Hoofdstuk 1. 1 Leerroutes 2 Lessuggesties 3 Weblinks 4 Literatuursuggesties 5 Antwoorden

Transcriptie

1 Hoofdstuk 1 1 Leerroutes 2 Lessuggesties 3 Weblinks 4 Literatuursuggesties 5 Antwoorden

2 1 Leerroutes basisroute opdracht Oriëntatie 1, , 2, 3, 4, 6, 7, 8, 10, , 2, 5, 7, 9, 10, , 3, 6, 7, , 2, 3, 7, 8, , 4, 5, 6, 8, 9, tot en met 7 bronnenroute opdracht Oriëntatie , 7, 9, , 4, 5, 7, Alle opdrachten 1.4 2, 4, 5, 6, , Keuzemenu Alle opdrachten Vrije route De leerling leest de tekst van de basisparagrafen, maakt de vaardighedenparagraaf en de opdrachten in het keuzemenu.

3 2 Lessuggesties Tijdvak Tijd van ontdekkers en hervormers Periode Vroege Moderne tijd Jaren Kenmerkende aspecten Het begin van de Europese overzeese expansie. Het veranderende mens- en wereldbeeld in de Renaissance. Kernbegrippen Atlantische driehoekshandel Handelsnetwerk tussen Europa, Afrika en Amerika waarin slaven, wapens en zilver verhandeld werden door Europeanen. Azteken Machtig indianenvolk dat leefde in het huidige Mexico; bouwde hoogstaande beschaving op. Conquistadores Spaanse avonturiers die in naam van de koning grote delen van Amerika in bezit namen en indiaanse volkeren onderwierpen. Continuïteit Aanduiding van iets wat lange tijd hetzelfde blijft in de geschiedenis. Dekolonisatie Koloniën worden zelfstandig Encomienda Gebied in Amerika waarover een Spanjaard de leiding kreeg. Haciënda Uitgestrekt landgoed dat Spanjaarden in bezit kregen in ruil voor belastingen. Huwelijkspolitiek Verbinding van koninkrijken door het uithuwelijken van koninklijke kinderen. Inca s Indianenvolk in Zuid-Amerika (het huidige Peru) dat een groot en machtig rijk had opgebouwd. Jezuïeten Groep geestelijken in de Katholieke Kerk die strijden voor een zuivere leer en de verspreiding van het geloof. Mestizering Vermenging van de verschillende bevolkingsgroepen in Spaans-Amerika. Neokolonialisme Na de dekolonisatie houden de VS en Europa veel economische macht in de ex-kolonies. Nieuwe Wetten Spaanse regels die stelden dat indianen onderdanen van de koning waren en dus eerlijk behandeld moesten worden. Onderkoninkrijken Bestuursgebieden in Spaans-Amerika die namens de koning bestuurd werden door een hoge ambtenaar. Personele unie Verbintenis tussen verschillende landen door de persoon van de gezamenlijke vorst. Vestigingskolonieën Overzees gebied van Europees land waar veel Europeanen gaan wonen. De kenmerken van het tijdvak Nadat Columbus rond 1500 Amerika ontdekt had, wilde Spanje dit gebied in bezit nemen. In Amerika zouden goud en andere waardevolle spullen te vinden zijn. De bevolking moest bovendien tot het Christendom worden bekeerd.

4 Soldaten en wapens werden uit Spanje verscheept om de indianen te verslaan. Een van die indiaanse volkeren waren de Azteken, die in Midden-Amerika leefden. De Azteken moesten zich met eenvoudige wapens verdedigen tegen de ijzeren zwaarden en vuurwapens van de Spanjaarden. Zwaar bewapende strijders te paard kenden de Azteken niet. Ze waren daarom erg onder de indruk van de Spaanse ruiters. Als een ruiter van zijn paard afsteeg, dachten de Azteken dat een groot monster zich splitste. In bron 1 zie je Spaanse soldaten de laatste leider van de Azteken gevangen nemen. Dat gebeurde in In dat jaar versloegen de Spanjaarden de Azteken en verwoestten hun hoofdstad. De Inca s in Zuid-Amerika wachtte hetzelfde lot. Rond 1540 waren de Spanjaarden heer en meester in Midden- en Zuid-Amerika. De Spanjaarden bestreden de indiaanse cultuur en hun geloof in vele goden. In plaats daarvan namen de indianen, al dan niet gedwongen, het katholieke geloof van de Spanjaarden over. De Spaanse veroveraars veranderden de Amerikaanse economie. Ook die in Europa veranderde door de enorme toestroom van goud en zilver. Jaarlijks brachten schepen waardevolle ladingen naar Spanje. De Spaanse koning gebruikte dit geld voor zijn Europese oorlogen tegen de Republiek, de Fransen en de Turken. De uitbreiding van de Spaanse macht is een voorbeeld van het begin van de Europese expansie. Het was Portugal dat begon met het verkennen van de wereld buiten Europa. Men zocht zeeroutes naar Indië om er goedkoop specerijen te kunnen halen. Andere redenen om de ontdekkingsreizen te ondernemen waren: het verspreiden van het christendom, het vergroten van de macht van de koning en het streven naar (handels)rijkdom. De expansie leidde ertoe dat de Portugezen en Spanjaarden, en later de Engelsen en de Nederlanders, bezittingen verwierven in Azië en Amerika. Door deze contacten veranderde het wereldbeeld van de Europeanen. Niet alleen letterlijk, omdat zij door hun reizen de wereld beter in kaart wisten te brengen. Maar ook de manier van denken in Europa veranderde. Mensen begonnen te twijfelen aan de zekerheden van voorheen. 1.1 Varen voorbij de horizon Stofkeuze Deze paragraaf gaat over de eerste ontdekkingsreizen. Er wordt uitgelegd dat Portugal het voortouw nam en Spanje al snel volgde met de beroemdste ontdekkingsreis ooit, die van Columbus. Columbus reis krijgt bijzondere aandacht. Lestip Fragmenten uit de film 1492: Conquest of Paradise kunnen als introductie op het thema gebruikt worden. Een andere optie is uw leerlingen de beroemde gelijknamige muziek van Vangelis laten horen en ze vrij te laten associeren. Lang niet alle ontdekkingsreizen waren succesvol en inspireerden tot heroïsche klanken. U kunt de leerlingen vertellen over de dramatisch verlopen ontdekkingsreis van Willem Barentsz, die dacht aan het eind van de 16 de eeuw via het Noorden naar Azië te kunnen reizen. De leerlingen kunnen vervolgens aan de slag met een prachtig vormgegeven en leerzame computerspel over de reis naar en ontberingen op Nova Zembla (duur: minimaal 1 lesuur): Spanje neemt bezit van Amerika Stofkeuze Nadat Columbus duidelijk had gemaakt welke kansen er lagen in de Nieuwe Wereld, staken de Conquistadores de oceaan over om fortuin te maken. In naam van de Spaanse koning overwonnen zij de Azteken, de Inca s en andere indiaanse volkeren. In deze paragraaf wordt duidelijk hoe zij dat voor elkaar kregen. Lestip Laat de leerlingen een stripje tekenen van de verovering van de Inca s door Pizarro. Ter inspiratie kan gebruik gemaakt worden van Kuifje en de Zonnetempel, de beroemde strip van Hergé die over de Inca's gaat. 1.3 Spanje wordt rijk door Amerika Stofkeuze

5 In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan de toevoeging van Amerika aan Spanje. Spanjaarden verlieten hun eigen land om zich voorgoed te vestigen in Midden- en Zuid-Amerika. Spanjaarden mochten belasting heffen aan de indianen en hen voor zich laten werken, in ruil voor bescherming. Indianen werden vaak slecht behandeld en getroffen door ziekten die de Europeanen meenamen. Ook werden de indianen ingezet om zilver en goud te delven, maar dit zware werk konden ze niet aan. Ze werden vervangen door Afrikaanse slaven. De Atlantische driehoekshandel ontstond. De las Casas pleitte succesvol voor een betere positie van de indianen. Rond 1540 richtte Spanje Peru en Nieuw-Spanje als nieuwe onderkoninkrijken op. Lestip Discussieer met uw leerlingen over het volgende: Europese musea moeten hun gestolen Inca mummies en voorwerpen teruggeven aan Peru. Veel van wat wij weten over de Inca s komt door de nieuwsgierigheid en verzamelwoede van wetenschappers uit de afgelopen paar eeuwen. Tot verdriet van veel oorspronkelijke inwoners van Peru stelden zij mummies en voorwerpen tentoon in musea. Peruanen zien mummies als heilige levende wezens, die moeten worden verzorgd door hun nabestaanden. Wat weegt zwaarder; de westerse honger naar kennis over het verleden of de normen en waarden van de Peruanen? Meer over dit dilemma is te vinden in het artikel: De Spaanse invloed Stofkeuze Door de kolonisatie van Zuid-Amerika veranderde de Zuid-Amerikaanse maatschappij. Spaanse onderkoningen heersten over de oorspronkelijke bewoners en brachten slaven uit Afrika naar het continent om het land te exploiteren. Deze bestuurlijke en maatschappelijke veranderingen staan in deze paragraaf centraal. Ook worden de begrippen verandering en continuïteit toegelicht. Lestip Om de culturele en sociale geschiedenis van Latijns Amerika te ontdekken kunt u met uw leerlingen een bezoek brengen aan de vaste tentoonstelling Latijns Amerika & de Cariben in het Tropenmuseum te Amsterdam. Het museum biedt ook een onderwijsprogramma voor de basisvorming bij dit onderwerp. Meer informatie via Wereldleider Karel V Stofkeuze Deze paragraaf gaat over de veranderingen in Europa ten gevolge van de ontdekking van de Nieuwe Wereld. Ook wordt keizer Karel V geportretteerd. Lestip De ingewikkelde afstamming van Karel V vraagt om een goede stamboom. Laat uw leerlingen er eentje maken en versieren met portretten van de betrokkenen. Karel V is een van de 50 canonvensters en via de site is informatie over hem te vinden.

6 3 Weblinks Informatieve site over ontdekkingsreizen door de eeuwen heen. Bedoeld voor gebruik door leerlingen, inclusief quizzen. Goede site over de reizen van Christoffel Columbus (wel in het Engels). Site over verschillende onderwerpen uit de niet westerse culturen. Doorklikken naar Inca s levert heldere en toegankelijke informatie over de Incacultuur op. Site met heldere en korte uitleg over de dynastie van de Habsburgers tot en met keizer Karel V. Keizer Karel V is een van de canonvensters. Op deze site is aandacht aan hem gewijd, met verwijzingen en een filmpje voor het voortgezet onderwijs.

7 4 Literatuursuggesties W. P. Blockmans en P. Hoppenbrouwers, Eeuwen des onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa (Amsterdam 2004) Recent en gedegen overzichtsstudie van de hele West-Europese middeleeuwse geschiedenis, waarin ook de eerste ontdekkingsreizen worden behandeld. M. Wood, De Conquistadores (2002) Deze onderzoeksjournalist reisde zelf in de door de Conquistadores veroverde gebieden. Een vlot geschreven boek vol met bronnen, zeer bruikbaar voor de les. H. Vogel, Geschiedenis van Latijns-Amerika (2002) W. P. Blockmans, Karel V. Keizer van een wereldrijk (2008) Overzicht van de heerschappij van keizer Karel V door historicus Wim Blockmans.

8 5 Antwoorden Oriëntatie 1 a Afrika en Azië b Fernao Magelhães en Vasco da Gama Hier zou aangevuld kunnen worden: Pedro Cabral, Diogo Cao, Bartholomeus Diaz. c Tekort aan vers voedsel Aanvallen van vijanden Hier zou aangevuld kunnen worden: schipbreuk door stormen, ziekte. d Specerijen e Amerika en Europa zijn gescheiden door de Atlantische Oceaan. 2 1 Hij in Indië terecht zou komen. 2 Door het kompas te gebruiken 3 Spanje 4 Kruiden 5 Natuurgodsdienst. 3 a 1 Spanjaarden gaan gekleed, Azteken bijna naakt. 2 Spanjaarden zijn te paard, Azteken niet. 3 Spanjaarden hebben ijzeren en bronzen wapens als zwaarden en kanonnen, Azteken gebruiken pijl en boog. b De paarden: die vonden ze groot. De honden: die vonden ze boos. c Ze dachten dat ze makkelijk konden winnen, dat ze sterker waren dan de Azteken. 1.1 Varen voorbij de horizon 1 a Nieuwsgierigheid, geloof, handel, macht. b Bijvoorbeeld ruimtereizen( Maan en Mars)en poolreizen. c Kaart, kompas, gps, beschrijving van eerdere tocht, sterren. Columbus had wel een kompas en de sterren kon hij gebruiken. 2 a De specerijen worden doorverkocht aan een volgende handelaar die het op zijn beurt weer doorverkoopt. Dit zorgt voor een steeds hogere prijs. Of: De specerijen moesten van ver komen, de kosten van zo n bootreis waren heel hoog en die van de specerijen daarom ook. b Er was veel vraag naar het product, mensen wilden dat zo graag hebben dat zij bereid waren veel geld te betalen. c Het zijn producten waar je zonder kan, maar die je graag wilt hebben. 3 a Om een lekker smaakje aan het eten te geven. b Men ging zelf de specerijen ophalen, om zo de tussenhandel uit te schakelen. c Men kon niet over land,omdat er geen toestemming van de Arabieren kwam. En men wist over zee de route niet. 4 a Portugal b De Portugezen hielden de kust in de gaten, en zakten zo beetje bij beetje de Afrikaanse kust af. c Bartholemeus Diaz (Kaap de Goede Hoop) en Vasco da Gama (route naar India)

9 5 a Magelhães heeft een route rond de wereld ontdekt en Cabral ontdekte Brazilië. b Portugal en Spanje. c Australië en Noord-Amerika 6 a Om oorlog te voorkomen. b Portugal omdat zij het gebied met de bekende specerijenhandel kregen en Spanje moest nog zien wat het zou krijgen. c De paus heeft bemiddeld tussen de twee katholieke landen. 7 a Men wist dat de aarde bolvormig was en men dacht dat er ten westen van Europa een zee tot aan Azië was. b 1 rijkdom (edelstenen) 2 christelijk geloof verspreiden. c Hoe weet ik zeker dat dit klopt? 8 a 1 Deze route was nog onbekend en zij konden dan deze route opeisen. 2 Zo hoefde Spanje geen last van Arabieren of Portugezen te hebben als men naar Azië ging. 3 Zij hoopten op goud en verspreiding van geloof. b Hij kon niet steeds de kust in de gaten houden, hij stak de oceaan over. Hier kan eventueel aangevuld worden: Hij kon niet snel naar een kust als er iets gebeurde. c Oneens: 1 Hij had een kaart. 2 Hij had zich goed ingelezen. 3 Hij wist hoe hij moest zeilen en navigeren. Eens: 1 Hij had geen ervaring met ontdekkingsreizen. 2 De instructies die Toscanelli zijn erg basaal, alsof Columbus weinig wist van vreemde zeeën. 3 Hij wist niet eens zeker dat er nog een continent tussen Azië en Europa lag. 9 a 1 Boom- of plantenresten in zee 2 Bepaalde vogels 3 Kleur van de zee 4 Geluid van de zee b Aan de hand van de stand van sterren. 10 a San Salvador, Hispaniola, Cuba. b Hispaniola, verwijzing naar Spanje: de Spanjaarden namen dit gebied in bezit. San Salvador betekent Heilige Verlosser dat is een verwijzing naar Jezus in de Bijbel. Cuba noemde Columbus Juana, dat betekent Johanna, zij was de oudste dochter van koning Ferdinand van Spanje en koningin Isabella. De naam Cuba is afgeleid van de naam van de belangrijkste god van de oorspronkelijke bevolking, Cubanacan (betekent: centrale plaats). 11 a Eigen invulling. Bijvoorbeeld: José en Juan. José is bang dat het schip in grote hitte zal terecht komen die alle voorraden aan water en voedsel zal vernietigen. Juan is bang voor de ontmoeting met de mensen op de nog te ontdekken gebieden leven. Zijn die niet heel agressief. Het gesprekje begint als Columbus bekend heeft gemaakt dat het water op rantsoen gaat in verband met de reissnelheid. Eigen invulling. 12 a De uitvinding van de straalmotor. b De eerste man op de maan (1969), lancering space shuttle (1981). c Beide regeringen willen heel graag succes boeken, dit vergroot de macht / status van de regering. d Met de Sovjet-Unie, prestatie: eerste bemande ruimtereis (Gagarin, 1961) 1.2 Spanje neemt bezit van Amerika

10 1 a Omdat het voor hen een nieuw gebied was. b Bijvoorbeeld avontuur, bekering of rijkdom. c Nee, want er leefden oorspronkelijke bewoners die het meeste recht hadden op het gebied. d De Vikingen hebben in de 11e eeuw een reis gemaakt via IJsland en Groenland naar Amerika. (1000, Leif Eriksson) 2 a 1 Columbus is trots op zijn prestatie en wil een beloning. 2 Columbus hoopt erop dat de koning hem een nieuwe ontdekkingsopdracht geeft. b De koning heeft er veel gebied bij gekregen. Of: hij begrijpt dat er veel rijkdom te vinden is. 3 a Details die in je tekening thuis horen: de vlaggen, de letters F en Y, de bomen met vruchten, de koninklijke standaard. b Bijvoorbeeld: 'In aanwezigheid van de kapiteins van mijn vloot, neem ik Columbus, admiraal in dienst van Ferdinand, de koning van Spanje, heden de 11 van oktober 1492, dit land en alle rijkdommen die dit land herbergt, in bezit voor mijn vorst, Ferdinand, koning van Spanje, de opbrengsten zullen groot zijn en de macht van mijn vorst zal erdoor groeien.' 4 a 1 Ze hebben lang haar. 2 Ze zijn naakt. 3 Ze verven hun huid. b godsdienst c Laagontwikkeld, hij vond niet dat zij een godsdienst hadden, verder noemt hij de eenvoudige wapens. 5 Ja, hij noemt het geloof als reden (tot christendom bekeren), de rijkdom (goud) en de macht (hij neemt land voor de koning in bezit). 6 a 1 Om ze te tonen aan de koning. 2 Om ze Spaans te leren zodat ze kunnen vertellen over de Nieuwe Wereld(waar bijv. goud is te vinden.) b Ja, hij neemt zonder meer, mensen uit Amerika mee, alsof het voorwerpen zijn. Nee, in die tijd vond men de indianen minderwaardig en meende men dat dit wel kon. Het oordeel onmenselijk is iets van nu. 7 a Heenweg: via Canarische eilanden en Kaapverdische Eilanden de oceaan oversteken over ongeveer dezelfde lengtegraad. Terugweg: noordelijker dan de heenweg, tussen Azoren en Canarische eilanden door naar spanje. b De eilanden werden als springplank gebruikt, ook voor vers voedsel en water, de oversteek, stromingen en windrichting. c De Conquistadores trekken het onbekende binnenland in en zijn dus inderdaad ontdekkingsreizigers. 8 a 1 Ze hadden sterkere wapens. 2 Ze bezaten honden en paarden. 3 Ze sloten bondgenootschappen met andere Indianen. b 1 Ze waren onbekend met strijdwijze van de tegenstander. 2 Ze waren onbekend met het terrein. 3 Ze hadden maar een klein aantal eigen soldaten. 9 a 1 De Azteken bouwden een indrukwekkende stad. 2 De Azteken waren militair zo sterk dat zij konden overwinnen. Ook goede antwoorden: ambachtslieden maakten schitterende gebruiks- en kunstvoorwerpen, indrukwekkende godsdienstige ceremonies, veel handel b Hij had een goede Azteekse tolk en hij leek op de god Quetzalcoatl. c De Azteken moesten vernietigd worden zodat de Spanjaarden het gebied en vooral de rijkdommen in bezit

11 konden nemen. 10 Oorzaken Gevolgen Toscanelli s kaart en informatie C Columbus komt op het idee westwaarts de route naar Indië te zoeken Spanje wilde zoveel mogelijk A indianen en slaven worden goud en zilver verwerven ingezet en uitgebuit Karel V ontvangt veel zilver uit B Spanje besteedt veel Spaans-Amerika Spaanse inkomsten aan uitbreiding van haar Europese macht Portugal begint de overzeese E De aanvoer van specerijen zoektocht naar Indië wordt goedkoper De Spanjaarden nemen het bestuur in Zuid- en Midden- Amerika over 11 Eigen antwoord en invulling van de leerling. D De cultuur van de Azteken wordt vernietigd 12 a Het heeft betrekking op diamanten en goud. b Tot binnenlandse oorlogen waarin criminele bendeleiders met veel geweld greep kregen op de diamantvoorraden. c Nee, in Afrika gaat het om binnenlandse strijd, in Amerika waren het buitenlanders die de rijkdom opeisten. Ja, in beide gevallen worden de gewone mensen het slachtoffer. 1.3 Spanje wordt rijk door Amerika 1 a Edelmetaal, goud en zilver. b In Midden- en Zuid-Amerika. c Het was een enorm land, de verbindingen waren primitief en de afstand tot het moederland was zeer groot en lastig te overbruggen. d De omvang van de oorspronkelijke bewoners (indianen) neemt af. Nieuwe groepen komen, denk aan Afrikaanse slaven, Spanjaarden. 2 a Haciënda: een grote boerderij van Spaans grootgrondbezitters in de Nieuwe Wereld. Encomienda: gebied in Nieuwe Wereld dat de Spaanse grootgrondbezitter mocht beheren in naam van de koning. b Een haciënda is het hoofdverblijf van de grootgrondbezitter van daaruit wordt het gebied (de encomienda) bestuurd. c De beheerder van de encomienda had de taak bescherming te bieden, maar vaak buitte hij de indianen uit. Hij werd nauwelijks gecontroleerd. 3 a 1 Oorlog 2 Slechte behandeling door de Spaanse overheersers 3 Besmettelijke dodelijke ziektes die de Spanjaarden meebrachten. b Oorlog en slechte behandeling, dit waren Spaanse keuzes, de ziektes lagen buiten de macht van de Spanjaarden. c Omdat er toen nog geen officiële tellingen werden gedaan. 4 a De mijn bracht veel geld op.

12 b Het zilver moest uiteindelijk naar Spanje vervoerd worden. Dit was een lange weg over zee, eerst moest het van Peru naar de kust worden vervoerd, ook een lange route. c 1 Lage arbeidskosten: indianen werkten voor niets; 2 Erts was makkelijk te bereiken, dat lag niet al te diep in de grond. 5 a Linksboven: er ligt een lijk, been van het lijk wordt op een vuurtje geroosterd, naast het vuurtje wordt een arm opgegeten. Rechtsboven: een lichaam wordt door twee mensen bewerkt met messen, arm wordt er afgesneden. Rechtsonder: man houdt vastgebonden voeten vast, er is een vuurtje gemaakt. Linksonder: vastgebonden Spanjaard (zie kleding) die nog leeft wordt vastgehouden, mond wordt opengehouden. Er wordt iets vloeibaars in zijn mond gegoten. b -Lange dagen, geen tijd om eigen leven op te bouwen, vies werk, geen beloning, strenge straffen bij verzet, uitbuiting -Reden ligt in de oneerlijke behandeling. -Hier moeten onderdelen uit bron 5 terugkomen. -Wel: omdat de indiaan het zat is zo behandeld te worden -Niet: hij bleef bang voor de machtige Spanjaarden. 6 a Diplomaten, oorlog, ambtenaren, schulden aan banken. b Omdat anders iedereen op eigen houtje ermee vandoor kon gaan. 7 a Het juiste antwoord: Spaanse koning Raad van Indië onderkoning onderkoning Peru Nieuw Spanje Geeft leiding aan kerk leger bestuur rechtsspraak 8 a Nederland stelde een gouverneur-generaal in die zijn ambtenaren aanstuurde. Onder dit bestuur kreeg de plaatselijke adel de opdracht belastingen te innen. b Zij hoefden niet een heel grote groep Nederlandse ambtenaren in te schakelen om toch de belastingen te kunnen innen. c Onjuist, samenwerking was juist gericht op makkelijk belasting binnenkrijgen. Juist, de adel zorgde voor de belasting, hiervoor hoefde Nederland geen extra mensen in te huren. Juist, doordat de adel ingezet werd, waren er weinig Nederlanders nodig. Vandaar dat de invloed van de

13 Nederlanders beperkt was. 1.4 De Spanjaarden veranderen de leefwijze van de indianen 1 a Daarmee wordt bedoeld dat een volk niet ontwikkeld is, bijvoorbeeld geen schrift of kennis heeft. b Bijvoorbeeld: kruistochten: botsing tussen christelijke islamitische wereld. c Aanbidden natuurgoden, offeren mensen (harten). d Hoofdstad Azteken, Tenochtitlan. 2 a Zij hadden geen weerstand tegen deze ziektes, omdat die onbekend waren in Amerika, ze waren niet immuun. b 1 Oorlog voeren 2 Te veel en te zwaar werk moeten verrichten. c Bij een continuïteit gaat het om wat gelijk blijft, hier is een verandering te zien, namelijk. afname indianen door onbekende ziektes. 3 a Verandering Eerst was het Later werd het Bestuur Indianen kiezen eigen leiders en regels Spanjaarden bepaalden gang van zaken Economie Indianen bewerkten eigen grond en maken eigen voorwerpen Indianen moeten voor Spanjaarden grond bewerken en raken eigen grond kwijt Geloof Meerdere goden uit de natuur vereren, offers aanbieden Katholiek geloof aannemen, vermengd met oude geloof Samenstelling bevolking Alleen indianen Vermenging indianen, Afrikanen, Spanjaarden b In het geloof zie je dat de Azteken hun geloof trouw blijven. c Om de indianen over te halen voor het katholieke geloof te kiezen. Met onderdelen van het indiaanse geloof in de kerk is het makkelijker over te stappen. 4 a Spanjaarden Linksboven Links-onder Midden-onder Rechts-midden Midden-boven Wat doen ze? Spanjaarden staan met zwaard bij een houten kruis waarvoor indiaan knielt; houden twee Spanjaarden een geboeide indiaan vast en gieten hem iets in de keel; drie Spanjaarden met een geldbuidel, verdelen geld Spanjaard op paard met staf voert vee weg; Spanjaard geeft aanwijzingen aan indiaan die ploeg bedient die voortgetrokken wordt door indianen Indianen Links-onder Links-boven Links van het middenachter Midden-achter Rechts-boven Wat doen ze? kijken hoe indiaan gedwongen wordt iets door te slikken knielen voor houten kruis sjouwen met grote pakketten op hun rug hakken met houwelen in een rots lange rijen dragen boomstammen

14 b Spanjaarden controleren en straffen; indianen doen het werk.. c Het geloof, de overheersing en de aanwezigheid van paarden. d Hij kiest voor de indianen, omdat hij zelf van indiaanse afkomst is. Aan de manier waarop de Spanjaarden zijn afgebeeld is te zien dat hij ze minder positief schilderde. (blauwige mannen) 5 a Bron Afkomst schrijver Beschaafd? Reden 18 Ind Ja Ze stelen niet, helpen armen 20 Sp Ja Het zijn mensen, die met hulp veel kunnen 21 Sp Nee Ze voeren steeds oorlog, eten mensen, offeren mensenharten 22 Ind Ja Ze zijn beschaafd, hardhandig optreden komt door wreedheden Spanjaarden b Positief: bron 18, Negatief: bron 21 c Bron 21: voor de komst van de Spanjaarden waren de indianen ook al onbeschaafd, het blijft dus gelijk. 6 a Hij vindt dat indianen voldoende verstand hebben, geschapen zijn naar Gods beeld en dus gewone mensen zijn. b Officiële regels die uitbuiting van de indianen verboden. De indianen werden onderdanen van koning: ze hadden dus recht op een eerlijke behandeling. c Zij moeten de indianen beter behandelen en helpen beschaafd te worden. 7 a Bron 21: ze weten niet beter, ze zijn altijd zo geweest. Bron 22: ze doen dit als reactie op de slechte behandeling van de Spanjaarden. b Bron 21: het was altijd zo. c Eigen antwoord. 8 1 Verandering 2 Continuïteit 3 Verandering 4 Verandering 5 Verandering 9 a Negentiende eeuw: Ze zijn veelvuldig opgejaagd en in grote veldslagen afgeslacht. Twintigste eeuw:er heerste een politiek van reservaten b Zij waren de oorspronkelijke bewoners van het land, zij zijn verjaagd van hun eigen grond. 1.5 Karel V wordt een wereldleider 1 a Handel, verspreiden van geloof, vergroten van macht. b Door goedkope arbeid te eisen van indianen en Afrikaanse slaven. c De zilvervloot voer jaarlijks de rijkdommen naar Spanje over. d 1 Oorlog voeren 2 Huwelijkspolitiek 3 Gebieden ontdekken.

15 e Taak prioriteit Oorlog voeren 1 Geloof beschermen 5 Ontdekkingstochten 4 Paleizen bouwen 2 Belasting innen 3 2 a Grootvader Grootmoeder Grootmoeder Grootvader Ferdinand Isabella Maria Maximilaan Moeder Johanna Vader Filips Karel b Als je de stamboom ziet is het wel heel toevallig dat je de liefde van je leven vindt in een familie die ook heel machtig is. 3 a 1 Hij zit rechtop. 2 Zijn harnas schittert in de zon. 3 Zijn speer heeft hij krachtig in de hand. b Het beeld dat opgeroepen wordt: kracht, macht, onoverwinnelijk. c Karel V onoverwinnelijk vorst. 4 a Dit is wanneer één persoon in twee of meer landen koning is, de landen worden niet samengevoegd, alleen via de persoon van de koning zijn ze verbonden. b Vorsten laten dan hun kinderen met elkaar trouwen, hun rijken zullen dan verbonden worden, de macht ten opzichte van de vijanden zou vergroot worden. c Nauwelijks, vorsten werken niet meer aan het vergroten van macht. 5 a Belastingen uit Europese landen, zilver uit Amerika, lenen. b Ambtenaren, oorlogen, diplomaten, aflossen staatsschulden. c Juist, door de huwelijken kreeg Karel veel gebieden en dus veel geld (belastingen) en door Amerika kreeg hij grote hoeveelheden zilver. 6 a Fransen, Turken, Hervormden. b Fransen, Turken,: succesvol, hervormden: niet helemaal succesvol c Fransen: verslagen bij Pavia (1525) Turken: verslagen bij Wenen (1529) Strijd tegen hervormden, niet totaal verslagen: godsdienstvrede van Augsburg (1555), elke vorst mag zelf geloof bepalen voor eigen volk. 7 a Vier daden: gekozen worden tot Keizer van het Duitse Rijk, Frankrijk verslaan in Pavia, Turken tegenhouden bij Wenen, verwerven extra gebieden in de Nederlanden, verovering/organisatie Spaans Amerika b De tekst bevat de vier daden en heeft een bewonderende toon. c Het gaat om de strijd tegen de hervorming. Die is niet gewonnen, je kunt die in de speech verwerken als een opdracht aan de opvolgers. Wil je mij echt goed opvolgen vernietig de ketters van de hervorming, roei ze uit ter verering van mijn koningschap, doe het voor mij. 8 a Spanje, Italië, deel van Noord-Afrika, Nederlanden, Duits rijk. b De Amerikaanse bezittingen c Ja, groot deel van de toen bekende wereld was in zijn macht. 9 a Nee

16 1 Het hangt af van personele unies en die wisselen per generatie. 2 De financiering is moeilijk rond te krijgen. b Niet stabiel omdat in elk land andere regels golden, het is dus heel bewerkelijk om het over grote afstanden te besturen. 10 a Fransen en Turken verslaan, hervorming onderdrukken. b Hij wist de Turken en Fransen te verslaan. c De Hervorming moest hij accepteren. 11 a Overeenkomst: samengevoegde Europese landen. Verschil: er is bij Karel een koning de baas, in de Unie is dat niet het geval. Karels landen zijn niet vrijwillig bij elkaar, de Unie wel. b Doordat er veel nieuwe landen lid zijn geworden van de Unie, is er geen snelle beslissing te nemen. c Karel V kende ook problemen om veel verschillende landen tegelijk te besturen. Zijn oplossing was een centralisatie van het bestuur: vanuit één punt met gelijke regels het rijk besturen. Dit zou de Unie kunnen overnemen. 1.6 Afsluiting 1 a Handel, christendom verspreiden, macht uitbreiden. b Portugal en Spanje c Specerijen en zijde. d Da Gama (route naar India)en Diaz (Kaap Goede Hoop). e Hij bedacht, door de kaart van Toscanelli dat je ook via het westen naar Azië kan varen. f Beide wilden nieuwe gebieden ontdekken en zaten elkaar daardoor in het vaarwater. Door het verdrag dat de paus had afgesproken met de twee landen kregen ze beide een eigen deel van de wereld. 2 a Om te vertellen dat hij zijn opdracht heeft volbracht. b Het geloof kan verspreid worden, er kunnen goud en handelswaren gevonden worden, er is land voor de koning in bezit genomen. c De indianen die Columbus ontmoette vindt hij onderontwikkeld omdat hij vindt dat zij geen geloof hebben, en omdat zij geen ingewikkelde wapens kunnen maken. d Dit zijn Spaanse veroveraars, die het binnenland van Amerika intrekken op zoek naar rijkdommen en gebied. e Sterke wapens (ijzeren en vuurwapens), paarden en honden, goede samenwerking met bondgenoten, goede Azteekse tolk, Cortés lijkt op een van de goden. 3 a 1 juist 2 onjuist 3 onjuist 4 juist 5 onjuist 6 juist 7 onjuist 8 juist 9 juist 10 onjuist b 2 Haciënda is de benaming voor de boerderij op een landgoed. 3 Encomienda betekent het grondgebied waarover een Spanjaard mocht heersen. 5 De Las Casas bekritiseerde de behandeling van de indianen. 7 De zilvermijn van Potosi was goed te bewerken door verplichte arbeiders en omdat de erts niet diep onder grond lag. 10 Indianen stierven massaal omdat zij niet bestand waren tegen de ziektes die de Spanjaarden meenamen en

17 door de wrede behandeling. 4 a Oorlog, sterfte aan ziekte, harde aanpak Spanjaarden. b Een serie gebeurtenissen die met elkaar te maken hebben. c Bij continuïteit blijft iets gelijk, bij verandering niet. d Het hangt af van de achtergrond, een indiaanse bron neemt het eerder op voor indianen dan een Spaanse. 5 a Door personele unies, huwelijkspolitiek en veroveringen vergrootte hij zijn rijk. b Fransen, Turken en hervormden c Lenen, Amerikaans zilver en belastingen. d Omdat hij bijna heel Europa in bezit had, een groot en sterk leger op been kon brengen en omdat hij grote koloniale bezittingen had in Amerika. 6 Paragraaf Deelvraag Steekwoorden 1 Waarom ging Europa op ontdekkingstocht? Handel, geloof, macht, avontuur 2 Hoe verliepen Columbus ontdekkingstocht en de Spaanse veroveringen in Amerika? 3 Hoe zette Spanje Amerika in voor de eigen welvaart? 4 Hoe veranderde de Spanjaarden het dagelijks leven van Indianen? 5 Hoe vergrootten de kolonies de politieke macht van Karel V? Voorbereiding tocht (kaart Toscanelli), steun Spaanse koning, Conquistadores, indiaanse steun tegen Azteken, militair voordeel Spanje, vernietiging cultuur Indianen en slaven produceren welvaart, Spaans bestuur (onderkoningen) ziet toe op naleving regels, toezicht op verwerving rijkdom Vernietiging indiaanse cultuur, opdringen Spaanse, katholieke cultuur, vermenging volken Opbrengst kolonie, goud en zilver, bestemd voor Karels leger en bestuur in Europa 7 a Karavanenhandel zorgde voor contact specerijenproducenten en Europa. b Deze Tunesiërs hadden via de specerijenhandel die via de landroute liep contact gehad met Portugese handelaren, zo leerden zij de taal. c Europeanen zoeken contact met Indië om zelf specerijen op te halen en om geloof te verspreiden. Beide zaken zie je terug in de bron. Zo breidden Europeanen hun rijk uit. d Vergroten macht koningen. 8 a. Hij noemt: 1 Kannibalisme 2 Oorlog voeren zonder plan 3 Geen handel 4 Zonder schaamte naakt lopen 5 Geen bezit kennen

18 6 Geen koning b Hij velt een negatief oordeel. c Vespucci beschrijft het eerste contact, waarop de uitbreiding van de Europeanen zal volgen. 9 a Van den Bosch wil ze eerlijk behandelen, vriendelijk. b Hij wil dit doen omdat hij meent zo zoveel mogelijk winst te kunnen krijgen uit de kolonie. c Ook in Amerika was alles erop gericht zoveel mogelijk winst uit het gebied te krijgen voor het moederland. In beide gevallen profiteert het moederland van de kolonie. A De ondergang van de Inca's 1 a Hij is een tijdgenoot,hij kent de Inca s uit eigen contacten. b 1 Hij is zelf niet bij de strijd aanwezig geweest. 2 Hij is van Spaanse afkomst, hij kan partijdig zijn. 2 a Inca s geloofden in de zonnegod. Een afstammeling van deze god was de leider van de Inca s. b Aan de ene kant wel gezien hun wegennet en koeriersdiensten, maar aan de andere kant hebben ze nog geen wiel uitgevonden. 3 a 1 Er is een burgeroorlog 2 Atahualpa is een slecht leider die weinig steun heeft. b Hij stamt af van de zonnegod, hij voelt zich oppermachtig. 4 a Het verspreiden van de katholieke godsdienst. b Uit het volgende stukje blijkt dat Vicente het geloof van de Inca's niets vindt voorstellen: of hij het kruis en het evangelie van God wilde aanbidden en niets anders, want de rest was niets waard. Alleen het christelijke geloof stelt iets voor, de rest (dat is het Incageloof) niets. c Hij vereert de onsterfelijke zon. 5 a Geweren, paarden die angst aanjagen en samenwerking met indianen die tegen de Inca's waren. b Als reden wordt de belediging van de Spaanse godsdienst genoemd. c Het is meer een gezochte reden, de echte zit in de hoop het goud te vinden. 6 Eigen antwoord 7 a Pizarro is gehuld in harnas, Atahualpa in een kleurrijk gewaad. b Spanje is verder ontwikkeld, zie de bewapening, de kleding dan de Inca's. B Kolonialisme verleden tijd? 1 a Het onafhankelijk worden van de kolonies. b In Amerika rond 1800, in Azië vanaf 1945, in Afrika vanaf 1950, grootste deel vanaf a In je antwoord moet ingegaan worden op: VS leidt Amerikaanse continent, Zuid- en Midden-Amerikaanse landen zijn afhankelijk geworden van VS, moeten zich houden aan voorschriften van de VS, ongehoorzaamheid leidde tot militaire invallen. b VS gesymboliseerd door Uncle Sam; zijn hoed op, Zuid-Amerika als symbool van invloed; drie mannen op Europa tonen dat zij onwelkom zijn in Amerika. c Bijvoorbeeld: Amerika, niet toegankelijk voor Europeanen. 3 a De Spanjaarden waren de baas in Zuid- en Midden-Amerika, na de onafhankelijkheid bepaalden de VS wat er

19 met de landen gebeurde. b De Spanjaarden waren zelf aanwezig om het land te besturen, de Amerikanen bleven op een afstand, lieten dit werk over aan inheemse leiders. c Ja, want de VS trekken aan de touwtjes, zij bepalen wat er gebeurt in de landen. Midden- en Zuid-Amerika zijn afhankelijk van de VS. Nee, de landen hebben een eigen onafhankelijke regering, die ook niet kan luisteren naar de rijke landen als de VS. Het is een economische overheersing, niet direct een politieke. 4 a Hij is van eenvoudige afkomst en is Indiaans. b Hij wil ervoor zorgen dat de arme inheemse bevolking het beter gaat krijgen, hij wil dit bereiken door de winst uit de bodemschatten in handen van de regering te krijgen. c Neokolonialisme houdt in dat Europese landen en de VS grote delen van de wereld economisch de baas blijven. Hierdoor vloeiden de winsten weg naar andere landen en kon Bolivia zich niet verder ontwikkelen en bleef de armoede bestaan. 5 a Bron 35: buitenlandse bedrijven bepalen wat er met de winst van de bodemschatwinning gebeurde; bron 36: de politieke agenda werd bepaald door blanken en Noord-Amerikanen. b Ja, rond 1800 streden de Zuid-Amerikanen voor vrijheid, in plaats daarvan namen de Noord-Amerikanen de macht over. Met zijn huidige acties neemt hij in ieder geval deels de economisch macht weer in handen. D Waarom ontdekkingsreizen? 1 Ze wilden rijkdom vergaren of avontuur beleven. 2 a Om het eten te kruiden en om het bedorven eten eetbaar te maken. b De overheid speelt actievere rol. c Het vinden van goud en het verspreiden van het geloof. 3 a Bron 2: men was in Spanje en Portugal gewend te strijden tegen de Moren, men zette deze manier van strijd tegen de ongelovigen voort in de ontdekkingstochten. Bron 3: doordat de Ottomanen de landweg in het Midden-Oosten blokkeerden, moest er wel een uitweg gezocht worden over zee. b De wetenschap legde zich niet meer neer bij de traditie: men bedenkt nieuwe ideeën zoals het idee dat de aarde bolvormig is. Zo doorbreek je belemmeringen. 4 a De zucht naar goud, de Europeanen willen goud vinden. b Hij doet dit om zijn mening te ondersteunen: ook zij zeggen dat het de Europeanen gaat om het goud. c De Europeanen hebben geld nodig voor hun onderlinge strijd. 5 Bron motief volgorde 1 1.Specerijen 4 2.Goud 3.Godsdienst 2 1.Gewend om te veroveren 1 2.Godsdienst 3 1.Nieuwe inzichten Goud Goud 2.Macht 5

20 E Veranderend dagelijks leven 1 a,b,c groepen afkomst plaats Europeanen Geboren in Europa 1 Creolen Europeaan geboren in Amerika 2 Indianen Ouders indianen 3 Castas Vermenging Indianen 4 Europeanen Slaven Afrikaanse afkomst 5 d In de bronnen wordt niet gesproken over vermenging van slaven met blanken of indianen. e Plaats boven de slaven, onder de indianen. f Voor de komst van de blanken leefde er slechts een groep, de indianen. Na de komst vermengde de indianen zich met blanken en Afrikanen. Zo ontstonden nieuwe groepen in de samenleving. 2 a Bron 44: blanke en indiaanse, mesties Bron 47: zwarte (neger), blanke (Europeaan), mulat b Voor: op de afbeeldingen zijn de kinderen goed gekleed en lijken zij welvarend te zijn. Tegen: het zijn maar twee bronnen, van andere situaties weet je niet of het er net zo positief uit ziet.