aan zorgverleners (verpleegkundigen) die zowel uit de voeten kunnen op het gebied van zorg als van techniek. Onafhankelijk onderzoek dat de hogeschool liet uitvoeren, wees uit dat die behoefte er inderdaad was (Kauffman en Peters, 2010). Ook de opleidingen Tandprothetiek, Logopedie, Optometrie, Orthoptie, Oefentherapie Cesar en Oefentherpeut Mensendieck hebben recentelijk onderzoek laten doen naar ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. In al die gevallen was het steeds de opleiding die dergelijk onderzoek initieerde, waarbij soms de betreffende beroepsvereniging medeopdrachtgever was. Praktijkgericht onderzoek Door de hiervoor genoemde onderzoeken naar ontwikkelingen in de zorgsector, komt kennis over die sector beschikbaar. Die is niet alleen bruikbaar voor het verder ontwikkelen van opleidingen, maar ook voor vernieuwing van de zorgsector zelf. Daarnaast doen hogescholen ook zelf, via lectoraten onderzoek naar vraagstukken in de beroepspraktijk. Ongeveer een kwart van de lectoren aan de hogescholen verricht onderzoek op het gebied van maatschappij, gezondheid en veiligheid. 3

4 Uitgangspunt van het praktijkgericht onderzoek is dat dit gebeurt in samenwerking met het werkveld. Een voorbeeld daarvan zijn de RAAK-projecten (Regionale Aandacht en Actie voor Kenniscirculatie) die zijn gericht op kennisuitwisseling en netwerkvorming tussen hogescholen en het werkveld. Ruim een kwart van de 357 projecten die tot en met 2010 zijn uitgevoerd, had betrekking op gezondheid en zorg (Stichting Innovatie Alliantie, 2011). Een voorbeeld hiervan is het project Domotica in de zorg, waarin de Hogeschool Zeeland, zorgorganisaties en het midden- en kleinbedrijf samenwerken om mensen met behulp van technologie langer thuis te laten wonen. Een ander voorbeeld zijn de projecten die onderdeel uitmaken van het programma Continuïteit van zorg van de Hogeschool Zuyd. In dit programma werkt de hogeschool samen met zorgorganisaties aan de vraag hoe de risicogroep van kwetsbare ouderen vroegtijdig opgespoord kan worden en met welke interventies de dreigende achteruitgang in hun gezondheid het best kan worden aangepakt. Tot slot Het hoger gezondheidszorgonderwijs zoekt de aansluiting met de zorgarbeidsmarkt via het opleiden van gekwalificeerde beroepskrachten, vernieuwing van de beroepenstructuur, het verhelderen van de arbeidsmarkt- en opleidingsbehoefte en het onderzoeken van praktijkgerichte vraagstukken. De ene keer gebeurt dat op grond van een evidente vraag vanuit het werkveld zelf, de andere keer om een op grond van onderdoek door hogescholen gesignaleerde vraag, en weer een andere keer om een pro-actieve rol van hogescholen waardoor het werkveld haar functiestructuur modelleerde afhankelijk van het aanbod door hogescholen. Ten slotte kan het ook gaan om combinaties hiervan. Duidelijk is in elk geval dat sprake is van een complexe wisselwerking tussen hogescholen en werkveld. Centraal element in aansluiting is de beroepspraktijk, de dagelijkse leer- en werkomgeving van de zorgverlener. In de volgende artikelen wordt beschreven welke ontwikkelingen zich in die beroepspraktijk afspelen, tot welke vragen die ontwikkelingen leiden en hoe de zorgopleidingen die vragen de komende jaren willen gaan beantwoorden. 4

5 Bronnen Bemmel, Ad van (2006). Hogescholen en hbo in historisch perspectief. Den Haag: HBO-raad. Eerste aanzet beroepsprofiel toegepaste gerontologie. Intern document van Fontys Hogescholen. HBO-raad ( z.d., verkregen op 19 maart 2012). Kauffman, Koen & Frank Peters (2010). De arbeidsmarktbehoefte aan afgestudeerden van de studieroute Gezondheid & Technologie. Nijmegen: KBA. Peters, Frank, Gerda Koenraadt en Hans Schuit (2007). De arbeidsmarkt van nurse practitioners en physician assistants. Nijmegen: KBA. Peters, F., E. Keppels, H. Schuit & K. Kauffman (2008). De arbeidsmarkt- en opleidingsbehoefte aan nurse practitioners en physician assistants. Nijmegen: KBA. NVZ Vereniging van ziekenhuizen (2011). Een kwestie van samenwerken. De opleiding van beginnend verpleegkundigen. Utrecht: NVZ. (In druk). Schuit, Hans, & Koen Kauffman (2009). Macrodoelmatigheid van de bacheloropleiding Medische Hulpverlening. Nijmegen: KBA. Stichting Innovatie Alliantie (2009). RAAK! Beleidsevaluatie Den Haag: SIA. Verloskundigen Amsterdam ( z.d., verkregen op 29 november 2011). Verloskunde Academie ( Geschiedenis, z.d., verkregen op 29 november 2011). 5