DE KWALITEIT VAN VVE IN DE GEMEENTE CAPELLE AAN DEN IJSSEL IN 2012

Transcriptie

1 DE KWALITEIT VAN VVE IN DE GEMEENTE CAPELLE AAN DEN IJSSEL IN 2012 Utrecht, oktober Pagina 1 van 23

2 INHOUD Voorwoord 3 1 VVE in de gemeente Capelle aan den IJssel Overzicht van de voor en de vroegscholen in Capelle aan den IJssel Lijst met de VVE documenten die de gemeente heeft aangeleverd Het gemeentelijke VVE beleid 8 2 De oordelen over de voor en de vroegscholen Het bereik Oordelen op de indicatoren van voor en vroegscholen 11 3 Conclusies 16 Bijlage 1: de beantwoording van de digitale vragenlijst door de gemeente 18 Bijlage 2 De resultaten op de digitale vragenlijsten van de voor en de vroegscholen 22 Pagina 2 van 23

3 Voorwoord In het Memorie van Toelichting bij de OKE-wet wordt een zgn. VVE-bestandsopname aangekondigd. In 2007 (en 2008 en 2009) heeft de onderwijsinspectie die al uitgevoerd in de vier grote steden en in in de middelgrote steden. Nu is doorgestart met de overige gemeenten die onderwijsachterstandsmiddelen krijgen van het Rijk. Na de bestandsopname wordt het inspectietoezicht op de kwaliteit van VVE signaalgestuurd vorm gegeven. Dat houdt in dat periodiek afspraken met de gemeente gemaakt worden over de onderwerpen en de locaties waarop VVEtoezicht zal worden gehouden. De bevindingen uit dit rapport over de bestandsopname VVE kunnen daarvoor als uitgangspunt worden genomen. De Hoofdinspecteur primair onderwijs, Dr. A. Jonk Pagina 3 van 23

4 Pagina 4 van 23

5 Inleiding Dit rapport is het verslag van een onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs naar de kwaliteit van de voor- en vroegschoolse educatie (VVE) in de gemeente Capelle aan den IJssel. VVE is bedoeld voor jonge kinderen die onvoldoende zijn toegerust voor een soepele instroom in het basisonderwijs, waardoor ze grote kans lopen om achterop te raken. In het rapport wordt allereerst de kwaliteit van het VVE-beleid op gemeentelijk niveau gewaardeerd. Dat is gebeurd in de vorm van een zelfrapportage (in lijn met artikel 12 van de WOT) van de gemeente over haar VVE-beleid: zie hoofdstuk 1 en bijlage 1. De inspectie heeft deze zelfevaluatie geverifieerd. Vervolgens worden in hoofdstuk 2 de oordelen van de inspectie over de bezochte locaties gepresenteerd. Dat gebeurt in de vorm van overzichtstabellen met daarin: de oordelen van de inspectie over de bezochte locaties; of de zelfbeoordelingen van de locaties afwijken van de inspectieoordelen. Na iedere overzichtstabel wordt een toelichting gegeven door de inspectie. In bijlage 2 staat een overzicht van de antwoorden van de zelfevaluaties van de locaties weergegeven. Iedere bezochte locatie heeft een inspectierapport met de bevindingen ontvangen. Hoofdstuk 3, tenslotte, bevat de conclusies over kwaliteit van VVE in deze gemeente. Dit rapport gaat dus over de volgende onderwerpen: 1. De zelfrapportage van de gemeente over haar VVE-beleid en de verificatie daarvan door de inspectie. 2. De oordelen van de onderwijsinspectie over de voor- en de vroegscholen en de mate van overeenkomst met de oordelen uit de zelfevaluaties. 3. De conclusies van de onderwijsinspectie. Bij de beoordeling wordt gewerkt met een vierpuntsschaal: 1. Staat in de kinderschoenen: verbeteringen zijn dringend nodig. Deze kwalificatie geeft aan dat echt iets verbeterd dient te worden. 2. Enigszins ontwikkeld: verbeteringen zijn nodig Deze kwalificatie geeft aan dat het wenselijk is dat iets verbeterd wordt. 3. Voldoende 4. Goed ontwikkeld: een voorbeeld voor anderen. Deze kwalificatie geeft aan dat dit aspect in orde is, en wel op een zodanige manier dat anderen hiervan kunnen leren. Pagina 5 van 23

6 Pagina 6 van 23

7 1 VVE in de gemeente Capelle aan den IJssel De gemeente Capelle a/d IJssel heeft aan de hand van een digitale vragenlijst haar eigen VVEbeleid beoordeeld tegen de OKE-wet en het VVE-toezichtkader van de onderwijsinspectie, dat in de Staatscourant is gepubliceerd. De digitale vragenlijst levert de volgende informatie: Het overzicht met de voor- en de vroegscholen: zie paragraaf 1.1 De lijst met de VVE-documenten die de gemeente heeft aangeleverd: zie paragraaf 1.2 De zelfbeoordeling van VVE-context en condities: zie paragraaf Overzicht van de voor- en de vroegscholen in Capelle aan den IJssel In de gemeentelijke digitale vragenlijst is gevraagd naar een overzicht met de VVEpeuterspeelzalen en kinderdagverblijven (dus: de voorscholen) en de bijbehorende vroegscholen (de VVE-basisscholen). Gemeenten bekostigen sinds 2006 niet langer de vroegscholen, waardoor ze nu vaak geen betrouwbaar beeld meer hebben van welke vroegscholen er zijn. Daarom heeft de onderwijsinspectie, in samenspraak met de gemeente en de schoolbesturen (en met gebruikmaking van de DUO-telgegevens per 1 oktober 2011 met het percentage gewichtenkinderen van 4 en 5 jaar), dat overzicht nader ingevuld: zie tabel 1.1. Tabel 1.1: Overzicht van de voor- en vroegscholen in de gemeente Capelle aan den IIssel. (Voor)scholen met een * hebben een digitale vragenlijst gekregen en (voor)scholen met ** zijn ook bezocht. Voorschool: Peuterspeelzaal De Kleine Bas** Peuter Bas* Het Zeekoraaltje Het Zeepaardje t Zonnetje** Peutererf** Schenkel** Kwetternest* Knipperdolletje* Peutertuin* Hokus Pokus* Peuterhof* Voorschool: kinderdagverblijf Vroegschool: Basisschool De Contrabas** Pieter Bas* OBS Klim-Op* De Octopus** Bibelebons** Balou* Confetti* Kapoentje* Ketelbinkie* De Horizon* Tweemaster* De Catamaran* Het Zeepaardje en Het Zeekoraaltje hebben geen vragenlijst ontvangen omdat deze locaties per 1 augustus 2012 officieel zijn opgeheven. Na de zomervakantie zijn ze onder een andere naam en vanuit een andere organisatie weer opnieuw gestart. De gemeente heeft in februari 2012 de digitale vragenlijst ingevuld en relevante (beleids)documenten aangeleverd. Eind maart hebben de VVE locaties de digitale vragenlijst ontvangen. In mei 2012 is de laatste ingevulde vragenlijst van de locaties binnengekomen. In de periode mei tot en met augustus 2012 hebben de locatiebezoeken plaatsgevonden. Pagina 7 van 23

8 1.2 Lijst met de VVE-documenten die de gemeente heeft aangeleverd Omschrijving - Evaluatie gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid Programmabegroting 2012 (zie programma 11, educatie) - VVE-monitor Capels Overdrachtdocument Peuter-Kleuter, bijlage 'Plusboekje' wordt in nieuwe versie geïncorporeerd - LEA Het gemeentelijke VVE-beleid In deze paragraaf worden de bevindingen van de inspectie over het gemeentelijk VVE-beleid weergegeven. Bijlage 1 bij dit rapport bevat de zelfevaluatie van de gemeente: vragen, antwoorden en beoordelingen van het gemeentelijke beleid, op de twee domeinen VVEbeleidscontext en de VVE-condities. Per domein wordt in de bijlage weergegeven op welke punten de gemeente haar eigen beleid en uitvoering als voldoende ( 3 ) beoordeelt, waar nog verbeterpunten worden gezien, zowel zonder ( 2 ) als met ( 1 ) afspraken en op welke punten de gemeente als een voorbeeld voor anderen gezien wordt ( 4 ). De inspectie baseert haar bevindingen (zie onderstaande) op de uitkomsten van de zelfevaluatie en haar eigen verificatie door middel van documentenanalyse, gesprekken met betrokkenen en informatie uit locatiebezoeken. Waar de bevindingen van de inspectie afwijken van de oordelen van de gemeente wordt dit vermeld en onderbouwd. HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID Oordeel 1a1 Definitie doelgroepkind 3 1a2 Bereik: het aantal kindplaatsen (peuters) 2 1a3 Toeleiding 2 1a4 Ouders 2 1a5 Integraal VVE-programma 2 1a6 Externe zorg 3 1a7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en de vroegscholen 2 1a8 Doorgaande lijn 2 1a9 Resultaten 2 1a10 Nadere VVE-afspraken op gemeentelijk niveau 3 1b VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau 2 1c Systematische evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau 2 DE VVE-CONDITIES Oordeel 2a GGD-rapport 3 2b Gemeentelijk subsidiekader 2 Toelichting: Aan de hand van de ingestuurde documenten en in gesprekken met de betrokkenen in de gemeente, heeft de inspectie bovenstaande oordelen geverifieerd (zie ook bijlage 1). Bij één indicator (1c) oordeelt de inspectie negatiever. Dit levert het volgende beeld op: 2 Verbeterpunten 1a2: Het bereik Op basis van de onderwijsachterstandengelden is duidelijk dat de gemeente voor 200 peuters een VVE-aanbod dient te realiseren. De VVE-monitor 2010 geeft aan dat er voor 280 peuters een VVE-aanbod is gerealiseerd. Hierbij wordt echter de smalle doelgroepdefinitie gehanteerd, dat wil zeggen de definitie gebaseerd op het opleidingsniveau van de ouders (de gewichtenkinderen). De gemeente heeft geen zicht op het aantal doelgroeppeuters binnen de gemeente volgens de brede doelgroepdefinitie, zoals de gemeente voor peuters heeft gedefinieerd. Pagina 8 van 23

9 Het is nu van belang om te bepalen op welke wijze doelgroeppeuters gesignaleerd kunnen worden die voldoen aan de extra criteria om als doelgroeppeuter geïndiceerd te worden, conform de doelgroepdefinitie van de gemeente. 1a3: toeleiding Bij de toeleiding wordt gewaardeerd óf die op gemeentelijk niveau geregeld is en of daar een verantwoording bij wordt gegeven, met name hoe wordt geprobeerd het non-bereik aan te pakken. Omdat de gemeente nog geen sluitend systeem heeft om doelgroeppeuters (volgens de brede definitie) te signaleren, is er ook geen garantie dat alle peuters die dit nodig hebben, toegeleid worden naar een voorschool. Dit betekent niet dat de gemeente niets doet om ouders aan te moedigen hun kind aan VVE te laten deelnemen. Alle ouders van kinderen die twee jaar worden ontvangen een brief van de wethouder met daarbij een gids van alle peuterspeelzalen. Ouders in bepaalde wijken krijgen bovendien bezoek van de felicitatiedienst van de buurtmoeders, die ouders aanmoedigen hun kind deel te laten nemen aan een voorschool. 1a4: Ouders De gemeente Capelle aan den IJssel heeft nog geen gericht gemeentelijk ouderbeleid. Dit betekent dat vanuit de gemeente nog geen antwoorden zijn gegeven op vragen zoals: - Welke ouders willen we bereiken? Wat zijn hun wensen, mogelijkheden en omstandigheden? - Welke doelen willen we bereiken met ouderparticipatie in het kader van VVE? (Bijvoorbeeld ouders aansporen om ook thuis ontwikkelingsstimulerende activiteiten uit te voeren). - Hoe gaan we deze doelen bereiken? Welke afspraken maken we hierover met de instellingen voor voorschoolse opvang en scholen? - Hoe meten we of de doelen bereikt zijn? Voor het daadwerkelijk actief betrekken van ouders bij de VVE-activiteiten, zowel thuis als op de VVE-locatie is het van belang dit in gericht beleid te formuleren. Op deze wijze wordt vanuit de gemeente ook actief aangemoedigd dat ouders in het verlengde van wat er op de VVE-locaties gebeurt ook thuis ontwikkelingsstimulerend gedrag gaan vertonen. Op dit moment worden er alleen vanuit de bibliotheek activiteiten georganiseerd om ouders te stimuleren meer voor te lezen. 1a5: Integraal VVE-programma In de OKE wet is aangegeven dat voor de voorschoolse educatie een programma moet worden gebruikt waarin op gestructureerde en samenhangende wijze de ontwikkeling wordt gestimuleerd op het gebied van taal, rekenen, motoriek en de sociaal-emotionele ontwikkeling. De gemeente heeft op dit moment niet aangegeven welke eisen zij stelt aan de VVE-programma s. 1a7: Interne kwaliteitszorg van de voor- en de vroegscholen De gemeente heeft met de voor- en vroegscholen geen afspraken gemaakt over de manier waarop de voor- en vroegscholen zelf de kwaliteit van VVE in beeld moeten brengen en moeten borgen. 1a8: Doorgaande lijn De gemeente heeft afspraken gemaakt over de overdracht van gegevens van de peuters aan de basisscholen. Hiervoor is een overdrachtsformulier ontwikkeld. Hoewel in het verleden meer sprake was van clusters van voor- en vroegscholen die met elkaar samenwerkten, is dat de afgelopen tijd verwaterd. Peuters stromen naar diverse basisscholen uit. De gemeente heeft geen concreet beleid gericht op zoveel mogelijk doorstroom van voor- naar een vroegschool. Over belangrijke onderdelen van de doorgaande lijn, zoals het aanbod, het pedagogisch en educatief handelen en de ouderbetrokkenheid, is ook nog geen gemeentelijk beleid geformuleerd. 1a9: VVE-resultaten De gemeente heeft nog geen afspraken gemaakt met schoolbesturen en instellingen voor kinderopvang en peuterspeelzaalwerk over wat de resultaten van VVE moeten zijn. Dit is een wettelijke verplichting, opgenomen in de OKE wet en overgenomen in de wet op Pagina 9 van 23

10 de kwaliteit van peuterspeelzalen en kinderopvang en de Wet op het primair onderwijs. De gemeente heeft aangegeven hier wel al over in gesprek te zijn met de schoolbesturen. 1b: VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau De gemeente heeft een werkgroep gevormd die zich bezig houdt met de aansturing van VVE. Op gemeentelijk niveau is echter niet voorzien in gerichte coördinatie voor wat betreft de uitvoering van VVE. 1c: Systematische evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau VVE wordt in Capelle al sinds 2004 gemonitord. In vroegere jaren werden ook CITO-scores in de vroegscholen opgevraagd, maar omdat het voor de gemeente destijds niet duidelijk was wat daarmee gedaan kon worden, is dat in latere jaren achterwege gebleven. In 2010 heeft de gemeente een VVE-monitor laten uitvoeren. Deze monitor was echter gericht op bereik, toeleiding en voorwaarden, zoals dubbele bezetting. Er is op dit moment geen sprake van een systematische evaluatie van de (inhoudelijke) kwaliteit van VVE in de gemeente Capelle aan den IJssel. Hierdoor heeft de gemeente ook niet voldoende zicht op het effect van VVE. 2b: Gemeentelijk subsidiekader De gemeente heeft geen specifiek subsidiekader, waarin is aangegeven wat de gemeente van de instellingen voor kinderopvang en peuterspeelzaalwerk verwacht op het gebied van VVE. Hierdoor is voor de gemeente niet duidelijk of alle VVE-instellingen voldoen aan de voorwaarden, zoals aangegeven in de wet. 3 Voldoende 1a1 Doelgroepdefinitie De gemeente Capelle aan den IJssel hanteert voor de peuters een brede doelgroepdefinitie, waarbij niet alleen het opleidingsniveau van de ouders, maar ook een achterstand in de taalontwikkeling en sociaal-emotionele ontwikkeling betrokken wordt. Ook kinderen uit risicogezinnen kunnen tot de doelgroep gerekend worden. De scholen hanteren uitsluitend de smalle doelgroepdefinitie, namelijk het opleidingsniveau van de ouders (de gewichtenkinderen). 1a6: Externe zorg De gemeente heeft een zorgnetwerk ingericht, gecoördineerd door het Centrum voor Jeugd en Gezin. Voorscholen die zorgen hebben over bepaalde peuters kunnen dit in het zorgnetwerk bespreken. Door deelname van verschillende externe zorgverleners aan dit netwerk, kan er snel en adequaat ingespeeld worden op de zorgvraag. 1a10: Nadere VVE-afspraken op gemeentelijk niveau In het kader van de Lokaal Educatieve Agenda is met de schoolbesturen afgesproken dat: - schoolbesturen blijven investeren in de vroegschoolse periode: de uitvoering van een programma, scholing, dubbele bezetting/meer handen in de klas in de onderbouw (de organisatievorm is vrij); - er sprake is van een samenwerkingsplan tussen elke VVE-peuterspeelzaal en één of meer basisscholen in de omgeving, waarin tenminste afspraken worden gemaakt over gezamenlijke scholing en de overdracht van kinderen; - de gemeente en schoolbesturen (en andere relevante partijen) inzet leveren om in 2010 tenminste 70% van de doelgroep te bereiken met een VVE-aanbod. Onduidelijk is of de schoolbesturen zich hieraan hebben gehouden en of deze afspraken opnieuw zijn bekrachtigd voor een nieuwe periode vanaf a: GGD-rapport De gemeente heeft geregeld dat de GGD de basiskwaliteit van de voorscholen beoordeelt en dat er recente GGD-rapporten zijn. Dit betreft de basiskwaliteitseisen uit de Wet Kinderopvang en kwaliteit peuterspeelzalen (art en 2.6) en de eisen aan de voorschoolse educatie (art. 1.50b en 2.8, en het Besluit basisvoorwaarden kwaliteit voorschoolse educatie). Pagina 10 van 23

11 2 De oordelen over de voor- en de vroegscholen De voor- en vroegscholen uit het overzicht in paragraaf 1.1 hebben een digitale vragenlijst gekregen om zelf te rapporteren over de kwaliteit van VVE. De vragen zijn rechtstreeks afkomstig uit het VVE-waarderingskader, met dien verstande dat sociaal-wenselijke antwoorden vermeden zijn door ófwel de formulering van de vragen, ófwel bepaalde indicatoren (zoals de beoordeling van het pedagogisch klimaat en het educatief handelen) niet op te nemen in de vragenlijst. Elke voor- en vroegschool heeft de eigen zelfrapportage teruggekregen, inclusief de bijbehorende oordelen. Paragraaf 2.1 bevat informatie over het gerealiseerde bereik. In paragraaf 2.2 staan de inspectieoordelen op de aspecten condities, ouders, proceskwaliteit, ontwikkeling, begeleiding en zorg, kwaliteitszorg, doorgaande lijn, en resultaten. 2.1 Het bereik Tabel 2.1 Het aantal (doelgroep)peuters op de verschillende voorscholen: peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. VVE Peuterspeelzaal aantal peuters waarvan doelgroep Peuter Bas De Kleine Bas Kwetternest 15 0 t Zonnetje 15 0 Knipperdolletje 15 0 Peutertuin 0 0 Hokus Pokus 15 4 Schenkel Peuterhof Peutererf 0 0 VVE Kinderdagverblijf aantal peuters waarvan doelgroep Balou Confetti 19 0 Kapoentje 34 0 Ketelbinkie 30 0 Bibelebons 34 9 Volgens opgave van de VVE-locaties zitten er 119 doelgroeppeuters op de voorscholen. Peuterspeelzaal Peutertuin en Peutererf hebben geen gegevens aangeleverd over het aantal peuters. 2.2 Oordelen op de indicatoren van voor- en vroegscholen Alle peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en basisscholen met doelgroepkinderen in de gemeente hebben een digitale vragenlijst ontvangen. Deze is ingevuld en geretourneerd door alle locaties op twee basisscholen na, te weten de Catamaran en de Horizon. In de vragenlijst heeft iedere locatie aangegeven hoe ze zichzelf beoordeelt op het gebied van VVE. De inspectie heeft ter verificatie van de zelfevaluaties een aantal locaties met doelgroepkinderen bezocht. 4 peuterspeelzalen 1 kinderdagverblijf 2 vroegscholen (groep 1 en 2 van basisscholen). De tabel uit paragraaf 1.1 laat zien of, en zo ja welke, voor- en vroegscholen met elkaar samenwerken. Het onderzoek bestond uit lesobservaties, gesprekken en documentenanalyse. Van de twee scholen die bezocht zijn, was één school oorspronkelijk een VVE-light school. Deze school had niet voldoende doelgroepkinderen om als volledige VVE-school in aanmerking te komen voor de volledige subsidie. Ook nu was er nog een duidelijk verschil tussen beide Pagina 11 van 23

12 scholen, waarbij één school zichzelf nog duidelijk omschreef als VVE-school, terwijl de andere school, met minder doelgroepkinderen aangaf geen VVE-school te zijn. In onderstaande tabellen staan de oordelen van de inspectie bij de locaties die bezocht zijn. In de laatste kolom wordt aangegeven of de inspectieoordelen overeenkomen (=), positiever zijn (+) of negatiever zijn (-) dan de antwoorden op de vragenlijst die aan alle voor- en vroegscholen gestuurd zijn. Er wordt een + of een - gegeven als het gemiddelde oordeel 0,1 hoger of lager is, dus als het verschil in totaal meer dan 0,2 is. In bijlage 2 staan de digitale zelfbeoordelingen op de vragenlijsten. Het aantal oordelen per indicator kan verschillen, omdat op sommige locaties geen oordeel is gegeven. Onder iedere tabel wordt een toelichting gegeven. Tabel 2.2 De frequentie van oordelen van de door de inspectie bezochte voorscholen. (In de rechterkolom staat of het inspectieoordeel positiever (+), gelijk (=) of negatiever (-) is dan het gemiddelde oordeel op de digitale vragenlijsten, voor zover de indicatoren in de digitale vragenlijst zijn meegenomen). CONDITIES Verschil bezoek - vragenlijst A0.1 Recent en compleet GGD-rapport 5 = A0.2 VE-basisvoorwaarden 2 3 = A2 Groepsgrootte 5 = A3 "Dubbele bezetting" 2 5 = A4.1 Voldoende VVE-tijd per week A5.2 Opgeleide leidsters 5 = A5.3 Nederlands spreken 5 = A5.4 VVE-geschoolde leidsters A5.5 Jaarlijks opleidingsplan 4 1 = Toelichting: Alleen A3 en A5.4 zijn ook beoordeeld bij de vroegscholen. De overige onderdelen zijn alleen van toepassing op de voorscholen. Hoewel er voor alle voorschoollocaties een GGD-rapport beschikbaar was, zijn in enkele rapporten nog niet de VVE-voorwaarden (het 8 e domein) meegenomen. Op de twee bezochte basisscholen is niet voorzien in dubbele bezetting in de kleutergroepen. Op twee van de vijf voorscholen is er geen garantie dat de doelgroepkinderen ook daadwerkelijk 10 uur VVE volgen. Één peuterspeelzaal is slechts drie dagdelen van 2,5 uur open en op een andere peuterspeelzaal komen niet alle peuters 4 dagdelen. Bovendien constateert de inspectie dat er nog sprake is van grote wachtlijsten, waardoor doelgroeppeuters pas laat (of geheel niet) op een voorschool starten. Vier van de vijf bezochte peuterspeelzalen hebben nog geen opleidingsplan. Het gaat hier om een scholingsplan per pedagogisch medewerker om er voor te zorgen dat de kennis en vaardigheden voor VVE verbeteren en/of op peil blijven. OUDERS Verschil bezoek - vragenlijst B1 Gericht ouderbeleid 7 = B2 Vooraf info aan ouders 1 6 = B3 Intake 1 6 = B4 Thuis VVE-activiteiten B5 VVE-participatie van ouders op school = B6 Info ouders over ontwikkeling kind B7 Thuistaal 1 1 Toelichting: Drie aspecten van ouderbetrokkenheid verdienen nog extra aandacht. Op geen enkele locatie is sprake van gericht ouderbeleid, waarbij is aangegeven welke doelen gesteld zijn, wat de wensen Pagina 12 van 23

13 en mogelijkheden van ouders zijn, welke acties worden ondernomen en hoe en wanneer gemeten wordt of de doelen bereikt zijn. Hoewel ouders over het algemeen wel goed geïnformeerd worden over VVE en over de ontwikkeling van hun kinderen, is er nog te weinig sprake van actieve betrokkenheid van de ouders. Voor succesvol VVE is het van belang dat ouders thuis en/of op de voor- en vroegschool ook actief de ontwikkeling van hun kind stimuleren. Voor VVE-locaties is het een belangrijke taak om ouders gericht hiertoe aan te moedigen. Het gaat hierbij vooral om die ouders die nog onvoldoende ondersteunend gedrag laten zien. Dit betekent voor de meeste locaties vaak dat de aandacht verschoven dient te worden van aanbod gerichte activiteiten, naar meer maatwerk activiteiten om ouders gericht te helpen in hoe ze hun kind kunnen ondersteunen. KWALITEIT VAN DE UITVOERING VAN VVE Verschil bezoek - vragenlijst C1. Aanbod C1.1 Integraal programma 2 5 = C1.2 Doelgerichte planning C1.3 Aanbod taal 2 5 C1.4 Voldoende differentiatie 5 2 C2. Pedagogisch klimaat C2.1 Pedagogisch handelen 6 1 C2.2 Gedragsgrenzen stellen 1 6 C2.3 Sociale/persoonlijke vaardigheden 7 C2.4 Bevorderen autonomie kind 6 1 C2.5 Inrichting van de ruimte C3. Educatief handelen C3.1 Afstemming leidsters C3.2 Activiteiten taalontwikkeling 1 6 C3.3 Interactie bevorderen C3.4 Betrokkenheid kinderen 2 5 C3.5 Aanpakgedrag 3 4 C3.6 Responsiviteit C3.7 Afstemmen op ontwikkeling kind 5 2 Toelichting: Op één school en één peuterspeelzaal wordt nog niet gebruik gemaakt van een VVE-programma waarin de vier belangrijke ontwikkelingsdomeinen in het aanbod zijn opgenomen. Het gaat hierbij om taal- en rekenvaardigheid, de sociaal-emotionele ontwikkeling en de ontwikkeling van motoriek. Wat daarnaast opvalt is dat het voor veel VVE-locaties nog lastig is om het aanbod en de uitvoering af te stemmen op verschillen tussen kinderen. Zowel verschillen in leeftijd, als verschillen in ontwikkelingsniveau. Het pedagogisch handelen is op de meeste locaties voldoende ontwikkeld. Het educatief handelen het actief stimuleren van de ontwikkeling kan op sommige locaties nog extra aandacht krijgen. Bij vier van de zeven locaties is de inrichting van de ruimtes nog een aandachtspunt. Hier kan gedacht worden aan het gebruik van levensechte materialen, voldoende taaluitingen door bijvoorbeeld labeling van voorwerpen en de inrichting van hoeken die uitnodigen tot spel. ONTWIKKELING, BEGELEIDING EN ZORG Verschil bezoek - vragenlijst D1.1 Volgen ontwikkeling kinderen D1.2 Planmatige begeleiding 3 4 D1.3 Evaluatie begeleiding 3 4 = D1.4 Begeleiding taalontwikkeling 3 4 D2.1 Welke kinderen externe zorg nodig? 1 6 = D2.3 Volgen van de externe zorg 1 6 = Pagina 13 van 23

14 Toelichting: Bij het volgen van de ontwikkeling en het benutten van deze informatie voor planmatige zorg is een duidelijk verschil te zien tussen de scholen en het kinderdagverblijf enerzijds en de peuterspeelzalen anderzijds. Voor de peuterspeelzalen is het nog een belangrijk ontwikkelpunt om de informatie uit het observatiesysteem te benutten voor het gericht inzetten van begeleiding en activiteiten en te evalueren of deze extra begeleiding het gewenste resultaat heeft gehad. Omdat op gemeentelijk niveau het zorgplatform 0-4 jarigen is ingericht, worden kinderen die externe zorg nodig hebben tijdig gesignaleerd en geholpen. KWALITEITSZORG BINNEN DE VOOR- C.Q. VROEGSCHOOL Verschil bezoek - vragenlijst E1 VVE-coördinatie binnen school 7 = E2 VVE evalueren E3 Opbrengsten evalueren E4 Verbetermaatregelen 4 3 = E5 VVE borgen 4 3 = E6 VVE in kwaliteitszorg binnen school Toelichting: Op alle locaties is iemand aangewezen om VVE te coördineren. Helaas betekent dit niet dat op alle locaties de kwaliteit van VVE ook voldoende wordt geëvalueerd en maatregelen worden genomen om de kwaliteit van VVE te verbeteren en te borgen. Hierin is geen onderscheid te maken tussen scholen, peuterspeelzalen of het kinderdagverblijf. Bij de voorscholen is wel duidelijk dat de mate waarin er aandacht is voor de kwaliteit sterk verband houdt met de mate waarin de leidinggevende hier veel aandacht voor heeft. DOORGAANDE LIJN Verschil bezoek - vragenlijst F1 VVE-coördinatie tussen voorvroegschool F2 Doorstroom naar vroegschool F3 Warme overdracht F4 Afstemming aanbod 5 2 = F5 Afstemming pedagogisch en educatief handelen F6 Afstemming over ouders 7 - F7 Afstemming begeleiding/zorg Toelichting: Op ongeveer driekwart van de bezochte voor- en vroegscholen is iemand verantwoordelijk voor de coördinatie tussen voor- en vroegscholen. Ook is de overdracht van gegevens tussen de voor- en de vroegscholen op driekwart van de bezochte locaties op orde. Daar waar de peuterspeelzaal in de school zit en waar alle peuters naar deze school doorstromen is er zelfs sprake van dat alle kinderen bij de overdracht besproken worden. Op veel aspecten van de doorgaande lijn is echter nog winst te boeken. Er is vaak wel informeel contact tussen peuterspeelzaal/kinderdagverblijf en de basisscholen, maar nauwelijks op inhoudelijk gebied. Zo worden er maar zelden afspraken gemaakt over het aanbod of de zorg. Ook de ouderbetrokkenheid wordt niet vaak op elkaar afgestemd. De kracht van VVE is nu juist dat de kinderen een ononderbroken ontwikkeling doormaken, zodat ze zonder achterstanden groep 3 instromen. Pagina 14 van 23

15 OPBRENGSTEN VAN VVE Verschil bezoek - vragenlijst G1 VVE-resultaten meten G2 Niveau VVE-resultaten G3 Verlengde kleuterperiode Toelichting: De gemeente heeft nog geen doelen of normen gesteld over de resultaten van VVE. Om die reden is het ook niet mogelijk de locaties hierop te beoordelen (G1 en G2). Pagina 15 van 23

16 3 Conclusies De inspectie heeft zowel op het niveau van de gemeente, als op het niveau van de afzonderlijke locaties, gekeken naar de kwaliteit van de voor- en vroegschoolse educatie in deze gemeente. VVE op gemeenteniveau Bij het oordeel over de kwaliteit van het gemeentelijk beleid heeft de inspectie in eerste instantie gebruik gemaakt van de zelfevaluatie van de gemeente. Door middel van documentenanalyse, gesprekken en locatiebezoeken heeft de inspectie de oordelen van de gemeente geverifieerd. De gemeente Capelle aan den IJssel heeft vanaf 2006 beleid gevoerd om VVE te implementeren in de gemeente. In eerste instantie is zoveel mogelijk gewerkt met clusters van voor- en vroegscholen om de doorgaande lijn zoveel mogelijk te realiseren. Er is uitgebreide definitie van doelgroeppeuter geformuleerd en met de schoolbesturen zijn afspraken gemaakt voor de invoering van VVE op de scholen. Er is geïnvesteerd in het realiseren van een zorgnetwerk 0-4 jarigen en ook het voorschools maatschappelijk werk is in gang gezet. In de loop der jaren zijn enkele onderdelen echter wat onderbelicht geraakt of gebleven, waardoor er nu VVE-componenten zijn die op gemeentelijk niveau de aandacht verdienen. Om op gemeentelijk niveau de kwaliteit van VVE te verbeteren is het van belang dat samen met de betrokken partners gewerkt wordt aan: - het vaststellen van wat het concrete inhoudelijke resultaat van VVE moet zijn. Als voorwaarde hiervoor dient er een eensluidende definitie te zijn van een doelgroepkind in de voor- en vroegscholen en moet de indicatiestelling door alle betrokkenen uniform gehanteerd worden. Om te kunnen meten of het resultaat behaald wordt zullen er nadere afspraken gemaakt moeten worden met alle partners over het registreren van (VVE) gegevens van de peuters en kleuters. - het formuleren van concreet ouderbeleid, waarbij het doel vooral gericht is op het vergroten van de betrokkenheid van ouders bij het stimuleren van de ontwikkeling van hun kinderen. - het vaststellen van kwaliteitsstandaarden waar de VVE-locaties aan moeten voldoen. Dit betekent ook het inrichten van een kwaliteitsmonitor om na te gaan of de locaties aan deze kwaliteit voldoen. - het optimaliseren van de doorgaande lijn van voor- naar vroegschool. De clusters die destijds gevormd zijn, functioneren nu niet meer als zodanig, behalve daar waar peuterspeelzalen en kinderdagverblijven in of naast de school staan. Maar ook dan is er geen garantie dat er voor de meeste doelgroeppeuters een vloeiende doorgaande lijn is van voor- naar vroegschool. VVE op locatieniveau De VVE-locaties in Capelle aan den IJssel kennen over het algemeen een goede basis voor peuters en kleuters om zich optimaal te ontwikkelen. Het pedagogisch klimaat in de groepen en het educatief handelen van de pedagogisch medewerkers en leerkrachten is hiervoor overwegend voldoende ontwikkeld. Op de scholen is over het algemeen sprake van goed onderwijs aan kleuters. De kleuters worden in hun ontwikkeling gevolgd en er is voldoende sprake van zorg en begeleiding indien dit nodig is. Voor zowel de voor- als de vroegscholen zijn nog de volgende aandachtspunten te noemen: - Het ontwikkelen van gericht ouderbeleid om ouders daadwerkelijk zo ver te krijgen dat zij, in het verlengde van de VVE-activiteiten, ook thuis hun kinderen actief stimuleren in hun ontwikkeling. Pagina 16 van 23

17 - Meer aandacht voor het borgen en evalueren van de specifieke kwaliteit van VVE. Dit betekent voor de voorscholen het ontwikkelen van een kwaliteitszorgsysteem, waarbij doelen en kwaliteitseisen gesteld worden die regelmatig gecontroleerd worden. Voor de scholen betekent dit dat de specifieke aspecten van VVE ook een eigen plek krijgen in het al geldende kwaliteitszorgsysteem van de gehele school. - Zoveel mogelijk al inzetten op het verstevigen van de doorgaande lijn, door afspraken te maken over overdracht van gegevens, samen activiteiten te organiseren of bijeenkomsten te organiseren voor medewerkers van voor- en vroegscholen om ervaringen en kennis uit te wisselen. Specifiek voor de scholen geldt dat er gestreefd moet worden naar meer dubbele bezetting in de kleutergroepen gedurende enkele uren per week, om zodoende tegemoet te kunnen komen aan belangrijke VVE-elementen zoals het effectief werken in kleine groepjes, observeren en spelbevordering. Voor de voorscholen is de planmatige zorg en begeleiding nog een belangrijk aandachtspunt. Op dit moment wordt de ontwikkeling van de peuters vaak wel gevolgd maar met de informatie uit dit volgsysteem wordt momenteel nog weinig gedaan. Het systematisch volgen van de brede ontwikkeling van de peuters is echter juist bedoeld om vroegtijdig ontwikkelingsachterstanden (of juist voorsprongen) te signaleren en hier planmatig op in te spelen met gerichte begeleiding en op maat gesneden aanbod. Pagina 17 van 23

18 Bijlage 1: de beantwoording van de digitale vragenlijst door de gemeente HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID Ant- Oordeel woord 1a1 Definitie doelgroepkind Hanteert uw gemeente een definitie van wat een doelgroeppeuter is? Ja 3 - Of de peuter (later) een zgn. leerlinggewicht (0,3 of 1,2) heeft Ja - Of de peuter een taal- en/of een ontwikkelingsachterstand heeft Ja (bijvoorbeeld volgens het consultatiebureau) - Of de peuter is ingeschreven op een voorschool (een peuterspeelzaal of Nee een kinderdagverblijf dat VVE-geld krijgt van de gemeente) - Of tijdens de wenperiode op de peuterspeelzaal of het kinderdagverblijf Ja blijkt dat kind een taal- en/of ontwikkelingsachterstand heeft. Hanteert uw gemeente een definitie van wat een doelgroepkleuter is? Ja 3 - Of de kleuter een leerlinggewicht (0,3 of 1,2) heeft Ja - Of de kleuter een taal- of ontwikkelingsachterstand heeft (bijvoorbeeld Ja volgens het consultatiebureau) - Of tijdens de wenperiode in groep 1 blijkt dat kind een taal- en/of Nee ontwikkelingsachterstand heeft. Heeft u een document waarin de definitie van de doelgroeppeuters is beschreven? Ja Heeft u een document waarin de definitie van de doelgroepkleuters is beschreven? 1a2 Bereik: het aantal kindplaatsen (peuters) Weet u voor hoeveel peuters u VVE-plaatsen dient te creëren uit de onderwijsachterstandsgelden van het rijk? Voor hoeveel peuters diende u VVE-plaatsen te creëren per 1 augustus 2011? Voor hoeveel peuters heeft u VVE-plaatsen gecreëerd per 1 augustus 2011? Weet u hoeveel doelgroeppeuters er in uw gemeente zijn per 1 augustus 2011, uitgaande van uw eigen doelgroepdefinitie (als u die heeft)? Hoeveel doelgroeppeuters zijn er in uw gemeente per 1 augustus 2011? Hoeveel van deze doelgroeppeuters hebben VVE gehad? Heeft u een document waarin het bereik van de doelgroepkleuters is beschreven? 1a3 Toeleiding Heeft u een document waarin is beschreven hoe het toeleidingstraject van de doelgroeppeuters naar de voorschool eruit ziet? Kunt u hieronder kort beschrijven uit welke stappen dat traject bestaat? Ouders van kinderen die 2 jaar worden, ontvangen brief wethouder met peuterspeelzaalgids. Ouders van kinderen die 2 jaar worden in bepaalde wijken ontvangen een bezoek van de Felicitatiedienst van de buurtmoeders. Door het consultatiebureau worden ouders bevraagd over deelname aan VVE en wordt dit gestimuleerd, o.a. via taalhuisbezoeken. Is er een dekkend bestand van waaruit de doelgroeppeuters kunnen worden geïdentificeerd? (zoals het Integraal Dossier JGZ [ID-JGZ]) Heeft uw gemeente zicht op de aard en de omvang van het non-bereik, d.w.z. welke ouders hun kinderen niet naar VVE laten gaan terwijl het wel doelgroeppeuters zijn? Oordeel toeleiding. Ja Ja Nee 2 Ja Nee 2 Nee 2 Nee 2 Nee Pagina 18 van 23

19 HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID Ant- Oordeel woord 1a4 Ouders Gericht ouderbeleid: Is er sprake van een analyse van de ouderpopulatie, Nee 2 waardoor duidelijk wordt waar het VVE-ouderbeleid zich op moet richten? Kunt u hieronder kort beschrijven wat die analyse inhoudt? Wordt in het ouderbeleid expliciet uitgewerkt dat zoveel mogelijk ouders Nee worden bereikt? Kunt u hieronder kort beschrijven wat dat beleid om zoveel mogelijk ouders te bereiken inhoudt? Kunt u hieronder kort beschrijven wat dat beleid om de ouders te informeren inhoudt? Is er sprake van een vastgestelde intakeprocedure van de Nee 2 doelgroepkinderen? Kunt u hieronder kort beschrijven wat die intake inhoudt? Is er gemeentelijk beleid om ouders te stimuleren thuis VVE-activiteiten Ja 3 met hun kind te doen? Is dat in een document te lezen? Nee Door de bibliotheek wordt het voorlezen/gebruik van boeken door ouders van peuters gestimuleerd (o.a. via boekenkastjes op de consultatiebureau's). Is er gemeentelijk beleid om ouders te stimuleren op de voor(- en Nee 2 vroeg)school VVE-activiteiten met hun kind te doen? Is er gemeentelijk beleid om ouders te informeren over de ontwikkeling Ja 3 van het kind? Is dat in een document te lezen? Nee Gebeurt o.a. via het Capels Overdrachtdocument Peuter-Kleuter dat peuterspeelzalen invullen en doorgeven aan de basisscholen. Verder is het CJG (incl. JGZ 0-4 en 4-12) natuurlijk gericht op het informeren van ouders over het opgroeien van hun kinderen. Is er gemeentelijk beleid om rekening te houden met de thuistaal van de Nee 2 doelgroepkinderen? 1a5 Integraal VVE-programma Is er gemeentelijk beleid over het te hanteren VVE-programma in de Nee 2 voorschool? Is er gemeentelijk beleid over het te hanteren kind- of leerlingvolgsysteem Nee 2 in de voor- en/of vroegschool? 1a6 Externe zorg Is er gemeentelijk beleid over de (externe) zorg voor peuters die meer Ja 3 nodig hebben dan VVE? Is dat in een document te lezen? Nee Er is een zorgnetwerk 0-4 jaar dat wordt gecoördineerd door het CJG. Hierin kunnen zorgvragen worden besproken en van een adequaat antwoord worden voorzien. 1a7 Interne kwaliteitszorg van de voor- en de vroegscholen Zijn er gemeentelijke afspraken over de manier waarop de voor- en Nee 2 vroegscholen hun interne kwaliteitszorg uitvoeren? 1a8 Doorgaande lijn Is er gemeentelijk beleid over de VVE-coördinatie tussen de voor- en de Nee 2 Pagina 19 van 23

20 HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID vroegschool? Is er gemeentelijk beleid om zoveel mogelijk kinderen door te laten stromen van de voorschool naar een vroegschool? Is dat in een document te lezen? In het verleden zijn clusters gemaakt van VVE-peuterspeelzalen en basisscholen met VVE die bij elkaar in de buurt liggen. In de praktijk blijkt dat peuters ook naar andere basisscholen uitstromen en dat doorstroming en contacten over en weer zijn gediend bij het 'onder één dak' gevestigd zijn. Is er gemeentelijk beleid over de zgn. warme overdracht van de voorschool naar de vroegschool? Is dat in een document te lezen? - Overdrachtdocument 2010.pdf Is er gemeentelijk beleid over de afstemming van het aanbod van de vooren de vroegschool op elkaar? Is er gemeentelijk beleid over de afstemming van pedagogisch-educatief handelen van de voor- en de vroegschool op elkaar? 1a9 Resultaten Zijn er gemeentelijke afspraken met de schoolbesturen over de te bereiken resultaten met VVE? Kunt u hieronder kort beschrijven wat die resultaatafspraken zijn? (Een voorbeeld: Minder dan 25% van de doelgroepkinderen scoort op D- of E- niveau bij de Cito-toetsen Taal voor kleuters en Ordenen) 1a10 Nadere VVE-afspraken op gemeentelijk niveau Zijn er nadere gemeentelijke afspraken over de voorscholen? Dus bovenop de wettelijke eisen. Kunt u hieronder kort beschrijven wat die nadere afspraken over de voorscholen zijn? Zijn er nadere gemeentelijke afspraken over de vroegscholen? Bijvoorbeeld in LEA-verband. Is dat in een document te lezen? - LEA totaal.doc Kunt u hieronder kort beschrijven wat die nadere afspraken over de vroegscholen zijn? 1b VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau Is er VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau wat betreft de aansturing van VVE? (Stuurgroep, LEA, e.d.) Is dat in een document te lezen? Kunt u hieronder kort beschrijven hoe die VVE-aansturing op gemeentelijk niveau er uit ziet? Er is vanuit de LEA in 2008 een werkgroep Taalstimulering en Sociaalemotionele ontwikkeling gevormd, die zich met VVE-beleid en -uitvoering bezighoudt. In deze werkgroep zitten vertegenwoordigers van de schoolbeturen, van de peuterspeelzaal/kinderopvangorganisaties, consultatiebureau en bibliotheek. Is er VVE-coördinatie op gemeentelijk niveau wat betreft de uitvoering van VVE? (bijv. in de werkgroep VVE, of zoiets) Kunt u hieronder kort beschrijven hoe die coördinatie van de VVEuitvoering er uit ziet? Antwoord Oordeel Ja 3 Nee Ja 3 Ja Nee 2 Nee 2 Nee 2 Nee Ja Ja Ja 3 Nee Nee 2 Pagina 20 van 23

21 HET GEMEENTELIJKE VVE-BELEID 1c Systematische evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau Wordt VVE op gemeentelijk niveau systematisch geëvalueerd en verbeterd? (via een (VVE)monitor, gemeentelijk VVE-evaluaties, VVE-beleidsplannen, en dergelijke?) Is dat in een document te lezen? Antwoord Oordeel Ja 3 Ja Kunt u hieronder kort beschrijven hoe die systematisch evaluatie en verbetering van VVE op gemeentelijk niveau er uit ziet? DE VVE-CONDITIES Ant- Oordeel woord 2a GGD-rapport Heeft u afspraken met de GGD dat zij bij het beoordelen van de Ja 3 kinderdagverblijven óók de voorschoolse educatie (het zgn. 8e domein) beoordelen? Is dat in een document te lezen? Nee Is u bekend vanaf welke datum de GGD ook het 8e domein meeneemt in Ja 3 haar beoordeling van de kinderdagverblijven? Wat is die datum? Heeft u afspraken met de GGD dat zij bij het beoordelen van de Ja 3 peuterspeelzalen óók de voorschoolse educatie (het zgn. 8e domein) beoordelen? Is dat in een document te lezen? Nee Is u bekend vanaf welke datum de GGD ook het 8e domein meeneemt in Ja 3 haar beoordeling van de peuterspeelzalen? Wat is die datum b Gemeentelijk subsidiekader Is er een gemeentelijk VVE-subsidiekader voor de voorscholen (of een Nee 2 verordening, een beschikking, e.d.) Wat is dan de maximale groepsgrootte? Wat is dat criterium? Wat is dat criterium? Wat is dat criterium? Wat zijn de scholingseisen in uw gemeente? Pagina 21 van 23

22 Bijlage 2 De resultaten op de digitale vragenlijsten van de voor- en de vroegscholen CONDITIES A0.1 Recent en compleet GGD-rapport 15 A0.2 VE-basisvoorwaarden 7 8 A2 Groepsgrootte 15 A3 "Dubbele bezetting" 5 14 A4.1 Voldoende VVE-tijd per week 2 12 A5.2 Opgeleide leidsters 15 A5.3 Nederlands spreken 15 A5.4 VVE-geschoolde leidsters 4 15 A5.5 Jaarlijks opleidingsplan 10 5 OUDERS B1 Gericht ouderbeleid 15 B2 Vooraf info aan ouders 1 16 B3 Intake 17 B4 Thuis VVE-activiteiten 4 10 B5 VVE-participatie van ouders op school 14 5 B6 Info ouders over ontwikkeling kind 2 17 KWALITEIT VAN DE UITVOERING VAN VVE C1.1 Integraal programma 7 11 C1.2 Doelgerichte planning 1 9 C1.4a Opklimmende moeilijkheidsgraad 2 C1.4b Brede ontwikkeling 6 C1.4c Leeftijddifferentiatie 3 3 C1.4d Differentiatie ontwikkelingsniveau 3 3 C2.5 Inrichting van de ruimte 15 ONTWIKKELING, BEGELEIDING EN ZORG D1.1 Volgen ontwikkeling kinderen 1 18 D1.2a Planning hele groep 9 10 D1.2b Planning kleine groep D1.2c Planning (zorg)leerlingen 10 9 D1.3 Evaluatie begeleiding 5 14 D2.1 Welke kinderen externe zorg nodig? 5 11 D2.2b Overleg ouders over externe zorg D2.3 Volgen van de externe zorg 1 17 Pagina 22 van 23

23 KWALITEITSZORG BINNEN DE VOOR- C.Q. VROEGSCHOOL E1 VVE-coördinatie binnen school 1 18 E2 VVE evalueren 2 14 E3 Opbrengsten evalueren 2 17 E4 Verbetermaatregelen 6 7 E5 VVE borgen 10 9 E6 VVE in kwaliteitszorg binnen school 3 DOORGAANDE LIJN F1 VVE-coördinatie tussen voor-vroeg 10 6 F2 Doorstroom naar vroegschool F3 Warme overdracht 8 1 F4 Afstemming aanbod 10 7 F5 Afstemming ped/educ handelen 9 8 F6 Afstemming over ouders 12 4 F7 Afstemming begeleiding/zorg 10 7 OPBRENGSTEN VAN VVE G1 VVE-resultaten meten 3 1 G2 Niveau VVE-resultaten 1 G3 Verlengde kleuterperiode 3 1 Pagina 23 van 23