Handreiking schoolexamens vmbo. SLO nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling. Handreiking schoolexamens Voertuigentechniek vmbo

Transcriptie

1 SLO nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling Handreiking schoolexamens Voertuigentechniek vmbo

2 Handreiking schoolexamens Voertuigentechniek vmbo

3

4 Handreiking schoolexamens Voertuigentechniek vmbo Vmbo/4145/D/ Augustus 2007

5 Verantwoording 2007 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Jan van Hilten Eindredactie: John Hendriks In opdracht: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Besteladres SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet:

6 Inhoud 1. Status van de handreiking 5 2. Verschil tussen het oude en het herziene examenprogramma Veranderingen in de algemene beschrijving van het examenprogramma 7 3. Mogelijke invulling van het schooldeel Het schoolexamen tegen het licht 9 4. Vormen van toetsen en suggesties voor de weging Loopbaanoriëntatie en -begeleiding Informatiegerichte leeromgeving Loopbaangerichte leeromgeving Leerlingen en ervaren beroepsbeoefenaars Mogelijke vakkenintegratie Inleiding Dezelfde taal spreken 21 Bijlage 1 Geglobaliseerd examenprogramma 25

7

8 1. Status van de handreiking Het zal weinigen zijn ontgaan: de examenprogramma's voor het vmbo zijn globaler geformuleerd. De 'oude' examenprogramma's dateren alweer uit de tweede helft van de jaren negentig. En, bij de destijds heersende opvatting over de rol van de overheid in de aansturing van het onderwijs hoorden examenprogramma's met gedetailleerd voorgeschreven inhouden. Deze aansturingsfilosofie past niet meer in deze tijd waarin de overheid de autonomie van de scholen hoog in het vaandel heeft staan en meer ruimte aan de scholen wil toekennen. Het globaal formuleren van de examenprogramma's heeft betrekking op de wijze waarop de eindtermen zijn uitgeschreven. Voor alle vakken en beroepsgerichte programma's bestaat een exameneenheid in de meeste gevallen nog maar uit één eindterm, waarin de inhoud van de betreffende exameneenheid is samengevat. Dit heeft geresulteerd in eindtermen die algemener en op een hoger abstractieniveau zijn geformuleerd. Omdat de herziening alleen betrekking heeft op een globalere omschrijving van de exameneisen, is het globale examenprogramma al van toepassing vanaf het examenjaar In juni jl. heeft de staatssecretaris de herziene examenprogramma's vastgesteld. De programma's zijn door het ministerie van OCW toegestuurd aan alle scholen voor voortgezet onderwijs. Ook zijn ze te downloaden van de website Het Examenblad: Eenderde deel van het examenprogramma wordt centraal getoetst. Vanaf 2007 betreft dit een vast deel. Het roulatiesysteem dat sommige vakken kenden is daarmee verleden tijd. Voor de exameneenheden die centraal getoetst worden is voor elk vak en beroepsgericht programma een syllabus opgesteld. De syllabus beschrijft van elke exameneenheid welke concretere inhouden tot de eindterm gerekend worden. Al deze concretiseringen zijn onder de noemer 'klein onderhoud' tegen het licht gehouden en waarnodig bijgesteld. Dat heeft geresulteerd in geactualiseerde inhouden die voorschrijvend van aard zijn voor zowel makers van de opgaven voor het centraal examen als voor docenten. De omschrijvingen in de syllabus worden met ingang van het examenjaar 2007 centraal geëxamineerd. Begin juli 2007 hebben alle vmbo-scholen een pakket syllabi toegestuurd gekregen voor de vakken/programma's waarin de leerling examen doen. De syllabi zijn te downloaden van de website van het CEVO: Voor de exameneenheden die met een schoolexamen afgesloten worden (tweederde deel van het examenprogramma) zijn alleen de globaal geformuleerde eindtermen vastgesteld. De scholen hebben daardoor ruimte voor het maken van eigen inhoudelijke keuzes voor de concretisering van die eindtermen, maar zijn niet verplicht van die geboden ruimte gebruik te maken. Voor scholen die de geboden ruimte wel willen benutten, is de voorliggende handreiking gemaakt die niet voorschrijvend is, maar bedoeld is om docenten ideeën aan te reiken. De handreiking is te downloaden van de website van de SLO: Jacqueline Kerkhoffs, Programmamanager vmbo/mbo SLO, Enschede, juli

9

10 2. Verschil tussen het oude en het herziene examenprogramma 2.1 Veranderingen in de algemene beschrijving van het examenprogramma Het herziene examenprogramma voor Voertuigentechniek wordt, net als voor ieder ander programma, beschreven in drie documenten: 1. Een in de wet verankerd examenprogramma beschreven in globale eindtermen. De globale eindtermen zijn terug te vinden in bijlage 1. Ter illustratie staat hieronder een voorbeeld. Voorbeeld van een globale eindterm uit het examenprogramma Voertuigentechniek VT/K/13 Koel- en smeersystemen 35. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren milieubewust onderhoud plegen aan koel- en smeersystemen componenten controleren, afstellen en vervangen In het geglobaliseerde examenprogramma zijn de eindtermen op hoofdlijnen geformuleerd. De globalisatie van de eindtermen heeft geen gevolgen voor de indeling in exameneenheden. Die hebben geen wijziging ondergaan. Een uitzondering hierop vormt het centraal examen voor de Gemengde Leerweg. Voor de sector Techniek is besloten om een aantal programma s samen te voegen. Er wordt één centraal examen opgesteld voor het cluster Bouwtechniek (timmeren, metselen, schilderen en afwerkingstechnieken, fijnhoutbewerken en bouwbreed) en één voor het cluster MEI (Metaaltechniek, Metalektro, Elektrotechniek, Instalektro en Installatietechniek). De scholen zijn vrij om hun keuze te maken voor een eigen invulling van het schooldeel. De keuzes van scholen kan tot gevolg hebben, dat leerlingen meer in de richting van een afdelingsprogramma worden opgeleid. Dit betekent in de praktijk, dat leerlingen opgeleid kunnen worden in één van de onderliggende afdelingsprogramma s maar het CSPE MEI afleggen. De specifieke beroepsvaardigheden zullen dus vooral in het schoolexamen moeten worden getoetst terwijl de algemene vaardigheden nadrukkelijker aan bod komen in het centrale examen. Voor de overige afdelingsprogramma s zoals Voertuigentechniek, Transport en Logistiek en Grafimedia worden afzonderlijke examens voor de gemengde leerweg gemaakt. 2. Voor het centraal examen is een syllabus opgesteld waarin de eindtermen in detail worden beschreven. De inhoud is vrijwel gelijk aan de inhoud van het oude examenprogramma. 3. Voor het schoolexamen is een handreiking uitgewerkt waarin mogelijkheden worden beschreven die de school heeft voor de invulling. Deze handreiking ligt hier voor u. Het examenprogramma en de syllabus zijn voorschrijvend van karakter op basis hiervan worden de centrale examens gemaakt. De handreiking is niet voorschrijvend. Deze is te zien als een 'servicedocument' voor scholen om de mogelijkheden die zijn ontstaan voor het schoolexamen toe te lichten. 7

11 De verdeling van de examenstof over centraal examen en schoolexamen voor het afdelingsprogramma Voertuigentechniek ziet er als volgt uit: Exameneenheden Moet Mag op CE op SE BB KB GL SE VT/K/1 De wereld van de mobiliteit AL VT/K/2 Professionele vaardigheden AL VT/K/3 Technische informatica BB VT/K/4 Basisvaardigheden voertuigentechniek BB VT/K/5 Basisvaardigheden elektrische installaties BB VT/K/6 Basisvaardigheden motortechniek BB VT/K/7 Aandrijflijn en wielen BB/KB VT/K/8 Wielophanging, stuurinrichting en remmen KB BB VT/K/9 Verlichtings-, signalerings- en veiligheidssystemen BB/KB VT/K/10 Laad- en startsystemen KB BB VT/K/11 Ontstekings- en brandstofsystemen KB BB VT/K/12 Inlaatsystemen, klepsturing en uitlaatsystemen BB/KB VT/K/13 Koel- en smeersystemen KB BB VT/K/14 Informatica/telematica GL KB VT/K/15 Voertuigtechnische principes KB/GL VT/K/16 Elektronische/elektrische principes GL KB VT/K/17 Motortechnische principes KB/GL VT/V/1 Integratieve opdracht KB BB KB GL CE SE Basisberoepsgerichte leerweg Kaderberoepsgerichte leerweg Gemengde leerweg Centraal examen Schoolexamen Het programma voor het schoolexamen Voertuigentechniek Voor de exameneenheden die zijn opgenomen in het schoolexamen gelden de eisen zoals die geformuleerd zijn in de geglobaliseerde eindtermen en niet op het niveau van de syllabus. Hiermee is in vergelijking met het oude examenprogramma de ruimte die scholen hebben voor de invulling van het schoolexamen groter geworden. Aan de school wordt de vrijheid gegeven om zelf de accenten te leggen. Deze accenten kunnen liggen op specifiek regionaal aanbod, op doorlopende leerwegen, op specifieke wensen en talenten van de leerling. Belangrijk, bij het leggen van accenten is te letten op de doorstroom naar de verschillende kwalificatieniveaus van het MBO. De basisberoepsgerichte leerweg stroomt door naar niveau 2 en de kaderberoepsgerichte leerweg en gemengde leerweg naar de niveaus 3 of 4. Bij de programma's binnen de sector Techniek laten de exameneenheden K1 en K2 een uitwerking van de vaardigheden van de preambule zien. Vanuit het mbo wordt veel waarde gehecht aan de vaardigheden zoals in de exameneenheden K1 en K2 zijn beschreven. Natuurlijk moeten deze exameneenheden zoveel mogelijk worden vervlochten met de lessen, lesmethoden en praktijkopgaven. Mogelijkheden voor vakkenintegratie, toetsing en LOB zijn te lezen in de hoofdstukken 4 t/m 6 van deze handreiking. 8

12 3. Mogelijke invulling van het schooldeel De exameneenheden voor het schoolexamen hebben geen wijziging ondergaan. Deze blijven dezelfde als ze waren. Vanaf 2007 gaat het om vaste exameneenheden in het centraal examen en het schoolexamen. Het roulatiesysteem bestaat dan niet meer. De school kan aan de globale eindtermen een invulling geven die past bij de eigen visie. Op deze manier kan het examenprogramma bijvoorbeeld een regionale invulling krijgen. In de exameneenheden voor het centraal examen is "klein onderhoud" verricht maar zodanig dat de aanpassingen niet hoeven te leiden tot herschrijven van de methoden. Het betreft aanpassingen in de taal en/of aanpassingen in de technische ontwikkelingen. Alle exameneenheden van het centraal examen voor een bepaalde leerweg mogen ook in het schoolexamen getoetst worden. Dat hoeft niet op dezelfde wijze te gebeuren als op het centraal examen. Dezelfde exameneenheid kan dus op het schoolexamen op een andere, op een meer bij de school passende wijze, worden uitgewerkt 1. Het is goed te realiseren dat het examen bestaat uit een schoolexamen en een centraal examen en dat de richtlijn is dat het schoolexamen betrekking heeft op 2/3 deel van het examenprogramma en het centraal examen op 1/3 deel. 3.1 Het schoolexamen tegen het licht Vanaf 1 augustus 2007 gelden voor het schoolexamen de eisen zoals deze geformuleerd zijn in de globaal geformuleerde eindtermen. Daarmee is in vergelijking met het oude examenprogramma de ruimte die scholen hebben voor de invulling van het schoolexamen groter geworden: de afdeling heeft een veel grotere vrijheid in het vullen van de opleiding: er wordt veel minder 'landelijk' voorgeschreven. De globalisering van de eindtermen maakt het mogelijk: de theorie en de praktijk beter op elkaar af te stemmen de schoolexamens te laten inspelen op competentiegericht onderwijs het programma meer af te stemmen op regionale ontwikkelingen de examens flexibel in te richten qua vorm en tijd door de examenperiode over een langere periode in te stellen waardoor het bijvoorbeeld mogelijk is in het voorlaatste jaar examens af te nemen 2 In het schoolexamen kan Voertuigentechniek eigen keuzes maken, bijvoorbeeld: wiskunde/nask1 meer te integreren in het beroepsgerichte programma geïntegreerd te toetsen een andere onderwijskundige vormgeving, bijvoorbeeld competentiegericht onderwijs en competentiegericht toetsen En, om te komen tot doorlopende leer- of ontwikkellijnen, kan de nieuwe inrichting van het schooldeel ook bijdrage aan een betere afstemming met: het regionale vervolgonderwijs: onderwijs dat beter aansluit op de opleidingen van het ROC het regionale bedrijfsleven: onderwijs dat beter aansluit op de regionale arbeidsmarkt. Zo kan een school in een stad met veel grote installatiebedrijven zich meer richten op de bedrijfsinstallaties en een school in een dorp meer op de woningbouw. Op deze manier is de functie van bijvoorbeeld het portfolio ook veel beter toe te passen: het vervolgonderwijs 'herkent' het 'bewijsmateriaal' van de leerling veel beter. 1 Syllabus centraal examen, CEVO, 2 VMBO: het betere werk, Ministerie van Onderwijs., Cultuur en Wetenschappen, april 2005, VO/OK/05/12027, p. 5. 9

13 Hoewel er steeds gesproken wordt van een schoolexamen is het niet noodzakelijk om één examentoets af te nemen. Het schoolexamen kan ook bestaan uit een verzameling cijfers van afsluitende beoordelingen (summatieve toetsing, zie hoofdstuk 4) en kent bijvoorbeeld de volgende vormen: schriftelijke en mondelinge beoordelingen praktische opdrachten (praktijkopdrachten, werkstukken) buitenschoolse opdrachten (stageopdracht, prestatieopdracht) groepsopdrachten (bedrijfssimulatie, project) De schoolexamens kunnen flexibeler worden ingericht op het gebied van vorm, inhoud en moment van beoordelen. De globalisatie van de eindtermen uit het examenprogramma maakt het mogelijk de theorie (algemeen vormend en beroepsvoorbereidend) en de praktijk beter op elkaar af te stemmen. Ook kunnen de schoolexamens beter inspelen op nieuwe vormen van onderwijs, zoals competentiegericht leren. In het schoolexamen kan de Voertuigentechniek eigen keuzes maken. Kortom, het geglobaliseerde examenprogramma geeft aanleiding het bestaande schoolexamen eens te bezien door de bril van de het huidige onderwijsbeleid. Voorbeelden van uitwerkingen voor het schoolexamen VT/K/3 Technische informatica 14. De kandidaat kan: omgaan met een technisch tekenprogramma omgaan met eenvoudig programmeerbare apparatuur 15. De kandidaat kan in een practicum: metingen uitvoeren met geautomatiseerd meetsystemen metingen uitvoeren binnen open en gesloten systemen sensoren, actuatoren en regelsystemen toepassen een eenvoudig open regelsysteem realiseren en toepassen 16. De kandidaat kan in een practicum een eenvoudige schakeling toepassen: met relais met hydraulische componenten met pneumatisch componenten met digitale bouwstenen met gecombineerde elektrische, pneumatische en hydraulische systemen 17. De kandidaat heeft kennis van energiestromen en energieoverdracht. 18. De kandidaat kan: basishandelingen bij de bedrijfsmatige telefonie uitvoeren met gebruikmaking van internet bronnen raadplegen met een computerprogramma een eenvoudig document produceren 10

14 In het project VICTO is voor deze exameneenheid een uitwerking gemaakt. De hieronder genoemde werkplekken zijn een vertaling van VT/K/3. Omdat VICTO afdelingsonafhankelijk is opgebouwd kunnen alle afdelingen gebruik maken van dezelfde werkplekken. Voor meer informatie zie Informatie internet technisch verslag technische productpresentatie Ontwerpen en vervaardigen technisch tekeninglezen algemeen Card technisch tekening lezen (afdelingsgericht) CAD College technisch tekenen AutoCad CAM programmeren KM3 graveermachine Automatiseren Robotica PLC besturing schakelen, meten, sturen Logistiek bedrijfslogistiek voorraadbeheer Domotica gebouwenbesturing bedrijfsbeveiliging Communicatie telefoneren klachtafhandeling DLO casus JobBob Voor de overige exameneenheden of combinaties daarvan kunnen opdrachten worden gegeven die steeds activiteiten laten uitvoeren in een complexere situatie. De situaties kunnen zijn: binnenschools een project een bedrijfssimulatie een (snuffelstage) een mini-onderneming de beroepspraktijk VT/K/9 Verlichtings-, signalerings- en veiligheidssystemen 19. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren componenten controleren, afstellen en vervangen 20. De kandidaat heeft kennis van: schema's coderingen en tabellen 11

15 1. Binnenschools De leerling krijgt een opdracht om op een montagebord een eenvoudig verlichtingssysteem aan te sluiten. De leerling kan eenvoudige spanning- en stroommetingen verrichten. 2. Een project Twee leerlingen krijgen de volgende opdracht: Mevrouw Jansen komt naar de garage omdat haar rechter koplamp het niet doet ondanks een nieuwe halogeenlamp. Zoek samen naar de oorzaak van het probleem. Werk de oplossing samen uit met behulp van een schematekening. Maak een werkverdeling en maak de schakeling volgens de gemaakte schematekening op het montagebord. 3. De bedrijfssimulatie Twee leerlingen krijgen de volgende opdracht Mevrouw Jansen komt naar de garage omdat haar rechter koplamp het niet doet ondanks een nieuwe halogeenlamp. Zoek met een collega naar de oorzaak van het probleem. Omschrijf het probleem aan mevrouw Jansen en spreek met haar af wanneer en tegen welke prijs de lamp wordt vervangen en afgesteld. 4. De snuffelstage Tijdens je stage ga je met een oudere collega naar mevrouw Jansen om de gehele rechterkoplamp van haar auto te vervangen. Zoek de informatie op die je nodig hebt om deze rechterkoplamp te vervangen en af te stellen. De gegeven voorbeelden laten de verschillende mogelijkheden zien hoe een onderdeel uit het schoolexamen uitgewerkt kan worden. In de onderstaande figuur 3 is weergegeven dat men in het begin van de opleiding (begin 3e leerjaar) veel sturing toepast en dat deze sturing vooral gericht is op het HOE. In de loop van de opleiding zie je dat de materiaalsturing over het HOE afneemt terwijl de zelfsturing toeneemt. Naarmate men vordert in de opleiding neemt de materiaalsturing af en neemt de zelfsturing toe. Het hoe raakt steeds meer bekend en het wat krijgt geleidelijk het gewenste niveau van de eindtermen. De begeleiding neemt niet alleen af, maar verandert inhoudelijk van aard. De complexiteit van de context waarin de opdrachten moeten worden uitgevoerd, neemt toe naarmate de opleiding vordert. 3 Visiedocument: Evalueren, Beoordelen en kwalificeren van Competentieontwikkeling, Stichting Consortium PGO, auteur: Ellen Klatter, downloaden: 12

16 4. Vormen van toetsen en suggesties voor de weging In het verleden ging het bij de beroepsgerichte programma's meestal om het beoordelen van een product. Een belangrijk aspect van is dat niet alleen het product maar ook het proces wordt beoordeeld. Toetsen van een proces kan doormiddel van formatieve toetsen. De uitkomsten van deze toetsen worden gebruikt om leerlingen verder te helpen, te corrigeren en te sturen en deze toetsen richten zich veelal op de beoordeling van deelaspecten. Summatieve toetsen gebruiken we om een eindbeoordeling of een cijfer te verkrijgen waarmee een beslissing genomen kan worden in het verloop van de opleiding. Bij een summatieve toets gaat het om een totaaloordeel. Voor het schoolexamen tellen alleen de beoordelingen op de summatieve toetsen mee. Gelet op de verschillen waarvoor de uitkomsten van de beide toetsen gebruikt worden (bijsturen versus afrekenen) is het belangrijk dat de leerlingen vooraf weten of zij te maken hebben met een formatieve toets (beoordelen om te leren) of met een summatieve toets (beoordelen om te beslissen). Voorbeelden van formatieve toetsing zijn: diagnostische computertoets (met feedback) een mondelinge overhoring een voortgangsverslag of -presentatie montageopdrachten met daarin vaardigheden die later in een groter geheel toegepast worden Al deze vormen zijn bedoeld om de leerling te sturen/ verder te helpen. Voorbeelden van een summatieve toets zijn: proefwerken, eindtoetsen afsluitende computertoets (zonder feedback) afsluitende opdrachten en werkstukken Deze voorbeelden zijn bedoeld om vast te stellen of een leerling een onderdeel kan afsluiten en verder mag met de opleiding. Bij de genoemde toetsvormen is het goed in ieder geval aandacht te schenken aan: Helderheid De leerling dient te weten waarop hij of zij zal worden beoordeeld en hoe zwaar ieder aspect van de beoordeling meetelt. Met andere woorden de eisen waarop het werk van de leerling zal worden beoordeeld moeten in de opdracht worden geformuleerd, duidelijk zichtbaar en helder voor de leerling. Een duidelijke koppeling van eisen en gewicht bij de beoordeling geeft leerlingen daarbij een indicatie voor de planning van de beschikbare tijd. Voorbereiding In de sector Techniek gaat het er voor de leerlingen bij de voorbereiding vooral om dat ze eerst nadenken voordat ze iets gaan doen. Hierbij kan gedacht worden aan: een ontwerp, tekening, een werkvoorbereiding, een taakverdeling, een tijdsplanning en een lijst met benodigde materialen en gereedschappen. Hieronder een voorbeeld van een tijdsplanning. Opdracht: Verlichting Ik werk: alleen samen met: Naam: Naam: Naam: Ik begin op: Datum: Tijd: Ik ben klaar op: Datum: Tijd: 13

17 Uitvoering Bij de uitvoering gaat het niet alleen om het product (werkstuk of installatie) maar ook om het proces. Voorbeelden van het proces zijn: omgaan met machines en apparatuur, meten, monteren, installeren, samenwerken, omgaan met materialen en gereedschappen, veilig werken, enzovoort. Terugkijken Het gaat bij het terugkijken om het reflecteren door de leerling op het proces en het product. Producteisen kunnen zijn functionaliteit, maatvoering, kwaliteit en afwerking. Proceseisen kunnen zijn de mate van samenwerking, de houding tijdens de uitvoering, het omgaan met medeleerlingen, de docent, enzovoorts. Een voorbeeld van een beoordelingsformulier: Naam opdracht Normtijd Begintijd Eindtijd Criteria Denk aan Maximaal 2 BB KB Beoordeling leerling 3 Beoordeling docent Resultaat Voorbereiden Uitvoering Terugkijken Reflecteren LOB Onderzoek 5 10 Informatie verzamelen 5 10 Gereedschapslijst 5 10 Werkvolgorde/werkorder 5 10 Planning 5 10 Werkverdeling 5 10 Werkt volgens de opgestelde 10 5 werkvolgorde/werkorde Geeft de juiste reparatieadviezen 10 5 Voert de reparatie op de juiste wijze 10 5 uit Controleert zijn reparatie op de juiste 10 5 werking Presentatie 5 10 Verslag 5 10 Beginnen met werk Observatie Samenwerken Beginnerexpert Houding Omgaan met anderen gedrag Opruimen Wat vond je van... Wat ging goed? Wat kan beter? Wil je dit later gaan doen? Korte toelichting bij het beoordelingsformulier: 1. normtijd is de tijd die maximaal aan de opdracht gewerkt mag worden 2. het aantal punten dat men maximaal voor dit onderdeel kan scoren. Let op het accentverschil tussen BB en KB. 3. beoordeling leerling: in dit schema is het voor de leerling ook een beoordeling aan zichzelf te geven. Een reflectie op het eigen werkproces. Deze kan vervolgens vergeleken worden met de beoordeling van de docent. Tijdens een pop- of beoordelingsgesprek kunnen eventuele verschillen besproken worden. 14

18 Er is een verschil gemaakt in het maximaal te behalen punten op de verschillende onderdelen. Op deze manier is het verschil in de leerwegen BB en KB duidelijk zichtbaar en "herkennen" leerlingen het karakter van hun opleiding. Dit is voor de basisberoepsgerichte leerweg veel meer een uitvoerend karakter. Bij de kaderberoepsgerichte leerweg zijn de accenten gelegd bij de voorbereiding, de presentatie en de evaluatie van de opdracht. 15

19

20 5. Loopbaanoriëntatie en -begeleiding In het examenprogramma heeft de eerste exameneenheid K1 "De wereld van mobiliteit" betrekking op Loopbaanoriëntatie en -begeleiding (LOB). Daarbij gaat het erom dat de leerling zich een beeld kan vormen van de belangrijkste aspecten voor zijn toekomstige loopbaan en beroep. VT/K/1 De wereld van de mobiliteit 1. De kandidaat heeft inzicht in: de technologische ontwikkelingen in de voertuigenbranche de mogelijkheden van opleiding werken in de voertuigenbranche en de organisatie van deze branche Leerlingen bepalen hun studie- en beroepskeuze vooral door ervaringen die zij hebben opgedaan. Zij hebben een referentiekader nodig om te weten waarvoor zij kiezen. Het is dan ook belangrijk dat 'loopbaanoriëntatie en - begeleiding' de leerlingen laat kennismaken met de 'echte' beroepspraktijk. Dat stelt hen in de gelegenheid praktische ervaringen op te doen in de beroepspraktijk. Belangrijk daarbij is dat de leerlingen te maken krijgen met typerende situaties. Dit kan door middel van een stage maar ook door een bedrijfsbezoek of een gastles. Het verblijf in de beroepspraktijk zal in belangrijke mate bestaan uit het meelopen met een beroepsbeoefenaar. Daarbij gaat het niet alleen om de vakmatige vaardigheden maar ook om de menselijke kant van beroepsgroep. De leerling ontdekt wat de leuke en minder leuke kanten van het beroep zijn. Leerlingen worden geconfronteerd met beroepsdilemma's van de dagelijkse praktijk. Bijzonder leerzaam, vooral ook als deze bespreekbaar worden gemaakt met de beroepsbeoefenaar. Ook zijn deze beroepsdilemma's erg geschikt om later in de schoolsituatie te bespreken met de hele klas: Hoe ging de beroepsbeoefenaar met dit dilemma om en hoe zouden de leerlingen zelf gereageerd hebben? Leerlingen krijgen zo een duidelijker zicht op het toekomstige beroep. De gesprekken over de beroepsdilemma's kunnen de leerlingen met behulp van drie onderdelen structuur geven: Welke beroepsdilemma's komt de beroepsbeoefenaar in de uitoefening van zijn beroep zoal tegen? Welke keuzes moeten tijdens het werk gemaakt worden? Vervolgens stellen de leerlingen zichzelf de vraag: Welke keuzes zou ik bij deze dilemma's gemaakt hebben? Uiteindelijk worden de gemaakte keuzes bespreekbaar gemaakt met de beroepsbeoefenaar of in een klassengesprek. Deze ervaringen geven de leerlingen inzicht in de eigen mogelijkheden en wensen. Het is goed leerlingen ervaringen op te laten doen in verschillende beroepssituaties, zodat hun horizon wordt verbreed en zij uiteindelijk een meer gefundeerde keuze kunnen maken. 5.1 Informatiegerichte leeromgeving De meest voorkomende onderwijsvormen voor 'loopbaanoriëntatie en -begeleiding' zijn klassikaal, aanbodgericht en binnenschools en zijn de lessen gericht op informatieoverdracht. Daarbij wordt in veel gevallen gebruik gemaakt van een loopbaanmethode, beroepskeuzetests en individuele gesprekken. Het effect van al deze inspanningen is zeer beperkt. 17

21 Leerlingen laten zich bij hun beroepskeuze vooral leiden door hun ervaringen. In eerste instantie maken zij daarvoor gebruik van eigen ervaringen en - als die er niet of in onvoldoende mate zijn - van de ervaringen van vooral de ouders 4. De keuzes van leerlingen zijn veel meer ingegeven door situatiegebonden ervaringen en zijn veelal situatiegestuurd. Leerlingen willen begrijpen waarvoor zij kiezen. Voor een goed begrip hebben zij praktische ervaringen nodig die duidelijkheid bieden over de consequenties van hun beroepskeuze. Om dat mogelijk te maken hebben leerlingen behoefte aan een loopbaangerichte leeromgeving Loopbaangerichte leeromgeving Voor het maken van een goede keuze voor een vervolgopleiding is het van belang dat de leerlingen loopbaancompetenties en een beroepsidentiteit kunnen ontwikkelen 6. Loopbaancompetenties zijn vaardigheden van leerlingen om over de eigen motieven en kwaliteiten na te denken, om via het verkennen van mogelijkheden en het daadwerkelijk sturen van de eigen leerprocessen aan de loopbaan vorm te geven en om te netwerken. Bij arbeidsidentiteit gaat het erom dat leerlingen zich identificeren met een arbeidsveld en daarbinnen met een specifieke arbeidsrol; gaat het om de zekerheid die leerlingen hebben over zichzelf, de opleiding, de toekomst en het zelfvertrouwen dat zij hieraan ontlenen. De ontwikkeling van loopbaancompetenties en een beroepsidentiteit komen het best tot hun recht in een loopbaangerichte leeromgeving met de kenmerken: 1. de leerlingen komen veelvuldig in contact met de 'echte' beroepspraktijk 2. het maatschappelijke belang of nut wordt zichtbaar gemaakt 3. de leerlingen worden in staat gesteld te communiceren over zowel de maatschappelijke betekenis van bepaalde beroepsactiviteiten als over de persoonlijke zin ervan 4. de leerlingen worden goed gecoacht en krijgen gelijkertijd een eigen verantwoordelijkheid wat betreft het maken van keuzes 5. de leerlingen kunnen spreken met ervaren beroepsbeoefenaars die als mogelijk groepsmodel kunnen functioneren 5.3 Leerlingen en ervaren beroepsbeoefenaars De oriëntaties van de leerlingen op verschillende beroepen zijn vooral kennismakingen met sociaal-culturele praktijken van een beroepsgroep 7. Door met de professionele vakman mee te lopen en met hen in gesprek te raken komen de leerling in aanraking met de technische en de sociale, menselijke kanten van het beroep. In elk beroep doen zich dilemma's voor waarbij de vakman met situaties te maken krijgt waarin het werk niet kan zoals het moet en dan maar moet zoals het kan. 4 Meijers, F., Heeft beroepskeuzevoorlichting zin? Naar een strategie van participerend leren, In: Pedagogiek, jrg. 21, 2001, 3, p Meijers, F, Kuijpers, M. en Bakker, J, Over leerloopbanen en loopbaanleren, Platform beroepsonderwijs, februari 2006; Boer, P. den, Mittendorff, K., Sjenitzer, T., Beter kiezen., Onderzoek naar keuzeprocessen van jongeren in traditionele en herontwerpopleidingen techniek in het vmbo en mbo, Stoas Onderzoek, Wageningen, juli Meijers, F, Kuijpers, M. en Bakker, J, Over leerloopbanen en loopbaanleren, Platform beroepsonderwijs, februari 2006, p. 25 e.v. 7 Meijers, F., Heeft beroepskeuzevoorlichting zin? Naar een strategie van participerend leren, In: Pedagogiek, jrg. 21, 2001,

22 Voorbeelden beroepsdilemma's Eenvoudige beroepsdilemma's Waarom moet ik een planning maken, dat kost alleen maar tijd? Waarom moet ik speciaal gereedschap reserveren, het ligt altijd in het magazijn te roesten? Wat doet een magazijnmeester, ik kan het ook wel zelf pakken? Wat doet een logistiek medewerker, ik weet toch waar die klant woont? Waarom moet ik meerwerkbonnen schrijven? Wat heb ik met de wensen van de klant te maken? Om met die dilemma's kennis te maken is het van groot belang dat leerlingen kennismaken met typerende situaties van het beroep. Het vmbo is daar, als voorbereidend beroepsonderwijs, bij uitstek de juiste onderwijssoort voor: het aanbieden van typerende, veelvoorkomende situaties uit de beroepspraktijk. Leerlingen krijgen een duidelijker zicht op de kern van het vak en meer begrip voor de liefde van de vakman voor zijn vak, door de beroepsdilemma's met de vakman te bespreken. De gesprekken over de beroepsdilemma's kunnen de leerlingen met behulp van de volgende vragen 8 structuur geven: Welke beroepsdilemma's komt de beroepsbeoefenaar in de uitoefening van zijn beroep zoal tegen? Welke keuzes moeten tijdens het werk gemaakt worden? Vervolgens stellen de leerlingen zichzelf de vraag: Welke keuzes zou ik bij deze dilemma's gemaakt hebben? Voor de laatste vraag gaan de leerlingen terug naar de beroepsbeoefenaar: Welke keuzes heeft u als beroepsbeoefenaar gemaakt? Daarna bespreken de leerlingen de gemaakte keuzes. Voorbeelden beroepsdilemma's Complexe beroepsdilemma's Een klant komt om één uur zijn auto ophalen. Maar ja het is nu pauze. Wat doe je werk je even door of laat je de klant wachten? Tijdens een controle zie je een mankement waarvan de reparatiekosten nogal hoog zijn. Breng je de klant op de hoogte of denk je het kan geen kwaad, dus laat maar zitten. 8 Boer den P., Mittendorff K., Sjenitzer T., Stoas, Beter kiezen, Wageningen, juli 2005, p

23

24 6. Mogelijke vakkenintegratie 6.1 Inleiding In de notitie 'VMBO: het betere werk' spreekt de minister zich uit voor het meer in lijn brengen van de examenprogramma's met het competentiegericht leren 9. Hoewel het competentiegericht leren vele gezichten kent, zijn twee kenmerken als karakteristiek aan te merken. De inhoud van het onderwijsaanbod is ontleend aan situaties die de leerlingen ook in de beroepspraktijk en in de samenleving tegenkomen en het onderwijs is georganiseerd in samenhangende gehelen, bijvoorbeeld in de vorm van taken of opdrachten. Bij het ontwerpen van competentiegericht leren en opleiden dient het eindproduct van de opleiding het uitgangspunt te vormen. Dat wil zeggen dat de examens (en tussenliggende certificeerbare eenheden of vaststellingsmomenten) het uitgangspunt vormen voor het ontwerpen van het leerproces. Anders gezegd: De lesinhouden worden "van achteren naar voren" ingevuld in het leerplan. De integratie van vakken kan gezien worden als een stap op weg naar competentiegericht leren. De leerlingen krijgen de vakinhouden niet langer als afzonderlijke bouwstenen aangeboden maar als gehelen. De afzonderlijke inhouden van de vakken worden in samenhang geordend en in samenhang aangeboden. Het leggen van verbanden tussen de inhouden uit de verschillende vakken is niet iets dat aan de leerling overgelaten wordt, maar is iets dat de afdeling van meet af aan in het onderwijsaanbod tot uitdrukking laat komen. 6.2 Dezelfde taal spreken Leerlingen in de sector Techniek volgen een vaststaand examenpakket. Dit bestaat uit de vakken: Nederlands Engels Wiskunde Nask 1 beroepsgericht programma Daarnaast moeten de leerlingen, net als alle vmbo-leerlingen, de vakken maatschappijleer 1, lichamelijke opvoeding en CKV volgen. Omdat de verschillende type vakken (AVO en beroepsgericht) vaak in verschillende delen van het schoolgebouw gegeven worden ervaren leerlingen geen samenhang tussen deze vakken. Deze ervaring kan nog versterkt worden wanneer leerlingen de algemene vakken volgen in een anders samengestelde groep dan de beroepsgerichte vakken. Als leerlingen bijvoorbeeld voor Nederlands een brief moeten schrijven wordt maar zelden een onderwerp gekozen uit de sector Techniek als onderwerp voor die brief. Een van de eindtermen van het vak Engels luidt: De kandidaat kan de Moderne vreemde taal (Engels in dit geval) taal functioneel gebruiken teksten begrijpend lezen en beluisteren eenvoudige schriftelijke teksten produceren in gesprekken passende verbale en non-verbale middelen kiezen zich in uiteenlopende taalsituaties gepast presenteren 9 VMBO: het betere werk, Ministerie van Onderwijs., Cultuur en Wetenschappen, april 2005, VO/OK/05/12027, p

25 In deze eindterm wordt gesproken over 'teksten'. Nergens staat voorgeschreven waar deze teksten over moeten gaan. Het staat een docent dus vrij te kiezen voor een onderwerp dat past in de sector Techniek en dit onderwerp af te stemmen met de andere vakken. Vakkenintegratie kan op heel veel verschillende manieren vorm gegeven worden. Integratie is het laatste punt op een schaal van inventariseren, afstemmen, samen werken en integreren. Een vierslag die tot doel heeft samenhang tussen vakken in kaart te brengen en daar waar mogelijk te bevorderen. Door middel van inventariseren, afstemmen, samen werken en integreren wordt de samenhang tussen vakken vergroot. De vierslag moet voorgesteld worden als een glijdende schaal van steeds intensiever wordende samenhang en samenwerking. Inventariseren Is het zoeken van overeenstemming tussen de vakken, zodat men weet waar overlap zit en docenten leerlingen naar elkaars vakken kan verwijzen. In de les wordt met de overlap niet meer gedaan dan alleen de verwijzing. Bijvoorbeeld: er bestaat een overlap tussen Wiskunde en het beroepsgericht programma Voertuigentechniek en de basisvaardigheden uit exameneenheid K2. Afstemmen Gaat een stap verder dan inventariseren. Bij afstemmen constateren docenten dat er overlap is tussen twee vakken en maken zij afspraken over de wijze waarop een onderwerp wordt aangeboden. Van belang bij het afstemmen is dat vakdocenten van alle vakken dezelfde taal spreken. Dat lijkt logisch maar is dat in de praktijk vaak niet! Een sprekend voorbeeld hierbij is dat leerlingen vaak op meerdere manieren leren om procenten uit te rekenen. In elke andere situatie klinkt dan: "vergeet wat je daar geleerd hebt, wij doen dat hier anders..." Verschillende strategieën leiden tot misverstanden, ruis en bij leerlingen niet zelden tot wanhoop. Door met elkaar af te spreken welke strategie en welke taal gekozen wordt voor het gebruik in alle lessen zal de integratie van vakken voor zowel docenten als leerlingen makkelijker en natuurlijker verlopen. deze strategieën kunnen eventueel op steunkaarten in de vaklokalen worden opgehangen zodat de leerlingen de strategie als heel natuurlijk zien en kunnen toepassen in de verschillende lessen. Samenwerken Bij samenwerking geven vakken samen vorm aan een deel van het onderwijs. Wel blijft elk vak verantwoordelijk voor het eigen deel. Bij samenwerken worden niet alleen afspraken gemaakt over de wijze waarop een onderwerp wordt aangeboden, de gebruikte strategieën of bijvoorbeeld het vakjargon dat wordt gehanteerd, maar ook over het moment waarop een onderwerp aan de orde komt. Bijvoorbeeld: wiskunde en techniek zijn beide tegelijk bezig met procenten en het omrekenen van eenheden. Integreren Is de meest vergaande vorm van samengaan. Hierbij worden delen van de verschillende vakken en programma s in één opdracht opgenomen. In de beoordeling tellen de uitkomsten van deelopdrachten bij de verschillende vakken mee. Dit is een tendens die in steeds meer scholen in meerdere of mindere mate wordt ingevoerd. Integratie heeft consequenties voor wat betreft het rooster van leerlingen en docenten, de inzet van lokalen en dergelijke. Integratie levert leerlingen voordeel op, omdat er samenhang wordt gebracht tussen vakken. De leerling hoeft deze samenhang niet meer zelf te ontdekken. In sommige gevallen kan het wenselijk zijn dat delen van een vak die voorkomen in het centraal examen in een apart (instructie)lokaal door de vakdocent gegeven worden. Door te werken met kernteams kunnen vakken beter op elkaar kunnen worden afgestemd en kan er slagvaardig gewerkt worden. In zijn meest vergaande vorm is een kernteam geheel verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van een sector of afdeling en is een dergelijk team gesitueerd in een deel van het gebouw, bijvoorbeeld een afzonderlijke vleugel waar zowel de beroepsgerichte als de avo-vakken worden gegeven. Afstemming tussen vakken in de sector Techniek Geïnventariseerd is waar overeenstemming is tussen de vakken binnen de sector Techniek. Onderstaand schema geeft daarvan een overzicht. 22

26 Algemeen vak Nederlands Engels Wiskunde Nask 1 Maatschappijleer 1 CKV Lichamelijke opvoeding Techniek De elementaire schrijf-, luister- en spreekvaardigheden worden toegepast in vrijwel alle exameneenheden van het beroepsgericht programma Voertuigentechniek. Daarnaast kan Nederlands ondersteunen bij het aanleren van vaktaal, het maken van een verslag, presentatie, gebruiksaanwijzing en dergelijke Ten aanzien van sociale en communicatieve vaardigheden is vergaande samenwerking tussen Nederlands en het beroepsgericht programma mogelijk. In het beroepsgerichte examenprogramma Voertuigentechniek is geen expliciete verwijzing naar het vak Engels te vinden, maar kunnen compenserende strategieën aangeleerd worden wanneer de eigen taal te kort schiet. Te denken valt aan: uitsluitend Engels spreken in een "Engelse week" een project uitvoeren met een Engelse klant de projectpresentatie in het Engels geven een gebruiksaanwijzing schrijven of vertalen gebruik maken van Engelstalige software (AutoCad, Word, enzovoort.) Binnen de sector techniek ligt een relatie met wiskunde: Getallen/hoeveelheden: Rekenen, meten en schatten, Ruimte en vorm: Visuele weergeven van ruimten, navigeren, oriënteren, objecten maken en gebruiken Informatie, kansen: (Cijfermatige) informatie interpreteren, verzamelen, ordenen (visueel) weergeven en gebruiken Verbanden, veranderingen: Relaties tussen (veranderende) verschijnselen en de veranderingen zelf weergeven, interpreteren en gebruiken Binnen de sector techniek ligt een relatie met Nask1: stoffen en materialen elektrische energie verbranden en verwarmen licht, beeld en geluid kracht en veiligheid Diverse relaties zijn er te leggen tussen enerzijds de techniek gezien vanuit de industrie, de dienstverlening en de gebruiker en anderzijds maatschappijleer 1: cultuur en socialisatie sociale verschillen macht en zeggenschap beeldvorming en stereotypering In de beroepsgerichte examenprogramma s van de sector techniek kan bij integratie gedacht worden aan ontwerpen en aanpassen. De samenhang tussen het verplichte vak Lichamelijke opvoeding en de beroepsgericht programma s in de sector Techniek is vooral zichtbaar in eindtermen van LO/K/3. Leerlingen leren, voor zichzelf en anderen, veilig te bewegen, te overleggen en samen te werken. Ook specifieke vaardigheden als tillen, boven het hoofd werken, situaties waarbij een beroep wordt gedaan op evenwicht en ergonomie behoeven aandacht bij Lichamelijke opvoeding. 23

27 Voorbeeld Vervangen van een band van een personenauto voor een klant In dit voorbeeld project wordt de lekke band van een klant door een leerling vervangen. Daarvoor moet hij eerst controleren of het lek te repareren is (type band, aard van de beschadiging) repareren zinvol is in verband met de staat van de band In dit project worden verschillende beroepsgerichte handreikingen en avo-vakken met elkaar geïntegreerd. Hieronder wordt aangegeven welke vakken aan welke disciplines kunnen bijdragen: Voertuigentechniek metingen verrichten aan het wiel en vergelijken met de fabrieksgegevens aanduiding op de band verklaren een tijdsplanning maken werkorder kunnen invullen Wiskunde op basaal niveau berekeningen maken prijscalculatie maken BTW berekenen aanduiding op de band verklaren (omtrek en breedte/hoogte verhouding) eventueel omrekenen van inches naar mm grafieken lezen (remweg tegenover het soort wegdek, enzovoort) NASK bandenspanning relatie druk en spanning drukeenheden (bar, mbar, Pascal) remweg milieubelasting door slijtage rubber/asfalt geluid Nederlands taalgebruik, vragen stellen, communiceren, luisteren, enzovoort Engels vertalen van een Engelstalig programma over banden 24

28 Bijlage 1 Geglobaliseerd examenprogramma VT/K/1 De wereld van de mobiliteit BB KB GL 21. De kandidaat heeft inzicht in: de technologische ontwikkelingen in de voertuigenbranche de mogelijkheden van opleiding werken in de voertuigenbranche en de organisatie van deze branche. VT/K/2 Professionele vaardigheden CE CE CE 22. De kandidaat kan op systematische wijze werkzaamheden uitvoeren. 23. De kandidaat kan de Nederlandse taal functioneel gebruiken. 24. De kandidaat kan tijdens de werkvoorbereiding en de werkuitvoering op basaal niveau berekeningen maken. 25. De kandidaat kan met gebruikmaking van een computer eenvoudige administratieve werkzaamheden uitvoeren. 26. De kandidaat kan tijdens de werkvoorbereiding en de werkuitvoering tekeninglezen. 27. De kandidaat kan economisch bewust omgaan met materialen en middelen. 28. De kandidaat kan zijn werkzaamheden op een veilige wijze uitvoeren. 29. De kandidaat kan zijn werkzaamheden uitvoeren volgens regels die voortvloeien uit een integrale milieu- en kwaliteitszorg. 30. De kandidaat kan zich aan- en inpassen in de bedrijfscultuur. 31. De kandidaat kan samenwerken bij het uitvoeren van werkzaamheden. 32. De kandidaat kan een kritische instelling tot eigen belang manifesteren. 33. De kandidaat kan omgaan met verschillen op basis van culturele gebondenheid en geslacht. 25

29 VT/K/3 Technische informatica BB KB GL 34. De kandidaat kan: omgaan met een technisch tekenprogramma omgaan met eenvoudig programmeerbare apparatuur. 35. De kandidaat kan in een practicum: metingen uitvoeren met geautomatiseerd meetsystemen metingen uitvoeren binnen open en gesloten systemen sensoren, actuatoren en regelsystemen toepassen een eenvoudig open regelsysteem realiseren en toepassen. 36. De kandidaat kan in een practicum een eenvoudige schakeling toepassen: met relais met hydraulische componenten met pneumatisch componenten met digitale bouwstenen met gecombineerde elektrische, pneumatische en hydraulische systemen. 37. De kandidaat heeft kennis van energiestromen en energieoverdracht. 38. De kandidaat kan: basishandelingen bij de bedrijfsmatige telefonie uitvoeren met gebruikmaking van internet bronnen raadplegen met een computerprogramma een eenvoudig document produceren. VT/K/4 Basisvaardigheden voertuigentechniek 39. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderdelen van voertuigen milieubewust reinigen voertuigen milieubewust klaarmaken voor aflevering onderdelen van voertuigen uit- en inbouwen. 40. De kandidaat heeft kennis van: de uitvoeringsvormen van voertuigen de opbouw van voertuigen technische voertuigspecificaties de materialen van voertuigen. VT/K/5 Basisvaardigheden elektrische installaties 41. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderdelen van de elektrische installatie reinigen en uit- en inbouwen metingen aan de elektrische installatie uitvoeren relais en elektronische componenten aansluiten schakeling met weerstanden opbouwen en het verband tussen stroom en spanning zichtbaar maken schema s van elektrische installaties lezen en toepassen berekeningen uitvoeren en vergelijking met meetgegevens. 42. De kandidaat heeft kennis van de elektrische installatie in het voertuig: hoofd- en subsystemen. 26

30 VT/K/6 Basisvaardigheden motortechniek BB KB GL 43. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderdelen van de motor milieubewust reinigen en uit- en inbouwen metingen verrichten aan de motor/onderdelen, de meetresultaten vergelijken met de fabrieksgegevens. 44. De kandidaat heeft kennis van: de uitvoeringsvormen en opbouw van motoren principewerking van verbrandingsmotoren technische beschrijvingen van motoren koel- en smeermiddelen brandstoffen toegepaste materialen en gereedschappen. VT/K/7 Aandrijflijn en wielen 45. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderhoud plegen aan de aandrijflijn componenten controleren, afstellen en vervangen. 46. De kandidaat heeft kennis van smeermiddelen/transmissieoliën. VT/K/8 Wielophanging, stuurinrichting en remmen CE 47. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderhoud plegen aan wielophanging, stuurinrichting en remmen componenten controleren, afstellen en vervangen. 48. De kandidaat heeft kennis van: smeermiddelen en remvloeistoffen wielophanging, vering en schokdemping. VT/K/9 Verlichtings-, signalerings- en veiligheidssystemen 49. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren componenten controleren, afstellen en vervangen 50. De kandidaat heeft kennis van: schema's coderingen en tabellen. VT/K/10 Laad- en startsystemen CE 51. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderhoud plegen aan het laadsysteem componenten controleren, afstellen en vervangen. 52. De kandidaat heeft kennis van: gloeistartsystemen schema's coderingen. 27

31 VT/K/11 Ontstekings- en brandstofsystemen CE BB KB GL 53. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderhoud plegen aan ontstekings- en brandstofsystemen componenten controleren, afstellen en vervangen. VT/K/12 Inlaatsystemen, klepsturing en uitlaatsystemen 54. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren onderhoud plegen aan inlaatsysteem componenten controleren, afstellen en vervangen. VT/K/13 Koel- en smeersystemen CE 55. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren milieubewust onderhoud plegen aan koel- en smeersystemen componenten controleren, afstellen en vervangen. VT/K/14 Informatica/telematica CE 56. De kandidaat kan: basishandelingen bij de bedrijfsmatige telefonie uitvoeren multimediaproducten gebruiken/toepassen autotechnische programmatuur op de PC gebruiken met een computerprogramma een eenvoudig document produceren internet gebruiken/toepassen navigatiesystemen toepassen. VT/K/15 Voertuigtechnische principes CE CE 57. De kandidaat kan in een practicum een eenvoudige schakeling toepassen: werkvoorbereiding uitvoeren met pneumatische componenten met hydraulische componenten met digitale bouwstenen. VT/K/16 Elektronische/elektrische principes CE 58. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren in een practicum een eenvoudige schakeling met elektrische en elektronische componenten toepassen. 59. De kandidaat heeft kennis van: verlichtingssystemen comfort- en veiligheidssystemen laadsystemen en startsystemen ontstekingssystemen motormanagementsystemen. 28

32 BB KB GL VT/K/17 Motortechnische principes CE CE 60. De kandidaat kan: werkvoorbereiding uitvoeren motorslijtages opmeten berekeningen aan de twee- vierslagmotor uitvoeren. 61. De kandidaat heeft kennis van: brandstofsystemen /motormanagement inlaat-, klepsturing- en uitlaatsystemen koelsystemen smeersystemen smeermiddelen. VT/V/1 Integratieve opdracht CE 62. De kandidaat kan in een gesimuleerde beroepsuitvoerende situatie: criteria bepalen voor de keuze van (onderzoeks)materialen voor het maken van een werkstuk/product c.q. het doen van een onderzoek criteria vaststellen voor de kwaliteit van het werkstuk/product, c.q. het onderzoek informatie verzamelen een werkwijze vaststellen voor het maken van het werkstuk/product c.q. doen van het onderzoek het werkstuk/product maken, c.q. het onderzoek doen het werkstuk/product, c.q. het onderzoek toetsen en evalueren aan de hand van zelf en/of door anderen geformuleerde criteria het werkstuk/product, c.q. het onderzoek indien gewenst bijstellen/verbeteren de voorbereiding, de uitvoeringen en /of de resultaten en de evaluatie van het werkstuk/product, c.q. het onderzoek schriftelijk of audiovisueel vastleggen dan wel anderszins presenteren voor een publiek overeenkomstig van te voren gegeven criteria. 29

33

34