Een kwalitatieve benadering

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Een kwalitatieve benadering"

Transcriptie

1 Percepties van huisartsen over polyfarmacie Een kwalitatieve benadering S. Anthierens, A. Tansens, M. Petrovic, T. Christiaens Achtergrond Polyfarmacie komt vaak voor bij bejaarden. Er ontstaat een verhoogd risico op nevenwerkingen, interacties tussen geneesmiddelen en verminderde therapietrouw. Er zijn weinig kwalitatieve studies die de percepties van huisartsen over polyfarmacie in kaart gebracht hebben. Nochtans is het begrijpen van processen en mechanismen van gedrag essentieel om gedragsverandering te verwerven. Doel Het doel van deze studie is om te achterhalen wat de percepties zijn van huisartsen over dit fenomeen en om te identificeren wat hun rol is met betrekking tot polyfarmacie om het voorschrijven te optimaliseren. Methode Er werd gebruikgemaakt van een beschrijvende kwalitatieve methodologie met semigestructureerde interviews. Hierbij werden 65 huisartsen uit de regio Aalst geïnterviewd. Resultaten Huisartsen erkennen dat polyfarmacie een probleem is bij hun oudere patiënten, vooral omdat er een verhoogd risico is op nevenwerkingen, interacties en verminderende therapietrouw. Huisartsen vermelden dat het moeilijk is om een overzicht te houden op de juiste medicatie intake door polyfarmacie. Het sterke geloof van de patiënt in medicatie en ook zelfmedicatie wordt vaak aangegeven als een barrière voor medicatieafbouw. Naast patiëntgerelateerde factoren zijn er ook elementen die betrekking hebben op de voorschrijver zelf zoals routinematig voorschrijven. Ook zijn er factoren die gerelateerd zijn aan meerdere voorschrijvers per patiënt en dit vooral in een ziekenhuissetting. De geïnterviewden bemerken ook dat het toepassen van preventiemaatregelen en EBM-richtlijnen polyfarmacie in de hand kunnen werken. Besluit Huisartsen wijzen erop dat polyfarmacie een belangrijk probleem is in hun oudere populatie. Ze zien een belangrijke rol voor zichzelf in het optimaliseren van de medicatie voor hun patiënten. Toch hebben zij geen kant-en-klare oplossing voor polyfarmacie. De beperkte opties die de huisartsen voorhanden hebben, geeft hen een gevoel van machteloosheid om het probleem aan te pakken. Er is een behoefte aan simpele, gebruiksvriendelijke hulpmiddelen om de huisarts te ondersteunen bij farmacotherapeutisch advies. Verder onderzoek in dit domein om het voorschrijfgedrag bij ouderen te optimaliseren zal zich moeten richten op praktische hulpmiddelen en rekening moeten houden met het gevoel van hulpeloosheid bij de huisartsen. S. Anthierens, Vakgroep ELIZA, Vaccine & Infectious Disease Institute (VAXINFECTIO), Universiteit Antwerpen; S. Tansens, Vakgroep Psychiatrie, UZGent; M. Petrovic, Vakgroep Interne Geneeskunde, Heymans Instituut voor Farmacologie en farmacotherapie, UGent; T. Christiaens, Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg, Heymans Instituut voor Farmacologie en farmacatherapie, UGent. Correspondentie: Belangenconflict: niets aangegeven Dit artikel is een bewerkte vertaling van: Anthierens S, Tansens A, Petrovic M, Christiaens T. Qualitative insights into general practioners views on polypharmacy. BMC Family Practice 2010;11:65. Publicatie gebeurt met toestemming van de uitgever en auteurs. Anthierens S, Tansens A, Petrovic M, Christiaens T. Percepties van huisartsen over polyfarmacie. Een kwalitatieve benadering. Huisarts Nu 2011;40: Inleiding Het voorschrijven van medicatie wordt steeds moeilijker en complexer. Het inherente risico van neveneffecten en interactie neemt toe door de complexiteit van de nieuwere medicatie, de veroudering van de bevolking en de toenemende polyfarmacie 1. Polyfarmacie kan worden gedefinieerd als het gebruik van drie of meerdere medicijnen of het gebruik van meer geneesmiddelen dan klinisch geïndiceerd 2. Polyfarmacie komt vaak voor bij de oudere bevolking: ongeveer 20% van westerse bevolking ouder dan 70 jaar neemt meer dan vijf geneesmiddelen 3. Hoewel een aangewezen geneesmiddel symptomen, morbiditeit en mortaliteit kan doen verminderen bij ouderen, kan medicatie ook gevaarlijk zijn. Polyfarmacie verhoogt het risico op ongunstige interacties; het kan ook het gebruik van onnodige geneesmiddelen verdoezelen 4-7. Ook het risico op verminderde therapietrouw verhoogt, als er nog meer medicijnen worden voorgeschreven 8,9. Bij ouderen is 10 tot 20% van het aantal ziekenhuisopnames gerelateerd aan medicatie 5. De huisarts is niet altijd de voorschrijver, hoewel de meeste patiënten wel een goede arts-patiëntrelatie hebben opgebouwd. De huisarts kan ook gezien worden als de persoon die het best geschikt is om een globaal overzicht van de medicatie van zijn of haar patiënt te behouden. Er zijn veel kwantitatieve studies die tekortkomingen in het gebruik en voorschrijven van medicatie hebben geïdentificeerd. Toch zijn er weinig kwalitatieve studies die de percepties van huisartsen over polyfarmacie in kaart gebracht hebben. Nochtans is het begrijpen van processen en mechanismen van gedrag essentieel om gedragsverandering te bekomen

2 Doelstelling Het doel van deze studie was om de perspectieven van huisartsen met betrekking tot polyfarmacie in de eerste lijn te beschrijven. Het begrijpen van deze percepties is een sleutel om gedrag te begrijpen en ook om te werken aan gedragsverandering om zo tot een meer rationeel voorschrijven te komen. Methode Semigestructureerde interviews In dit onderzoek gebruikten we een kwalitatieve beschrijvende methodologie om de percepties van huisartsen met betrekking tot polyfarmacie te onderzoeken en zo tot een uitvoerige samenvatting te komen in dagelijkse termen 11. Aan de hand van individuele semigestructureerde interviews werden de perspectieven van huisartsen geëxploreerd. Deze interviewmethode is zeer gebruikelijk voor het ondervragen van gevoelige zaken zoals polyfarmacie. Het verzamelen van data met semigestructureerde interviews laat toe om flexibel te werk te gaan binnen het interviewkader 12. De studie kreeg de goedkeuring van het ethisch comité van UZ Gent en er werd schriftelijke toestemming gevraagd aan alle respondenten. Het onderzoeksteam ontwikkelde een semigestructureerde interviewgids na een eerste kennismaking met de literatuur. De vragenlijst bestond uit de volgende topics: reflecties op polyfarmacie in de huisartsenpraktijk, factoren die polyfarmacie in de hand werken, reflecties op de rol van de huisarts bij polyfarmacie en ook hun attitudes met betrekking tot interventies gericht op het optimaliseren van het voorschrijven. Bij elke ruime topic werden meer gedetailleerde vragen voorzien en specifieke prompts om de discussie te stimuleren. Na elk interview werd de relevante contextuele informatie, de algemene indrukken van het interview en mogelijke wijzigen van de vragen besproken. De audio-opnames werden woordelijk uitgetikt. Respondenten Als studiepopulatie werd gekozen voor de huisartsen uit de regio Aalst (een regio met inwoners, twee ziekenhuizen, een gemengde populatie en zowel een landelijk als een stedelijk gebied). Alle 102 huisartsen uit de regio Aalst werden per brief gecontacteerd en uitgenodigd om deel te nemen aan de studie. Na een week werden ze telefonisch gecontacteerd; 65 huisartsen reageerden positief op de uitnodiging. De vooropgestelde doelgroep met een maximumvariatie in leeftijd, geslacht, praktijkervaring en locatie werd weerspiegeld bij onze respondenten (40 mannen en 25 vrouwen met een gemiddelde leeftijd van 50 jaar) 13. Data-analyse Er werd gebruikgemaakt van een kwalitatieve inhoudsanalyse 14,15 : dit is een veelgebruikte methode bij kwalitatief beschrijvend onderzoek gericht op het samenvatten van de inhoud van de data 11. Alle interviews werden doorgenomen Wat is gekend? Polyfarmacie is een veel voorkomend probleem bij de oudere populatie en verhoogt het risico op ongunstige interacties. Wat is nieuw? Huisartsen erkennen het probleem van polyfarmacie in hun oudere populatie en ook de rol die ze hebben om dit probleem aan te pakken. Toch voelen ze zich in grote mate hulpeloos om dit probleem op te lossen. Huisartsen hebben nood aan simpele, gebruiksvriendelijke hulpmiddelen om hen hierbij te ondersteunen. door twee onderzoekers (SA & AT). De data werden gecodeerd door twee onafhankelijke onderzoekers. Deze interviews werden gecodeerd en gezien als unit van analyse door de nauwkeurige beschrijving van de huisartsen te identificeren en de kerngedachte te achterhalen. De verschillende codes werden gerangschikt en in categorieën ondergebracht. Vervolgens werd de onderliggende gedachte in een thema geformuleerd na een grondige discussie met de verschillende leden van het onderzoeksteam. Betrouwbaarheid van de studie Het onderzoeksteam gebruikte verschillende methodes om de betrouwbaarheid van de studie te bewaken. Geluidsopnames en de uitgetikte tekst werden naast elkaar gelegd om te kijken of de data volledig waren. Na elk interview werden nota s opgemaakt en werd de context met de andere leden van het onderzoeksteam besproken. Resultaten Huisartsen erkennen het probleem van polyfarmacie bij hun oudere populatie en vinden dit een belangrijke uitdaging voor de huisartsenpraktijk. Uit de data komen vier thema s naar voor die een invloed hebben op polyfarmacie: patiënt-, arts-, EBM- en specialistgerelateerde factoren. Patiëntgerelateerde factoren Nevenwerkingen Volgens de geïnterviewde huisartsen treden bijwerkingen en intoxicatie sneller op bij bejaarden, die ook de grootste gebruikers zijn, en zijn ze meer uitgesproken. De nevenwerkingen worden niet altijd als dusdanig erkend. Deze kunnen zeer uitgesproken zijn bij deze groep van patiënten en kunnen leiden tot een farmacologische behandeling van nevenwerkingen of zelfs een ziekenhuisopname tot gevolg hebben. Met het ouder worden moet je ook rekening houden met een verminderende werking van de organen. (36) De kans op bijwerkingen neemt altijd toe in deze oudere populatie: verminderde nierfunctie, verminderde leverfunctie: dit kan allemaal problemen geven en na verloop van tijd ben je de nevenwerkingen aan het behandelen... (20) 106

3 Correcte inname Huisartsen halen aan dat het voor hen moeilijk is om een overzicht te houden op de correcte inname van de medicatie bij bejaarden. De kans op een foutieve inname stijgt met het aantal in te nemen medicijnen. Het gevaar bestaat dat de patiënt aan zelfmedicatie doet of zelf selecteert en bewust een aantal geneesmiddelen niet inneemt zonder de huisarts hiervan op de hoogte te brengen. Doordat de arts hiervan niet op de hoogte gebracht wordt en veronderstelt dat de behandeling niet doeltreffend is, bestaat het risico dat nieuwe overbodige medicijnen voorgeschreven worden. Daarom hecht de huisarts ook een enorm belang aan compliance bij deze groep. soms zie je dat ze voor zichzelf gaan beslissen om daar toch een beetje in te gaan snoeien of hun dosissen aan te passen zonder ons daarover in te lichten. Dus heb je eigenlijk vaak een foute indruk van de medicatie-inname en daar schrik je wel van (28) Zelfmedicatie Zelfmedicatie bij bejaarden vormt volgens de huisartsen een probleem. De arts is niet de enige leverancier van medicatie, vaak krijgen ze medicatie van vrienden, familie of buren. Ze ervaren dit niet als echte medicatie en houden geen rekening met eventuele nevenwerkingen of interacties. Ze nemen een asaflow en dan nemen ze nog een andere bloedverdunner. En dan gaan ze er nog een aspirinneke bijnemen omdat ze van hun buurman gehoord hebben dat je alle dagen een aspirinneke moet nemen. En ze hebben er geen idee van wat ze innemen en dat hun asaflow ook al een aspirinneke is. (31) Afhankelijkheid Patiënten zijn ook niet altijd even bereidwillig om chronische medicatie zomaar te stoppen. Sommigen reageren fel, als hun medicatieregime besproken wordt en weigeren om er iets aan te veranderen. Huisartsen beschrijven dat veel van hun patiënten afhankelijk zijn van benzodiazepines of pijnmedicatie, terwijl ze ook erkennen dat het juist deze medicatie is die vermeden of afgebouwd kan worden. Heel wat van deze voorgeschreven medicatie wordt op een dagelijkse manier ingenomen. De patiënt voelt zich daar goed bij en wil hier ook niets aan veranderd zien. (38) Huisartsgerelateerde factoren Geleidelijke opbouw van medicatie Volgens de artsen groeit polyfarmacie geleidelijk aan, waardoor niet altijd evenveel aandacht aan deze problematiek wordt gegeven. Voor elke nieuwe klacht wordt een nieuwe therapie opgestart zonder eigenlijk grondig het medicatieschema te evalueren. De artsen ervaren dat ze niet altijd even kritisch zijn en deze routineaanpak kan één van de oorzaken zijn waarom polyfarmacie zo vaak voorkomt. Patiënten blijven hun voorgeschreven medicatie innemen (ze voelen zich er ook goed bij), terwijl er niet geëvalueerd of afgebouwd wordt: Het aantal medicijnen groeit traag aan. Er is ergens een klacht, er komt een medicament bij en dat behouden we, terwijl het gestopt zou kunnen worden na een bepaalde tijd en het is toch aan ons als arts om dat dan toch te proberen afbouwen (43) Coördinerende rol Huisartsen vinden dat er een belangrijke taak voor hen weggelegd is als coördinerende arts. De huisarts moet regelmatig de medicatielijst kritisch herevalueren en routines doorbreken. Bij het opstarten van een nieuwe therapie dient de arts na te gaan of dit essentieel is en verantwoord af te bouwen wat niet echt noodzakelijk is. Artsen zijn zich ook bewust van het feit dat niet alle symptomen behandeld moeten worden, maar moeten rekening houden met de algemene gezondheidstoestand en de kwaliteit van het leven van de patiënt. Prioriteitenlijst Huisartsen suggereren dat een prioriteitenlijst van medicatie een handig hulpmiddel zou kunnen zijn. Het is ook belangrijk om bij elke consultatie alert te zijn voor hernieuwingen van voorschriften en om er toch even bij stilstaan of er al dan niet afgebouwd kan worden. EBM-gerelateerde factoren Richtlijnen Huisartsen voelen ook de druk van richtlijnen om preventief voor te schrijven, hoewel de nadelen van polyfarmacie niet altijd opwegen tegen de voordelen van het individuele medicament. Als je de richtlijnen volgt dan moet je preventief werken. Er komen dan al snel zes extra medicamenten bij (36) Als je kijkt naar de richtlijnen wat je moet voorschrijven na een infarct; strikt genomen moet je zes medicamenten voorschrijven Ergens moet je een lijn trekken van wat wetenschappelijk bewezen is en wat haalbaar is in de praktijk (49) Geneesmiddeleninteractie Huisartsen beseffen dat er een verhoogd risico is op interactie. De arts dient hier continu aandacht aan te besteden. Toch is het voor de huisarts soms moeilijk een overzicht te bewaren van de interactiemogelijkheden. Ze vinden het niet vanzelfsprekend om een onderscheid te maken tussen de medische condities of symptomen gerelateerd aan nevenwerkingen. Farmacologische kennis Artsen ervaren hierbij ook een farmacologisch kennistekort. De informatie waarover ze beschikken, is niet altijd coherent of parate kennis. 107

4 We hebben niet altijd een goed zicht op de interactie, wat een zeer groot probleem is. Ten eerste is daar niet veel over gekend en ten tweede, als die informatie gekend is, dan zit ze nog niet altijd in ons hoofd, het is allemaal niet zo evident... (26) Specialistgerelateerde factoren Verschillende voorschrijvers Een van de redenen waarom polyfarmacie zo n complex probleem is in onze gezondheidszorg, is volgens de huisartsen omdat er vaak meer dan één voorschrijver is. Onverantwoord voorschrijven kan het gevolg zijn van een gebrekkige communicatie tussen artsen in een verschillende setting of ook tussen specialisten onderling. Ouderen hebben vaak verschillende chronische aandoeningen en hebben nood aan meerdere medicatie. Ze worden vaak opgenomen in het ziekenhuis. Daarom is een regelmatig evaluatie van hun behandeling nodig. De huisarts ziet hier een belangrijke taak voor zichzelf door de patiënt regelmatig op te volgen en dus te beschermen. De huisarts ziet de patiënt in zijn totaliteit. De specialist heeft vaak geen tijd om de volledige medicatielijst van de patiënt te bespreken. De huisarts kan contact opnemen met de specialist Maar het is een zware taak hoor om het beheer van de geneesmiddelen komende uit verschillende disciplines op je te nemen (12) Totaalbeeld Het is belangrijk om bij een ziekenhuisopname het medicatieregime van de patiënt te herbekijken. Huisartsen vinden het belangrijk om een coördinerende rol te hebben. Door hun vertrouwelijke arts-patiëntrelatie hebben ze een totaalbeeld van de patiënt in zijn omgeving en dit in tegenstelling tot de specialist die naar de patiënt kijkt vanuit zijn discipline. Deze taak wordt door de huisarts als zeer moeilijk ervaren en dit geeft ook een weerslag op hun werkbelasting. Als huisarts bekijk je de patiënt wat breder, je ziet hem meer vanuit zijn eigen leven. Specialisten bekijken de zaken toch wat eenzijdiger. Ik denk dat het belangrijk is dat er ergens één hoeder is die coördineert en die kijkt of de pneumoloog niks voorschrijft dat de cardiologische toestand van de patiënt kan beïnvloeden (41) Bespreking Rol van de huisarts Deze studie benadrukt enkele visies en percepties van huisartsen over polyfarmacie. De percepties van deze belangrijke groep voorschrijvers is tot op heden weinig onderzocht. De literatuur en ook onze respondenten geven aan dat de huisartsensetting een ideale setting is om irrationeel voorschrijven aan te pakken 16. Huisartsen zijn juist gepositioneerd om een totaalbeeld te hebben van de gezondheid van hun patiënt en om een overzicht te bewaren van het geneesmiddelenregime 16. Huisartsen erkennen het probleem van polyfarmacie in hun oudere populatie en ook de rol die ze hebben om dit probleem aan te pakken. Toch voelen ze zich in grote mate hulpeloos om dit probleem op te lossen. Huisartsen hebben geen kant-en-klare oplossing voorhanden. Motiveren van de patiënt Het is belangrijk om aan te geven dat huisartsen problemen ervaren op verschillende niveaus. Eén van die barrières situeert zich op patiëntenniveau. Huisartsen vinden dat de patiënt een medeverantwoordelijkheid draagt. In hun opinie zou het goed zijn om alle medicatie te schrappen waarvoor geen duidelijke indicatie is. Patiënten daarentegen willen niet altijd afstappen van hun chronische medicatie 17. Dit is een gekend probleem, in het bijzonder voor hypnotica 18. Kennis alleen zal dit probleem niet oplossen voor huisartsen. Ze hebben nood aan vaardigheden en hulpmiddelen om hun vertrouwen te versterken zodanig dat ze patiënten kunnen motiveren om hun medicatie af te bouwen. Motivationele strategieën kunnen hierbij een handig educatief hulpmiddel zijn. Ook verpleegkundigen of apothekers kunnen hierbij een ondersteunende rol hebben. Stimuleren van de therapietrouw Therapietrouw hangt sterk samen met het aantal in te nemen geneesmiddelen 8,9. Volgens de huisartsen is therapietrouw en het stimuleren hiervan één van de belangrijkste uitdagingen. Huisartsen geven ook aan dat ouderen in het bijzonder zeer gevoelig zijn voor nevenwerkingen en interacties, hoewel deze vermeden kunnen worden 19. Onze respondenten verwijzen niet naar specifieke strategieën om deze interacties en nevenwerkingen te verhinderen. Toch hebben onderzoekers al verschillende hulpmiddelen ontworpen om huisartsen te ondersteunen. Enkele voorbeelden van deze detectiehulpmiddelen zijn de Beers criteria 20, START 19, NO TEARS 21, ACOVE 22. Jammer genoeg zijn deze hulpmiddelen niet echt praktisch te gebruiken in de dagelijkse praktijk, omdat ze te veel tijd in beslag nemen en te complex zijn. Momenteel wordt verder gewerkt om gebruiksvriendelijke hulpmiddelen te ontwikkelen 19. Goede samenwerking en communicatie Er is nood aan een eenvoudige aanpak zoals een goede samenwerking met gespecialiseerde apothekers of peers voor medicatiereview 23. Een andere barrière bevindt zich op het niveau van management. Huisartsen bespreken ook hun eigen aandeel in polyfarmacie. Ze ervaren dat ze vaak niet kritisch genoeg zijn wanneer ze een nieuwe therapie opstarten. Ze zien een belangrijke rol voor hen weggelegd om het medicatieregime van hun patiënten te bewaken en te evalueren. De huisarts is meestal de voorschrijver, maar toch wordt vaak medicatie gestart of aangepast in de tweede lijn. In België en ook in andere Europese landen werkt de specialist relatief onafhankelijk en zonder doorverwijzing van de huisarts

5 Een recente studie uit de VS heeft aangetoond dat de incidentie van contra-indicaties van geneesmiddelen direct gelinkt kan worden aan het aantal voorschrijvende artsen 25. Deze studie toont ook aan dat huisartsen weigerachtig stonden om een behandeling te wijzigen die werd opgestart door een collega 26. Daarom is een goede communicatie tussen de betrokken actoren cruciaal 7. Beperking van preventieve geneesmiddelen Meerdere respondenten geven aan dat EBM-richtlijnen bijdragen tot polyfarmacie. Dit is ook beschreven in de literatuur 18, 27,28. Een combinatie van verschillende geneesmiddelen wordt aanzien als de gouden standaard voor de behandeling van een aandoening. Er wordt veel belang gehecht aan het voorschrijven van bepaalde medicatie als een preventiemiddel. Bij ouderen wegen de nadelen hiervan vaak niet op ten opzichte van de voordelen gezien hun leeftijd en polypathologie. Dit is in tegenstelling met een richtlijn die specifiek de behandeling van één aandoening beschrijft. Nood aan ondersteuning De respondenten geven ook een kennistekort aan. Er is een gebrek aan opleiding voor geriatrische farmacotherapeuten 26. In de literatuur worden verschillende strategieën besproken om het voorschrijfgedrag te optimaliseren zoals een educatieve aanpak, computerondersteunende programma s, medicatiereview door klinische apothekers, geriatrische ondersteuning of een multidisciplinaire aanpak 23,29. Toch zijn er nog maar weinig effectieve strategieën ontwikkeld om het voorschrijven bij ouderen te verbeteren 23. Bij het opzetten van interventies voor huisartsen is het belangrijk om te weten dat het verhogen van de kennis en informatie onvoldoende zal zijn. Er is nood aan een attitude- en gedragsverandering en hulpmiddelen hiervoor. Besluit Huisartsen wijzen erop dat polyfarmacie een belangrijk probleem is in hun oudere populatie. Ze zien een belangrijke rol voor zichzelf in het optimaliseren van de medicatie voor hun patiënten. Toch zien zij geen kant-en-klare oplossing voor polyfarmacie. De beperkte opties die huisartsen voorhanden hebben, geeft hen een gevoel van machteloosheid om het probleem aan te pakken. Er is behoefte aan simpele, gebruiksvriendelijke hulpmiddelen om de huisarts te ondersteunen bij farmacotherapeutisch advies. Verder onderzoek in dit domein om het voorschrijfgedrag bij ouderen te optimaliseren zal zich moeten richten op praktische hulpmiddelen en rekening moeten houden met het gevoel van hulpeloosheid bij de huisartsen. Literatuur 1 Aronson JK, Henderson G, Webb DJ, Rawlings MD. A prescription for better prescribing. BMJ 2006;333: Stewart RB, Moore MT, May FE, Marks RG, Hale WE: A longitudinal evaluation of drug use in an ambulatory elderly population. J Clin Epidemiol 1991;44: Rollason V, Vogt N. Reduction of polypharmacy in the elderly: a systemic review of the role of the pharmacist. Drugs Aging 2003;20: Veehof LJG, Stewart RE, Haaijer-Ruskamp FM, Meyboom-de Jong B. The development of polypharmacy. A longitudinal study. Family Practice 2000;17: Beijler H, Blaey CD. Hospitalisations caused by adverse drug reactions (ADR): a meta-analysis of observational studies. Pharm World Sci 2002;24: Heath I. Never had it so good? Multiple health problems in elderly people. BMJ 2008;336: Milton JC, Hill-Smith I, Jackson SHD. Prescribing for older people. BMJ 2008; 336: Goulding MR. Inappropriate medication prescribing for elderly ambulatory care patients. Arch Intern Med 2004;164: Fields TS, Gurwitz JH, Avorn J, et al. Risk factors for adverse drug events among nursing home residents. Arch Intern Med 200;161: Moreira T. Sleep, health and the dynamics of biomedicine. Social Science and Medicine 2006;63: Sandelowski M. Whatever happened to qualitative description? Res Nurs Health 2000;23: Patton MQ. Qualitative evaluation of research methods. Sage, 1990 Newbury Park California. 13 Sandelowski M. Sample size in qualitative research. Research in Nursing & Health 1995;18: Graneheim UH, Lundman B. Qualitative content analysis in nursing research: concepts, procedures and measures to achieve trustworthiness. Nurse Education Today 2004;24: Hsieh HF, Shannon SE. Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health research 2005;15: Hanlon JT, Weinberger M, Samsa GP, et al. A randomized, controlled trial of a clinical pharmacist intervention to improve inappropriate prescribing in elderly outpatients with polypharmacy. American Journal of medicine 1996; Gurwitz JH, Rochon P. Improving the quality of medication use in elderly patients. Arch Intern Med 2002;162: Gottlieb S. Inappropriate drug prescribing in elderly people is common. BMJ 2004;329: Ryan C, O Mahony D, Kennedy J, et al. Appropriate prescribing in the elderly: an investigation of two screening tools, Beers criteria considering diagnosis and independent of diagnosis and improved prescribing in the elderly tool to identify inappropriate use of medicines in the elderly in primary care in Ireland. Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics 2009;34: Mark H, Beers MH. Explicit criteria for determining potentially inappropriate medication use by the elderly. An update. Arch Int Med 1997;57: Lewis TL. Medication Review for the 10-Minute Consultation: The NO TEARS Tool. Geriatric Aging 2005;8: Wenger NS, Shekelle PG and the ACOVE Investigators. Assessing Care of Vulnerable Elders: ACOVE Project Overview. Ann Intern Med 2001;135: Spinewine A, Schmader KE, Barber N, Hughes C, Lapane KL, Swine C, Hanlon JT. Appropriate prescribing in elderly people: how well can it be measured and optimized? Lancet 2007;370: Junius-Walker U, Theile G, Hummers-Pradier E. Prevalence and predictors of polypharmacy among older primary care patients in Germany. Fam Pract 2007;24: Green JL, Hawley JN, Rask KJ. Is the number of prescribing physicians an independent risk factor for adverse drug events in an elderly outpatient population? Am J Geriatr Pharmacother 2007;5: Larson EB. General internal medicine at the crossroads of prosperity and despair: caring for patients with chronic diseases in an ageing society. Ann Intern Med 2001;134: Gurwitz JH. Polypharmacy: a new paradigm for quality drug therapy in the elderly? Review. Arch Intern Med 2004,164: Jackson SH, Mangoni AA, Batty GM. Optimization of drug prescribing. Review. Br J Clin Pharmacol 2004;57: Straand J, Fetveit A, Rognstad S, et al. A cluster-randomized educational intervention to reduce inappropriate prescription patterns for elderly patients in general practice The prescription peer academic detailing (Rx-PAD) study. BMC Health Services Research 2006;

MEDICATIEVEILIGHEID MFM TIJDSCHRIFT OVER PRAKTIJKGERICHTE FARMACOTHERAPIE

MEDICATIEVEILIGHEID MFM TIJDSCHRIFT OVER PRAKTIJKGERICHTE FARMACOTHERAPIE MEDICATIEVEILIGHEID een verkeerde of ontbrekende indicatie, een onevenredig hoog risico op bijwerkingen of interacties, onnodig hoge kosten, of voor te korte of te lange gebruiksduur. Farmacotherapie is

Nadere informatie

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Samenvatting Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Hoofdstuk 1 bevat de algemene inleiding van dit proefschrift. Dit hoofdstuk

Nadere informatie

M. PETROVIC 1,2,4, A. SOMERS 3, R. VANDER STICHELE 2

M. PETROVIC 1,2,4, A. SOMERS 3, R. VANDER STICHELE 2 1 POLYFARMACIE BIJ DE OUDERE PATIËNT M. PETROVIC 1,2,4, A. SOMERS 3, R. VANDER STICHELE 2 Naar: Petrovic M, Somers A, Vander Stichele R. Polyfarmacie bij de oudere patiënt. Tijdschrift voor Geneeskunde

Nadere informatie

Onderzoek naar voorschrijven door Verpleegkundig Specialisten. Anneke Francke, mede namens Marieke Kroezen (NIVEL) 19 juni 2014

Onderzoek naar voorschrijven door Verpleegkundig Specialisten. Anneke Francke, mede namens Marieke Kroezen (NIVEL) 19 juni 2014 Onderzoek naar voorschrijven door Verpleegkundig Specialisten Anneke Francke, mede namens Marieke Kroezen (NIVEL) 19 juni 2014 In de praktijk horen we niet alleen dat de kwaliteit van het voorschrijven

Nadere informatie

VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS

VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS OVER MIJ Veiligheid & voorschrijven van medicatie 6-11-2014 2 IK ZAL HET VANDAAG HEBBEN OVER Onderzoek doen OF waarom onderzoek doen leuk is en soms

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.

Nadere informatie

Polyfarmacie bij ouderen

Polyfarmacie bij ouderen Polyfarmacie bij ouderen J O R I S S C H A K E L I N T E R N I S T- K L I N I S C H G E R I AT E R S T. E L I S A B E T H H O S P I TA A L 2 6 F E B R U A R I 2 0 1 2 Inhoud presentatie Deel 1: Achtergrondinformatie

Nadere informatie

Workshop MedicatieReview

Workshop MedicatieReview Workshop MedicatieReview SANDWICH NASCHOLING OUDERENZORG 16 FEBR 2017 Doel workshop Zicht krijgen op proces medicatiereview Rol huisarts (met POH) en apotheker op elkaar afstemmen Hoe te declareren Regiefunctie

Nadere informatie

Polyfarmacie. Definities en situatieschets in het ziekenhuis. Apr. Lore Switten ZOL Genk

Polyfarmacie. Definities en situatieschets in het ziekenhuis. Apr. Lore Switten ZOL Genk Polyfarmacie Definities en situatieschets in het ziekenhuis Apr. Lore Switten ZOL Genk Overzicht Definitie polyfarmacie Epidemiologie Oorzaken Wat zijn de problemen? Wat zijn de oplossingen? Polyfarmacie

Nadere informatie

Therapietrouw bij hartfalen: Wat kan de huisapotheker doen? CARDIO 017 Apr. Lieven Zwaenepoel

Therapietrouw bij hartfalen: Wat kan de huisapotheker doen? CARDIO 017 Apr. Lieven Zwaenepoel Therapietrouw bij hartfalen: Wat kan de huisapotheker doen? CARDIO 017 Apr. Lieven Zwaenepoel APB MISSIE Het stimuleren, ontwikkelen en promoten van de meerwaarde van de OFFICINA-APOTHEKER waarbij GEZONDHEID

Nadere informatie

Geriatrische screening / CGA binnen de zorg voor oudere kankerpatiënten: stand van zaken. Cindy Kenis. Geriatrisch Oncologisch Verpleegkundige

Geriatrische screening / CGA binnen de zorg voor oudere kankerpatiënten: stand van zaken. Cindy Kenis. Geriatrisch Oncologisch Verpleegkundige Cindy Kenis Geriatrisch Oncologisch Verpleegkundige UZ Leuven, België Geriatrische screening / CGA binnen de zorg voor oudere kankerpatiënten: stand van zaken Introductie (1) Definitie Comprehensive Geriatric

Nadere informatie

PILLEN IN HET WZC ROL VAN DE APOTHEKER

PILLEN IN HET WZC ROL VAN DE APOTHEKER PILLEN IN HET WZC ROL VAN DE APOTHEKER Inhoud Geschiedenis: rol van de apotheker (niewe) Rol van de apotheker Come On project Eigen Ervaringen Mini Come On project Apotheek Antverpia Hoofdstuk IV (attesten)

Nadere informatie

Geautomatiseerde medicatiereviews bij polyfarmacie patiënten in de eerstelijn: een retrospectieve studie Eerstelijnsgeneeskunde (ELG) Radboudumc

Geautomatiseerde medicatiereviews bij polyfarmacie patiënten in de eerstelijn: een retrospectieve studie Eerstelijnsgeneeskunde (ELG) Radboudumc Geautomatiseerde medicatiereviews bij polyfarmacie patiënten in de eerstelijn: een retrospectieve studie Eerstelijnsgeneeskunde (ELG) Radboudumc Jorrit Harms OSV: Dr. Kees van Boven Inhoud Achtergrond

Nadere informatie

IBOM-2. Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis

IBOM-2. Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis IBOM-2 Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis Abeer Ahmad Ruth Mast Giel Nijpels Jacqueline Dekker Piet Kostense Jacqueline Hugtenburg Afdelingen Klinische

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Zowel beleidsmakers en zorgverleners als het algemene publiek zijn zich meer en meer bewust van de essentiële rol van kwaliteitsmeting en - verbetering in het verlenen van

Nadere informatie

Definitie Onder polyfarmacie wordt in dit document verstaan: het gelijktijdig gebruik van 5 of meer verschillende geneesmiddelen.

Definitie Onder polyfarmacie wordt in dit document verstaan: het gelijktijdig gebruik van 5 of meer verschillende geneesmiddelen. Toolkit polyfarmacie en medicatieveiligheid Doel 1. De medicamenteuze behandeling van de patiënt optimaliseren 2. Zoveel mogelijk voorkomen van (vermijdbare) bijwerkingen van medicatie 3. De continuïteit

Nadere informatie

Inleiding. Inleiding. Inleiding 10/03/19. Waarom stilstaan bij correct medicatiegebruik? Waarom tijdens opname hier zeker tijd aan besteden?

Inleiding. Inleiding. Inleiding 10/03/19. Waarom stilstaan bij correct medicatiegebruik? Waarom tijdens opname hier zeker tijd aan besteden? Inleiding Ontslagbegeleiding van geriatrische patiënten met medicatie in zelfbeheer Een ergotherapeutische benadering An-Sofie Vandenberghe & Els Vermeylen - Wintermeeting 2019 Waarom stilstaan bij correct

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Het Medicatieluik in het elektronisch WZC-dossier : Belang en mogelijkheden WERKGROEP 4

Het Medicatieluik in het elektronisch WZC-dossier : Belang en mogelijkheden WERKGROEP 4 Het Medicatieluik in het elektronisch WZC-dossier : Belang en mogelijkheden Redder in nood WERKGROEP 4 Dr. R. Vander Stichele Domus Medica / Crataegus 14 mei 2011, Leuven Het geneesmiddelengebruik in rusthuizen

Nadere informatie

De anti-emeticabox. Nurse practitioner oncologie Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam

De anti-emeticabox. Nurse practitioner oncologie Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam De anti-emeticabox Geïnspireerd door: Janny Salomé Nurse practitioner oncologie Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam Achtergrond De patiënten signaleren problemen t.a.v. het correcte gebruik van anti-emetica

Nadere informatie

Kwaliteitsproject Jaarlijkse medicatie-evaluatie

Kwaliteitsproject Jaarlijkse medicatie-evaluatie Kwaliteitsproject Jaarlijkse medicatie-evaluatie In het kader van de opleiding tot AVG. Sandra Pollers aios in Maasveld te Maastricht. Juni 2007 1 Inleiding Geneesmiddelen worden in principe voorgeschreven

Nadere informatie

Begeleiding van HIV-patiënten

Begeleiding van HIV-patiënten Symposium Up-to-Date in Infectieziekten Zaterdag 11 februari 2012 Begeleiding van HIV-patiënten Anneleen Lijnen Nurse physician assistant Dienst Infectieziekten 1) Voorstelling Verpleegkundige Ondersteuning

Nadere informatie

- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?

- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? - Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen

Nadere informatie

Advanced Practice Nursing

Advanced Practice Nursing Workshop Advanced Practice Nursing Prof. dr. Ann Van Hecke, UGent, Universitair Centrum voor Verpleegkunde en Vroedkunde Miguel Lardennois, FOD DG Gezondheidszorg Waar hebben we het over? Waar hebben we

Nadere informatie

Deelnemen aan een klinische studie in Az Damiaan. Informatie voor de patiënt SAP 12496

Deelnemen aan een klinische studie in Az Damiaan. Informatie voor de patiënt SAP 12496 Deelnemen aan een klinische studie in Az Damiaan Informatie voor de patiënt SAP 12496 Bron: clinical trial center UZ Leuven 2010 2 Inhoud Inleiding 4 Wat is een klinische studie? 5 Waarom deelnemen aan

Nadere informatie

Medicatieveiligheid in verpleeg- en verzorgingshuizen. Patricia van den Bemt

Medicatieveiligheid in verpleeg- en verzorgingshuizen. Patricia van den Bemt Medicatieveiligheid in verpleeg- en verzorgingshuizen Patricia van den Bemt 25-11-2011 risico s 300 potentieel vermijdbare doden tijdens opname door medicatiefouten per jaar: 190 per 10 milj. Inw. 1000

Nadere informatie

Wat weten we over medicatie(on)veiligheid?

Wat weten we over medicatie(on)veiligheid? Wat weten we over medicatie(on)veiligheid? Patricia van den Bemt Sint Lucas Andreas Ziekenhuis Amsterdam/ disciplinegroep farmacoepidemiologie en farmacotherapie, Universiteit van Utrecht is er een probleem?

Nadere informatie

Hoe garanderen België en Europa veilige vaccins? Pieter Neels, FAGG

Hoe garanderen België en Europa veilige vaccins? Pieter Neels, FAGG Hoe garanderen België en Europa veilige vaccins? Pieter Neels, FAGG Disclaimer Niettegenstaande mijn betrokkenheid bij het Comité voor geneesmiddelen voor menselijk gebruik (CHMP), kan deze presentatie

Nadere informatie

Universitair Medisch Centrum Groningen

Universitair Medisch Centrum Groningen Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag

Nadere informatie

Deze test werd ontwikkeld en aangewend om het medicatiemanagement en de verschillende aspecten hiervan te evalueren in de ambulante zorg.

Deze test werd ontwikkeld en aangewend om het medicatiemanagement en de verschillende aspecten hiervan te evalueren in de ambulante zorg. Drug Regimen Unassisted Grading Scale (DRUGS) Edelberg HK, Shallenberger E, Wei JY (1999) Medication management capacity in highly functioning community living older adults: detection of early deficits.

Nadere informatie

Psychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe

Psychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe Psychofarmaca bij de ouderen Waarom slikken zij? A. D Hooghe Psychofarmaca Benzodiazepines en aanverwanten Antidepressiva Antipsychotica Antipsychotica Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian

Nadere informatie

Chapter 10 Samenvatting

Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke

Nadere informatie

ZELFMANAGEMENTONDERSTEUNING IN DE CHRONISCHE ZORG COMPETENTIES BIJ (STUDENT)VERPLEEGKUNDIGEN

ZELFMANAGEMENTONDERSTEUNING IN DE CHRONISCHE ZORG COMPETENTIES BIJ (STUDENT)VERPLEEGKUNDIGEN ZELFMANAGEMENTONDERSTEUNING IN DE CHRONISCHE ZORG COMPETENTIES BIJ (STUDENT)VERPLEEGKUNDIGEN Veerle Duprez Prof. dr. Ann Van Hecke AANLEIDING Beroeps- & opleidingsprofiel Mensen met chronische aandoening

Nadere informatie

De belangrijkste geneesmiddelgerelateerde problemen die leiden tot hospitalisatie bij ouderen

De belangrijkste geneesmiddelgerelateerde problemen die leiden tot hospitalisatie bij ouderen Farmaceutisch Tijdschrift voor België De belangrijkste problemen die leiden tot hospitalisatie bij ouderen A. Somers 1, M. Petrovic 2,3 MeSH-termen Interprofessional Relations; Pharmacists; Physicians;

Nadere informatie

Richtlijn Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding

Richtlijn Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding Richtlijn Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding Onderbouwing Conclusies Vaak is het door keuze van het juiste geneesmiddel mogelijk om borstvoeding veilig te handhaven 11. Niveau 4 Toelichting Indien

Nadere informatie

ICHOM en het belang voor de patiënt

ICHOM en het belang voor de patiënt DE PATIENT CENTRAAL Maarten de Wit Lent 12 oktober 2017 ICHOM en het belang voor de patiënt T2T Overarching principle B. The primary goal of treating patients with rheumatoid arthritis is to maximize long-term

Nadere informatie

KINDERFORMULARIUM. Tjitske van der Zanden Coordinator Kinderformularium Disclosure belangen spreker:

KINDERFORMULARIUM. Tjitske van der Zanden Coordinator Kinderformularium Disclosure belangen spreker: RIVM Off-label 07 maart 2017 1 KINDERFORMULARIUM Tjitske van der Zanden Coordinator Kinderformularium vanderzanden@nkfk.nl Disclosure belangen spreker: Potentiële belangverstrengeling: geen RIVM Off-label

Nadere informatie

Samenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO)

Samenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO) Home no. 1 Februari 2018 Themanummer Cardiovasculair Eerdere edities Verenso.nl Samenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO) Geen bewijs voor effectiviteit van preventieve cardiovasculaire medicatie

Nadere informatie

Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen

Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Goede zorg Effectief Doelmatig Veilig Tijdig Toegankelijk

Nadere informatie

Rationeel geneesmiddelengebruik met behulp van de GheOP³S-tool DR. APR. ELINE TOMMELEIN

Rationeel geneesmiddelengebruik met behulp van de GheOP³S-tool DR. APR. ELINE TOMMELEIN Rationeel geneesmiddelengebruik met behulp van de GheOP³S-tool DR. APR. ELINE TOMMELEIN Inleiding 20% populatie > 65 jaar België: 2 200 000 personen Verandering in fysiologie, farmacokinetiek en -dynamiek

Nadere informatie

De Invloed van Familie op

De Invloed van Familie op De Invloed van Familie op Depressie- en Angstklachten van Verpleeghuisbewoners met Dementie The Influence of Family on Depression and Anxiety of Nursing Home Residents with Dementia Elina Hoogendoorn Eerste

Nadere informatie

SAMENVATTING. Samenvatting

SAMENVATTING. Samenvatting SAMENVATTING. 167 Met de komst van verpleegkundigen gespecialiseerd in palliatieve zorg, die naast de huisarts en verpleegkundigen van de thuiszorg, thuiswonende patiënten bezoeken om te zorgen dat patiënten

Nadere informatie

Inleiding. Sabine Drieskens

Inleiding. Sabine Drieskens Inleiding Sabine Drieskens Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 50 25 E-mail : sabine.drieskens@wiv-isp.be

Nadere informatie

DE KENNIS OVER OUDERE PATIËNTEN QUIZ (KOP-Q)

DE KENNIS OVER OUDERE PATIËNTEN QUIZ (KOP-Q) DE KENNIS OVER OUDERE PATIËNTEN QUIZ (KOP-Q) Onderzoeksgroep Chronisch zieken, Faculteit Gezondheidszorg, Hogeschool Utrecht, Utrecht, Nederland Jeroen Dikken, MSc, RN Jita G. Hoogerduijn, PhD Marieke

Nadere informatie

Bijwerkingen van psychotrope geneesmiddelen. Nikkie Aarts

Bijwerkingen van psychotrope geneesmiddelen. Nikkie Aarts Bijwerkingen van psychotrope geneesmiddelen Nikkie Aarts Afdeling Epidemiologie & Inwendige Geneeskunde 3 de Lustrum Farmacovigilantie Platform Nederland Dinsdag 19 mei 2015 Promotietraject In de dagelijkse

Nadere informatie

Evidence-Based Nursing. Bart Geurden, RN, MScN

Evidence-Based Nursing. Bart Geurden, RN, MScN Evidence-Based Nursing Bart Geurden, RN, MScN Trends in Verpleegkunde Jaren 1980: Systematisch werken Focus op proces Jaren 1990: Verpleegkundige diagnostiek Focus op taal Aandacht verschuift van proces

Nadere informatie

Optimale farmaceutische zorg voor patienten met M.Parkinson. Wereld Parkinsondag 2015 Nieuwegein

Optimale farmaceutische zorg voor patienten met M.Parkinson. Wereld Parkinsondag 2015 Nieuwegein Optimale farmaceutische zorg voor patienten met M.Parkinson Wereld Parkinsondag 2015 Nieuwegein Een praktijkvoorbeeld Patient gebruikt Sinemet 125 mg 4dd 1 Wordt opgenomen in ziekenhuis: Levodopa/carbidopa

Nadere informatie

Implementatie PersoonsGebondenDossier

Implementatie PersoonsGebondenDossier Implementatie PersoonsGebondenDossier Implementatie PGD Havenziekenhuis & Sint Franciscus Gasthuis Platform: Curavista ehealth Bianka Mennema, longarts Havenziekenhuis Disclosure belangen Voor bijeenkomst

Nadere informatie

Centrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie

Centrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie Centrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie informatie voor gezonde proefpersonen en patïenten INLEIDING 3 KLINISCHE STUDIES: EEN INLEIDING 4 De ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel

Nadere informatie

Kwetsbaarheid bij ouderen: een uitdaging Risicofactoren, meetinstrumenten en samenhangende zorg

Kwetsbaarheid bij ouderen: een uitdaging Risicofactoren, meetinstrumenten en samenhangende zorg Kwetsbaarheid bij ouderen: een uitdaging Risicofactoren, meetinstrumenten en samenhangende zorg In vergrijzende samenlevingen is de zorg voor het toenemende aantal kwetsbare ouderen een grote uitdaging

Nadere informatie

Polyfarmacie (in de laatste levensfase)

Polyfarmacie (in de laatste levensfase) Polyfarmacie (in de laatste levensfase) David Jansen Klinisch geriater, klinisch farmacoloog i.o. Verpleegkundig Specialisten Oncologie 4 de Voorjaars Symposium Disclosure belangen spreker (potentiële)

Nadere informatie

Factsheet. Evaluatie van het Transmuraal Interactief Patiënt Platform (TIPP) vanuit patiënten perspectief

Factsheet. Evaluatie van het Transmuraal Interactief Patiënt Platform (TIPP) vanuit patiënten perspectief Factsheet Evaluatie van het Transmuraal Interactief Patiënt Platform (TIPP) vanuit patiënten perspectief Onderzoek naar de ervaringen en behoeften van patiënten over TIPP, het verwijsproces en de zorgaanbieders

Nadere informatie

Safety and Quality Management bij orale therapie

Safety and Quality Management bij orale therapie 18 juni 2008 Jaarbeurs Utrecht Safety and Quality Management bij orale therapie Desi van den Boogaard Verpleegkundig Specialist Oncologie Jeroen Bosch Ziekenhuis Petje op Petje af Voorbeeld van een orale

Nadere informatie

Opioiden en medicinale cannabis voor chronische pijn: alle problemen opgelost?? Jan Van Zundert / Anesthesiologie-MPC ZOL

Opioiden en medicinale cannabis voor chronische pijn: alle problemen opgelost?? Jan Van Zundert / Anesthesiologie-MPC ZOL Opioiden en medicinale cannabis voor chronische pijn: alle problemen opgelost?? Jan Van Zundert / Anesthesiologie-MPC ZOL HET MULTIDISCIPLINAIR PIJNCENTRUM HET MULTIDISCIPLINAIR PIJNCENTRUM GLOBAL BURDEN

Nadere informatie

MEDICATIESCHEMA, EEN VERSNELLING HOGER Wim Van Slambrouck, Senior Projectleider ICT, Agentschap Zorg en Gezondheid

MEDICATIESCHEMA, EEN VERSNELLING HOGER Wim Van Slambrouck, Senior Projectleider ICT, Agentschap Zorg en Gezondheid MEDICATIESCHEMA, EEN VERSNELLING HOGER Wim Van Slambrouck, Senior Projectleider ICT, Agentschap Zorg en Gezondheid MEDICATIESCHEL OP VITALINK BEKNOPTE INTRODUCTIE > Waarom? Voor het veilig delen van zorg

Nadere informatie

Recente ontwikkelingen in de ethische normen voor medisch-wetenschappelijk onderzoek

Recente ontwikkelingen in de ethische normen voor medisch-wetenschappelijk onderzoek Recente ontwikkelingen in de ethische normen voor medisch-wetenschappelijk onderzoek Prof dr JJM van Delden Julius Centrum, UMC Utrecht j.j.m.vandelden@umcutrecht.nl Inleiding Medisch-wetenschappelijk

Nadere informatie

Rationeel gebruik van benzo s bij ouderen

Rationeel gebruik van benzo s bij ouderen Rationeel gebruik van benzo s bij ouderen Ik neem geen zenuwpillen, alleen maar een slapertje 2 De perceptie over benzo s is fout Waarom? 3 van barbituraat naar benzo 4 Klinische effecten 1. Hypnotisch

Nadere informatie

Persoonsgerichte zorg in richtlijnen: contradictie of paradox? Trudy van der Weijden 16 juni 2017

Persoonsgerichte zorg in richtlijnen: contradictie of paradox? Trudy van der Weijden 16 juni 2017 Persoonsgerichte zorg in richtlijnen: contradictie of paradox? Trudy van der Weijden 16 juni 2017 Welkom Namens NHG en UM, CAPHRI, vakgroep HAG Speciaal welkom aan: - Familie en vrienden - Sprekers - Medewerkers

Nadere informatie

Hoeveel gezondheid levert onze gezondheidszorg op?

Hoeveel gezondheid levert onze gezondheidszorg op? Hoeveel gezondheid levert onze gezondheidszorg op? Ann Van den Bruel Senior Clinical Research Fellow Department of Primary Care Health Sciences University of Oxford Declaration Alma Ata 1978 Gezondheid

Nadere informatie

De kunst van fouten maken

De kunst van fouten maken De kunst van fouten maken Programma De kunde van patiëntveiligheid Kick-off Inleiding patiëntveiligheid Pauze De kunst van het zien en leren van incidenten VIM Human Factor Engineering Video Inleiding

Nadere informatie

Laat ik me wel of niet screenen?

Laat ik me wel of niet screenen? Laat ik me wel of niet screenen? Mannen en artsen over beslissingsondersteuning bij vroegtijdige opsporing van prostaatkanker Annelies Engelen Dr. Joke Vanderhaegen Prof. Dr. Chantal Van Audenhove http://www.kuleuven.be/lucas/

Nadere informatie

Dilemma s rondom actieve levensbeëindiging bij bejaarden. Paul Beuger, huisarts, Scenarts Jos Verkuyl, geriater

Dilemma s rondom actieve levensbeëindiging bij bejaarden. Paul Beuger, huisarts, Scenarts Jos Verkuyl, geriater Dilemma s rondom actieve levensbeëindiging bij bejaarden Paul Beuger, huisarts, Scenarts Jos Verkuyl, geriater Programma Inleiding Casuistiek, in groepen Centrale terugkoppeling Inzicht vanuit geriatrisch

Nadere informatie

De Crew Resource Management Studie

De Crew Resource Management Studie 1 De Crew Resource Management Studie Resultaten van een interventiestudie om teamwerk in acute setting te verbeteren Sarah De Schepper Leen Roes Expertisecentrum Zorgstroom leven voor de zorg, zorgen voor

Nadere informatie

Triage Risk Screening Tool (TRST)

Triage Risk Screening Tool (TRST) Triage Risk Screening Tool (TRST) Meldon (2003) Meetinstrument Triage Risk Screening Tool Afkorting TRST Auteur Meldon Onderwerp Functionele, mentale, psychosociale beoordeling Doelstellingen Meten van

Nadere informatie

Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014. Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1

Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014. Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014 Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Doelstelling Nurses on the Move Bijdragen aan verbetering kwaliteit van zorg in verpleeg- en

Nadere informatie

Klinische en lange termijn effecten

Klinische en lange termijn effecten Klinische en lange termijn effecten Van een onderwijsinterventie in farmacovigilantie voor specialistische oncologie verpleegkundigen Drs. Michael Reumerman Promovendus en klinisch farmacoloog i.o. Achtergrond

Nadere informatie

Palliatieve Zorg. Onderdeel: Kwalitatief onderzoek. Naam: Sanne Terpstra Studentennummer: 500646500 Klas: 2B2

Palliatieve Zorg. Onderdeel: Kwalitatief onderzoek. Naam: Sanne Terpstra Studentennummer: 500646500 Klas: 2B2 Palliatieve Zorg Onderdeel: Kwalitatief onderzoek Naam: Sanne Terpstra Studentennummer: 500646500 Klas: 2B2 Inhoudsopgave Inleiding Blz 2 Zoekstrategie Blz 3 Kwaliteitseisen van Cox et al, 2005 Blz 3 Kritisch

Nadere informatie

Mogelijkheden voor ondersteuning van zorgverleners bij het begeleiden van patiënten op orale oncolytica

Mogelijkheden voor ondersteuning van zorgverleners bij het begeleiden van patiënten op orale oncolytica Mogelijkheden voor ondersteuning van zorgverleners bij het begeleiden van patiënten op orale oncolytica Ervaringen uit de CONTACT-studie Apr. Lise-Marie Kinnaer Prof. Dr. Veerle Foulon Wie zijn wij? 2

Nadere informatie

Farmacovigilantie. een voorbeeld voor arbovigilantie? Prof. dr. A.C. van Grootheest. Rijksuniversiteit Groningen.

Farmacovigilantie. een voorbeeld voor arbovigilantie? Prof. dr. A.C. van Grootheest. Rijksuniversiteit Groningen. Farmacovigilantie een voorbeeld voor arbovigilantie? Prof. dr. A.C. van Grootheest Rijksuniversiteit Groningen www.lareb.nl Casus Vrouw, 52 jaar Voorgeschiedenis: Carcinoïd van de long Hypothyreoidie Symptomen

Nadere informatie

Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen

Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Systematisch literatuur onderzoek RCT s worden gemaakt om

Nadere informatie

Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor?

Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? UMCG Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? Verenso Jaarcongres 2011 Dr. S.U. Zuidema (Sytse) Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde UMC St Radboud Nijmegen Afdeling Huisartsgeneeskunde

Nadere informatie

De complexiteit van medicatietherapie(on)trouw en de uitdagingen voor de zorgverlener. Door: E. Zwagemaker, Verpleegkundig Specialist

De complexiteit van medicatietherapie(on)trouw en de uitdagingen voor de zorgverlener. Door: E. Zwagemaker, Verpleegkundig Specialist De complexiteit van medicatietherapie(on)trouw en de uitdagingen voor de zorgverlener. Door: E. Zwagemaker, Verpleegkundig Specialist Inleiding Achtergrond informatie Aanleiding onderzoek Onderzoeksdoel

Nadere informatie

Charlotte Griffioen. Opioïd gebruik bij ouderen. Wetenschapsdag SANO in Maastricht 2016

Charlotte Griffioen. Opioïd gebruik bij ouderen. Wetenschapsdag SANO in Maastricht 2016 Opioïd gebruik bij ouderen Charlotte Griffioen Specialist Ouderengeneeskunde bij Novicare Promovenda, afd. Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde, LUMC Wetenschapsdag SANO in Maastricht 2016 Disclosure

Nadere informatie

Medicatiegerelateerde problemen in het ziekenhuis: de rol van de medisch specialist. Rob van Marum

Medicatiegerelateerde problemen in het ziekenhuis: de rol van de medisch specialist. Rob van Marum Medicatiegerelateerde problemen in het ziekenhuis: de rol van de medisch specialist Rob van Marum Disclosure R v Marum (potentiële) Belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met

Nadere informatie

Geriatrische Revalidatie voor de oudere patiënt met een cardiovasculaire aandoening Leonoor van Dam van Isselt, specialist ouderengeneeskunde Dian

Geriatrische Revalidatie voor de oudere patiënt met een cardiovasculaire aandoening Leonoor van Dam van Isselt, specialist ouderengeneeskunde Dian Geriatrische Revalidatie voor de oudere patiënt met een cardiovasculaire aandoening Leonoor van Dam van Isselt, specialist ouderengeneeskunde Dian Pruijsers-Lamers, Verpleegkundig Specialist Cardiologie

Nadere informatie

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97 Wanneer gebruiken we kwalitatieve interviews? Kwalitatief interview = mogelijke methode om gegevens te verzamelen voor een reeks soorten van kwalitatief onderzoek Kwalitatief interview versus natuurlijk

Nadere informatie

Peer review EBM. Ontwikkeld door WVVK in opdracht van Pro-Q-Kine

Peer review EBM. Ontwikkeld door WVVK in opdracht van Pro-Q-Kine Peer review EBM Inleiding Doelstellingen? Attitude: bereid zijn om evidence based te handelen, om expertise te delen, om evidentie te bespreken Kennis: wat is EBM, wat is evidentie, wat is een richtlijn,

Nadere informatie

KLINISCHE STUDIES. in AZ Sint-Lucas

KLINISCHE STUDIES. in AZ Sint-Lucas KLINISCHE STUDIES in AZ Sint-Lucas KLINISCHE STUDIES in AZ Sint-Lucas Overweegt u om, al dan niet op verzoek van uw arts, deel te nemen aan een klinische studie? Het is belangrijk dat u vooraf goed geïnformeerd

Nadere informatie

Praten over palliatieve zorg in een oncologische context in Vlaanderen

Praten over palliatieve zorg in een oncologische context in Vlaanderen Praten over palliatieve zorg in een oncologische context in Vlaanderen Melissa Horlait, PhD CHI-Congres 11 december 2017 Mechelen Palliatieve zorg Palliatieve zorg Vroege palliatieve zorg Overlijden Model

Nadere informatie

Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers

Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers Achtergrond Het RIVM en Vernet Verzuimnetwerk B.V. hebben een onderzoek uitgevoerd onder ziekenhuismedewerkers naar de relatie tussen de influenza vaccinatiegraad

Nadere informatie

Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde

Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Universitair Medisch Centrum Utrecht Verplegingswetenschappen cursusjaar

Nadere informatie

Nederlandse somenvotting

Nederlandse somenvotting Nederlandse somenvotting In de laatste decennia is er veel vooruitgang geboekt bij de behandeling van hartfalen op zowel farmacologisch als op technologisch vlak. Mede hierdoor bestaat de behandeling van

Nadere informatie

11 e Post O.N.S. Meeting

11 e Post O.N.S. Meeting 11 e Post O.N.S. Meeting Carola Weerman Verpleegkundig specialist Intensieve zorg St. Antonius ziekenhuis Strategies to impact adherence, Wat weten we en hoe kunnen we het beïnvloeden? Doelstellingen Wat

Nadere informatie

Kwaliteit van voorschrijven in het WZC verbeteren

Kwaliteit van voorschrijven in het WZC verbeteren Uitgave van vzw Farmaka asbl Jaargang 18 nr 4 november 2011 Afgiftekantoor Gent X P 408505 verschijnt 4 x per jaar (februari, mei, september, november) Kwaliteit van voorschrijven in het WZC verbeteren

Nadere informatie

Samen zorgen. Samen zorgen wij voor de beste zorg bij een acuut hartinfarct

Samen zorgen. Samen zorgen wij voor de beste zorg bij een acuut hartinfarct Samen zorgen Samen zorgen wij voor de beste zorg bij een acuut hartinfarct Goof Zonneveld, huisarts in Sint Pancras en kaderhuisarts HVZ Secundaire preventie Verbinding tussen 2 e en 1 e lijn NVVC-Connect

Nadere informatie

Medication management ability assessment: results from a performance based measure in older outpatients with schizophrenia.

Medication management ability assessment: results from a performance based measure in older outpatients with schizophrenia. Medication Management Ability Assessment (MMAA) Patterson TL, Lacro J, McKibbin CL, Moscona S, Hughs T, Jeste DV. (2002) Medication management ability assessment: results from a performance based measure

Nadere informatie

Huisartsgeneeskunde in een maatschappelijk perspectief

Huisartsgeneeskunde in een maatschappelijk perspectief Huisartsgeneeskunde in een maatschappelijk perspectief Herman Meulemans Dept. Sociologie Universiteit Antwerpen Domus Medica Houthalen-Helchteren 15 april 2015 Huisartsgeneeskunde bekeken door een sociologische

Nadere informatie

Systematische review als middel tot synthese van bestaande kennis

Systematische review als middel tot synthese van bestaande kennis Systematische review als middel tot synthese van bestaande kennis Trudy Bekkering, epidemioloog Cebam, 2018 1 Inhoud Achtergrond Wat is een systematische review? Hoe systematische reviews maken? Verschillende

Nadere informatie

Deelnemen aan een klinische studie. informatie voor patiënten

Deelnemen aan een klinische studie. informatie voor patiënten Deelnemen aan een klinische studie informatie voor patiënten INLEIDING 3 KLINISCHE STUDIES: INLEIDENDE INFO 5 Wat is een klinische studie? Klinische studies in UZ Leuven Waarom deelnemen aan een klinische

Nadere informatie

Therapietrouw onder de loep bij de oudere chronische patiënt in de huisartsenpraktijk

Therapietrouw onder de loep bij de oudere chronische patiënt in de huisartsenpraktijk Therapietrouw onder de loep bij de oudere chronische patiënt in de huisartsenpraktijk Een kwaliteitsverbeterend praktijkproject Tamara Degrave, Etienne Vermeire MD, PhD Achtergrond Onvoldoende therapietrouw

Nadere informatie

EBM. Domein arts. Overwegingen bij domein arts

EBM. Domein arts. Overwegingen bij domein arts EBM Wetenschappelijke uitkomsten uit klinisch relevant prognostisch, diagnostisch en therapeutisch onderzoek. Kennis, ervaring, persoonlijke waarden en verwachtingen van de dokter zelf. De individuele

Nadere informatie

Questionnaire for patients with HIV

Questionnaire for patients with HIV Questionnaire for patients with HIV Name QUOTE-HIV Language Dutch Number of items 27 Developed by Academic Medical Centre. University of Amsterdam, NIVEL Year 1998 Corresponding literature Hekkink CF,

Nadere informatie

SelfMED. Medicatie in eigen beheer van de patiënt gedurende de ziekenhuisopname Maken de voordelen de organisatorische uitdaging zinvol?

SelfMED. Medicatie in eigen beheer van de patiënt gedurende de ziekenhuisopname Maken de voordelen de organisatorische uitdaging zinvol? SelfMED Medicatie in eigen beheer van de patiënt gedurende de ziekenhuisopname Maken de voordelen de organisatorische uitdaging zinvol? Prof dr. Tinne Dilles drs. Toke Vanwesemael 1 Aanleiding SelfMED

Nadere informatie

Farmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey

Farmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey Farmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey 1. Safer Prescribing A Trial of Education, Informatics, and Financial Incentives - Context:

Nadere informatie

Nurse versus physician-led care for the management of asthma

Nurse versus physician-led care for the management of asthma TRAM onderzoek Nurse versus physician-led care for the management of asthma Maarten C Kuethe1, Anja A P H Vaessen-Verberne1, Roy G Elbers2, Wim MC Van Aalderen3 1. Paediatrics, AMPHIA Hospital, Breda,

Nadere informatie

Meewerken aan medische vooruitgang. Klinische proeven

Meewerken aan medische vooruitgang. Klinische proeven Meewerken aan medische vooruitgang Klinische proeven De medische wereld heeft de voorbije vijftig jaar een enorme vooruitgang gekend. En met de technologische ontwikkelingen van vandaag zal de medische

Nadere informatie

Over de lijnen heen. Daan Aeyels Departement maatschappelijke gezondheidszorg & eerstelijnszorg KU Leuven

Over de lijnen heen. Daan Aeyels Departement maatschappelijke gezondheidszorg & eerstelijnszorg KU Leuven Over de lijnen heen Daan Aeyels Departement maatschappelijke gezondheidszorg & eerstelijnszorg KU Leuven daan.aeyels@med.kuleuven.be @daanaeyels Romeo & Julia 1929: geboren 1943: oorlogswonde 1950: trouw

Nadere informatie

Chapter 11. Nederlandse samenvatting

Chapter 11. Nederlandse samenvatting Chapter 11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 Reumatoïde artritis (RA) is een chronische aandoening die wordt gekenmerkt door ontstekingen van de gewrichten. Symptomen die optreden zijn onder andere pijn,

Nadere informatie